acronis commentarium in horatium flaccum

Epistolarum libri tantum nomine dissimiles a libris sermonum sunt; nam et metrum et materia uerborum et communis assumptio eadem est [(ex Porph.).] Hoc solum distare uidentur, quod hic quasi ad absentes loqui uidetur, ibi autem quasi ad praesentes loquitur. Et hii ultimi sunt sui operis libri, licet scriptorum uitio in multis codicibus locum sermonum occupauerint. Apparet Horatium hos libros hortatu M<a>ecenatis scripsisse.

1. ‘prima camena’ idest principio operis mei. Virgilianum illud ([ecl.] 8, 11): A te principium, tibi desinet.

2. ‘Rude’ est signum missionis artis gladiatoriae. Alii tamen dicunt ‘hoc rude’, alii ‘hic rudis. <rvde>. Pro ‘rudi’, idest uirga. Metaphora a gladiatoribus.

3. lvdo. Officio scribendi. Ludum autem μεταφορικῶς uocauit, ut ostenderet periculosum opus esse scribendi, quia post pugnam contulit se ad agri culturam. Aliter: idest antiqua consuetudine scribendi, et perseuerauit in metaphora.

4. veianivs. Nomen proprium gladiatoris opinatissimi. [Nomen gladiatoris et] iucunde hoc exemplum attulit quoniam superius ([u.] 3) dixerat ‘antiquo includere ludo’.

6. In extrema harena. Quia gladiatores petituri rudem de media harena conferunt se ad crepidinem Circi; adeo proximus, ut possit populum tristi uultu [uelocius] exorare. Aliter: idest ne sub circulo Amphitheatri stans petat rudem; nam ibi consuetudinis est stantem gladiatorem petere missionem.

7. <pvrgatam>. Facilem uel idoneam ad audiendum, idest habeo, qui me s<a>epius moneat. est mihi. Idest est mihi magister philosophus, qui personet aurem et faciat purgatam, non qui aurem meam purgatam personet, sed qui uerba personet et faciat aurem meam purgatam.

9. ad extremvm ridendvs. Valde ridendus; peccat enim equus, si usque ad extremum laboret. <illa dvcat>. Frequenter anhelet.

10. <lvdicra>. Carmen lyricum.

11. qvo me dvce. Qua doctrina, quibus opibus, qua secta, quibus praeceptis philosophiae.

14. Hoc secundum Stoicos, qui non docent, nisi iuraueris te secuturum. Aliter: metaphoricos locutus est a militia, quia iurabant milites in uerba ducis et sic ibant ad militiam.

16. <agilis>. Negotiosus, accinctus, paratus ad laborem. Facilis, uel mobilis et diuersa appetens. mersor civilibvs vndis. Mire in metaphora perdurauit, quoniam dixerat ‘tempestas’.

17. Hoc est: Stoicorum sectator sum, qui non dant uirtutem nisi perfectae philosophiae, cum Peripatetici et alii etiam non perfectis honorem derelinquant. ‘Satelles’ autem dixit, ut ostendat philosophiam esse reginam.

18. Aristippus Cyrenaicus fuit Epicur<e>us, qui summum bonum uoluptatem dixit. Ideo ergo ait ‘furtim’, quoniam interdum post uerae uirtutis custodiam uoluptate uincatur.

19. Nam Stoici dicunt natum hominem [ad hoc], ut a re publica regatur, Epicurei, ut homo rem publicam regat. Aliter: quoniam auari pecuniis seruiunt, ideo Horatius quasi philosophus dicit: conor, ut mihi seruiant pecuniae, non ut illis ego seruiam.

23. Idest molesta sunt mihi ilia tempora et grauia, cum transeant me de philosophia non legente.

27. <regam solerque>. Regam in rebus prosperis, soler in aduersis.

28. Linceus uir quidam fuit, qui stans ab uno littore Adriatico uidebat hominem ambulantem in altero.

30. Glyco quidam athleta fortissimus fuit. Alii ‘Milonis’ legunt, illius Crotoniatis, qui aput Olympias in agone interfectum taurum suis humeris dicitur sustulisse.

31. Chiragricus dolor est, qui nodositates quasdam generat in iuncturis manuum, quia chiros ([leg.] chir) dicitur manus, unde chiragrici uocantur [medici], qui manibus laborant. Dicit ergo: si non potest aliquis tantae fortitudinis esse, quantae fuit Glico, non ideo debet corpus neglegere.

32. Contra eos, qui dicunt ideo philosophandum non esse, quia philosophia conprehendi non possit, hic dicit esse etiam secundae gloriae locum. Quasi aliquis dicat: quid studes philosophiae rebus, cum non possis peruenire ad summam sapientiam? ‘Quadamtenus’ dixit ut ‘hactenus’, idest usque ad aliquantum doctrinae peruenire, ut (Verg. [Aen.] III 427): Pube tenus.

34. ‘Voces’ κατὰ τὸ αὐτὸ. <dolorem>. Idest indignationem tuam, quod sis pauper.

36. <piacvla>. Mire philosophiam expiationem ait esse uitiorum.

37. <pvre>. Bene lecto libro atque recte: sine cogitatione libidinis. Ita ait ‘per pure’ ut ter mergunt, qui se expiant, ut Persius (2, 15. 16): Merge // Mane caput bis terque et noctem numine purgas. <ter pvre lecto>. Quasi sacrosanctum sit aliquid in praeceptis philosophiae.

40. Omnis hic locus consonat Tusculanis disputationibus (II 5, 13).

42. <vides — discere et avdire et meliori credere non vis?> Sensus [talis] est: cur non maiora uitia metuatis, cum minora uitia refugiatis? Vt consequaris honorem et diuitias, omnia perfers et non uis ea discere, quibus possis contempnere, quae sunt periculo comparanda?

43. <tvrpem repvlsam>. Quam tu existimas turpem, non quia ex sententia sua hoc dicit.

47. Vt contempnas ea, quae stulte miraris, non uis discere? Ὕστερον πρότερον: nam prius audimus, postea discimus.

48. <melion>. Idest doctori, praeceptori, philosopho, et hoc interrogatiue dixit.

49. Idest libenter solitum ([leg.] solitus) obire certamina, sed ignobilia. Ideo enim dixit ‘circum pagos’. Huic si detur spes sine labore ad Olympiacam coronam perueniendi, magna cupiditate debet accurrere. Quod euenire potest de philosophia, quae praestat sapientiam, idest sanitatis effectum. Idest omnibus optabile est mereri coronam sine labore, ac per hoc ostendit utilius esse homines per prae-cepta philosophiae cum otio damna paupertatis releuare, quam per pericula, quae subeunt terra marique. ‘Compita’ dicuntur, quae patent in multas uias. Sensus: quis possit, inquit, ad palmam sine certamine peruenire? Philosophiae autem appetentia sine certamine due it ad gloriam. Ipse potest contempnere, cui est spes honestae uitae. Cui est dulcis uita sine palma, ipse contempnit; idest philosophus est. Sine studio certaminis, quo certamine adquiritur palma.

53. Haec repetitio ostendit contemnendam esse pecuniam.

54. Duo Iani ante basilicam Pauli steterunt [(cf. Porph.),] ubi erant loca feneratorum. Aliter: Ianus dicebatur locus, in quo solebant conuenire feneratores. [(cf. Porph.);] idest omnes, qui conueniunt ad Ianum, haec locuntur.

55. <dictata>. Quae in scolis accipiunt. Quasi praecepta a parentibus data. Dictata proprie dicuntur, quae pueris a librario dictantur. Aliter: idest has fabulas senes docent et pueri, quibus par inperitia in animo est, ac per hoc sunt contemnenda, quae dictitant. Aliter: maximus minimusque homo Romanus hoc dicit.

56. Consuetudo quondam fuit Romae, ut iuuenes philosophiae studentes et senatores in Curiam intrantes in l<a>euo brachio ferrent tabulas ad aliquid exarandum et loculos ad aliquid sibi emendum, ut ostenderetur, quia qui uolunt diuites esse sapientiae primo se studio conferre debent. ‘Loculos’ dixit, in quibus graphia chartaeque ponuntur.

58. Alia subiectio: sed plebeius eris, si a quadringentis milibus sex aut septem milia minus habueris, quia Otho Roscius, tribunus plebis quidam, iussit non debere fieri equitem Romanum, nisi eum, qui habet quadringenta milia.

59. <plebs eris>. Hoc est: in quattuordecim ordinibus non sedebis. Idest etiam pueri dicunt summum bonum esse uirtutem. Aliter: etiam pueri dicunt: qui recte uiuit, rex est. Dicit: praecepta philosophiae etiam pueri didicerunt, ex quo grauat legem Othonis.

62. Quae senatori certam summam patrimonii statuit.

63. <nenia>. Ludas, cantilena, quia dixit ‘ludentes’. Aliter: nenia laus mortuorum, sed hic cantilena, ut alibi ([carm.] III 28, 16): Merita nox quoque nenia.

64. Curius uir fortissimus fuit [Romanus], qui Corinthios uicit. Hoc dicebant et Curii et Camilli, is regnum habeat, qui possit recte facere. Sic lusit Curius Dentatus, sic Furius Camillus, et tamen recte facere ludendo didicerunt.

66. ros<c>ia. Idest Roscius melius docet, qui dicit undecumque habendam esse pecuniam, an philosophus docens contempnendam esse superbam fortunam? <svadet>. Suademus etiam ad mala, hortamur ad bona.

67. Pupius tragoediographus ita adfectus spectantium mouit, ut eos compelleret ad lacrimas, unde distichon fecit ([Pup. trag. fragm., cf. Baehrens fr. poet. Rom.] 348 et [Welcker Gr. trag.] 1433 [sq.] I 406): Flebunt amici et bene noti mortem meam; // Nam populus in me uiuo lacrimauit satis.

68. <responsare>. Contumaciter respondere; is respondit contumaciter, qui aduersa aequo animo tolerat.

70. Si, inquit, interroget me populus Romanus, quare non aequaliter sentio cum illis amando, quae ipsi amant, idest diuitias, et fugiendo, quae ipsi fugiunt, idest paupertatem, cum non solum in una urbe, sed etiam in una porticu cum eis sedeam, respondebo, quod uulpes respondit. Quodam enim tempore leone <a>egrotante, cum omnes ferae ad eum uisitandum uenirent easque deuoraret intrantes ad se in caueam tandem uenit et uulpes ad ostium caueae. Quam coepit leo hortari, ut ad se introiret. Respondit ilia: terrent me [inquit] uestigia ingredientium, sed non reuertentium. Quod dicit poeta: ideo non consentio uobis diligendo diuitias, quas amatis, quia neminem uestrum diuitiis prosperare uideo.

71. ivdiciis. Consiliis uel opinionibus, quibus uulgus fruitur.

74. Quia periculose tecum consenserunt alteri, ut Gra<c>chi de lege agraria. Idest quia siquis populi sequitur uoluntatem, nullum iam habet circa sapientiam respectum.

77. Arguit diuersitatem uotorum; haec sunt paradoxa Stoicorum. <condvcere>. Μισθοῦθαι; in publicis actibus demorari.

78. <tenentvr>. Insidiis capiant (captent?) <avaras>. Parcas, ac per hoc diuites.

79. Idest quorum poscant patrimonium, lacerent atque tollant . <in vivaria>. Ad retia, ad nasas.

80. <occvlto>. Quia paulatim crescit foenus non sentientibus debitoribus.

81. <esto>. Sensus: fero, inquit, quod non sit omnium una sententia; illud non tolerabile, quod proposita sua mutant in horas.

84. Idest etiam mare et lacus diuitium consentit sententiis, quia supra mare et lacus exstruunt aedificia.

86. Hoc est: primo delectatur in mari <a>edincare; mox mutata uoluntate et in mediterraneo. Teanum Sidicinum enim in mediterraneo positum est. Continuo iubet ferramenta transferri ad conponendum praetorium.

87. <lectvs genialis>. Μεταφορικῶς. Lectum genialem uxorem dicit.

90. Mire respondit, quoniam supra ([u.] 76) dixerat: Belua multorum es capitum. Ex fabula Virgilii ([georg.] IIII 387—414) facit prouerbium, qui narrat Prot[h]eum, uatem Neptuni, in mille formas mutari, et est sensus: nescio, quomodo possum uti tali homine, qui s<a>epe mutat propositum suum. Idest quibus iurgiis, quibus praeceptis, qua doctrina possim huiusmodi hominum inconstantes obiurgare sententias?

92. Idest similiter pauper alienum nauigium fastidit et cupit mutare quemadmodum suum, ac per hoc ostendit in nulla re homines habere constantiam, sed esse mutabiles.

93. Nauseare <in>proprie dicuntur, quibus eadem fastidium afferunt, et hic proprie ‘nauseat’, quia nauis fecerat mentionem. <priva>. Propria. Alii priuam intellegunt, quae una uni adsignatur, quae hic et priuata possit intellegi.

94. <inaeqvali>. Inperito, qui inaequaliter tondit, et est ypallage.

95. svbvcvla. Proprie dicitur pannus additicius, a subiciendo uel subsuendo. Pexa tunica est, quae demissa est usque ad talos, sicuti ([Iuuen.] 11, 149. 150) pexi capilli: demissi.

96. <dissidet impar>. Non aequalis sedet in humeris.

101. Idest cum haec omnia fecero, putas me communem errorem pati, et ideo non magis curam adhibes quam sano.

102. <cvratoris>. Qui solet dari insanis; ac per hoc ‘monitoris’. Sensus: tu castigator et monitor in leuissimis reprehendis, maiora non corrigis.

103. Mos erat Romanorum, ut paruulis remanentibus orphanis a praetore daretur patronus et procurator illorum substantiae quilibet ex propinquis. Si propinquus abesset, dabatur bonae famae homo.

1. <..> melius se discere praecepta philosophiae ab Homero quam a philosopho.

4. Crisippus Apolloniensis antistes fuit sectae Stoicae; Crantor eiusdem ciuitatis, pulchritudine corporis conspicuus, non tantum a Xenocrate, praeceptore suo, sed etiam a Palemone, qui Xenocratis scholam excepit, in eo ([leg.] ideo) amatus est, qui ([leg.] quia) placebat. Consecutus est autem in Ac[h]ademia maximam dignitatem.

7. ‘Duello’ bello; et dictum duellum, quod inter duas partes geratur.

9. Docet, quomodo causa perturbationis fuit regibus commissum Paridis.

10. Dicebat Paris uoluntatis esse, non necessitatis, recte uiuere. ‘Beatus’ in uoluptatibus constitutus potiatur uoluptate. Aliter: uoti compos fruens amica, secundum opinionem Paridis.

12. <inter peliden .. et inter atriden>. Isti enim, idest Achilles et Menelaus, licet unius partis essent, plerumque erant inimici.

14. <plectvntvr>. Patiuntur. ‘Venusinae plectantur siluae’ ([carm.] I 28, 26. 27).

16. Seditione, dolis et ira peccatur aput Graecos, scelere et libidine aput Troianos, aut ab omnibus ubique peccatur.

17. Ideo discreuit, quia uirtutem patientiam dixit, sapientiam autem pro prudentia.

19. Versus ex Odissiae sumpti principio, ut in arte poetica ([u.] 142): Qui mores hominum multorum uidit et urbes.

21. Hoc est: asperitatem casuum ita pertulit, ut nec undis obrui posset.

23. Circe ([codd. perperam] Penelope) meretrix fuit, quae amatores suos sua pulchritudine fecit luxuriosos. Non Circen dicit meretricem fuisse, sed significat fabulam hanc iuxta Stoicos fuisse fictam, qui auaritiam et cupiditatem ac libidinem dominos uocant, et eos dicunt solos esse liberos, qui uitiis carent.

27. <nos nvmervs svmvs>. Vulgares sumus, uiles.

28. <sponsi penelopae>. Proci, quos Homerus enumerat. ‘Nebulones’ perditi, luxuriosi, molles, inepti. Varro: obscuros, ignoto loco natos. [Aliter: nebulones sunt homines callidi et Simulatores mendacesque, dicti a nebula, quod obscuri sunt. ‘Alcinoi’ luxuriosi ab Alcinoo, rege Pheacum, ac per hoc Pheacas uoluptate gaudentes debemus accipere. [Aliter: Alcinoi mendaces ab Alcinoo rege Pheacum, qui fuit mendacissimus.]

29. <in cvte cvranda>. In curando corpore.

31. <cessatvm dvcere cvram>. Ad cessandum curas trahere, ut ([Verg. Aen.] VIIII 241): Quaesitum Aenean et moenia Pallantea.

33. Per philosophiam discendo rectam uiam, ut leues te noctu et praecepta philosophiae legendo instituas.

34. Idest si nolueris uentura uitia propellere a te, cum te oppresserint, tunc conabere illis resistere frustra, cum nihil proficies. Stoici stultos sanos negant esse. Est ergo sensus: si hoc laborare nolis, ut sis sapiens, aliud necessario laborabis. Quoniam hydropici iubentur a medicis currere; ita enim morbus eorum solet extenuari labore.

36. Si non, inquit, propter philosophiam uigilaueris, propter inuidiam et amorem dormire non poteris.

37. Idest quando senseris maximum esse dispendium sapientia caruisse.

40. Vt ([Verg. Aen.] VIII 364): ‘Aude, hospes, contempnere opes’. ‘Aude sapere’ aude continentiam sequi, idest aude discere philosophiam.

41. Recte uiuendi prorogat horam ille, qui tempus discendi distulerit, idest qui differt discere, quod necessarium est. Sensus hic est: qui ullum praeterit tempus, quo melior fieri non labor et, stultus ac rusticus habendus est similisque ei, qui cursum fluminis spectat, tamquam finem aliquando facturi. Qui autem institutum bonae uitae in tempus differt, rustico similis est expectanti ad explendum omnem fluminis lapsum [tamquam finem aliquando facturum sit flumen currendi].

44. Sensus est: sed stulto nihil satis est.

46. <Pacantur>. Excoluntur, arantur, ut Virgilius ([georg.] II 239): Mansuescit arando.

46. Hoc est: cui adest, quod sufficit, huic amplius nihil est quaerendum. Monet hic, si ea, quae cupit quis, adeptus fuerit, cupiditati suae faciat finem [ut alibi ipse ([carm.] III 16, 43. 44): Bene est, cui deus optulit // Parca, quod satis est, manu].

49. Intellegi uult ilium recte ualere, qui quaesitis rebus bene utitur; idest nisi fueris uitiis purus, diuitiae te ornare non possunt. Opus est, ut sit sanus primo, qui uti cogitat praeparatis. Sensus est: melius est sanum esse et pauperem, quam in diuitiis aegrotare.

53. Ostendit surditatem frequenter propter sordes collectas et humorem noxium, qui non curatur, accidere.

54. Idest nisi pectus bonum et purum sit, quicquid huic dederis, non potest esse gratum. Allegoria: ita tu prodis uoluptates, nisi uitia semo-ueris, nisi promptum pectus tuum fuerit, doctrina quoque ipsa, uitiabitur.

55. <Sperne uoluptates>. Hic non adeo persuadet, ut spernamus, sed illam debes spernere, de qua sequitur dolor. Nam contra dogma suum loquitur, si ab Epicureorum secta discedit.

56. <Pete>. Pone; idest ne cum perueneris ad uotum, alia optare incipias.

58. Duo Siciliae tyranni, Falaris [(item Porph.)] Agrigentinus et Dionisius Siracusanus, crudelissimi.

59. Nam ira, quae ratione caret, contractum condempnat et optat infectum. Idest cupit infectum esse hoc, quod fecit, dum propter nimium odium poenas exigit grauiores. Antiqui definierunt, inter quas ([leg.] quos) et Varro: iram esse subitam et breuem commotionem animi.

59. Nam furore committimus, quod ira flagramus.

61. Sensus: dum adhuc inulto odio — odium autem pro ira inpatientius uindictam desiderat — per uim cupit poenas exigere. Aliter: poenas festinat, ut ([Verg. Aen.] VIII 454): Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris.

62. Nam animus, nisi oboedierit, incipit imperare. Imperium autem animi semper intolerabile est. Nam animus id facit, quod eum fecisse poeniteat, dum poenas festinanter exigit.

67. Cito, dum puer es, percipe praecepta philosophiae. Ad Lollium scribit adulescentem oratorem.

68. <melioribvs>. [Idest] philosophis [et] magistris.

69. Illi sensui ([u.] 54) respondit: Sincerum est nisi uas quodcumque infundis acescit. ‘Semel’ pro ‘primum’ ut Maro ([Aen.] XII 208 sq.): Cum semel in siluis imo de stirpe recisum Matre caret.

70. Nec cessantem expecto nec urgeo praecedentem. Hic ostendit non ad alienum arbitrium se, sed ad suum proficere.

70. Hoc loco dehortatur tarditatem et hortatur strenuitatem.

1. Iulius Florus, ad quem haec scripta mittuntur, in cohorte fuit amicorum, idest inter comites Tiberii Neronis Claudii, qui ab Augusto imperium accepit, quia natus Liuia et ideo fuit adoptiuus Augusti; fuit autem amicus Horatii.

3. <vinctvs>. Quia tardior est meatu niue, stringendo per hiemem. Tardi enim fluere uidentur amnes cum redundant crustis.

4. Inter Seston et Abidon ut Lucanus (VI 55): Tot potuere manus adiungere Seston Abido. Turres dixit has urbes, quia in alto sunt positae hae ciuitates Hellesponti, aut certe pro urbibus turres dixit.

5. Hinc dictum ([Verg. georg.] I 103): Et ipsa suas mirantur Gargara messes.

6. <qvid stvdiosa cohors opervm strvit>. Laboriosa Drusi legio. Idest quid legio faciat, aut studiosam cohortem uocauit familiam Neronum, quae carmina facere diligebat. Nam erat Tiberius litterarum amicus.

8. <bella qvis et paces l. d. i. ae.>. Historiam dicit aut ipsius Augusti res gestas. <paces>. Noue dictum, cum grammatici negent plurali numero declinari.

9. <titivs>. Qui cito auctoritatem habebit inter summos carminis sui. Titius Septimius c<o>eperat lirica carmina [(cf. Porph.)] et tragoedias scribere temporibus Augusti, sed libri eius nulli extant. Huius insigne monumentum est infra Aricium (Ariciam?).

10. Hoc est: appetendo carmina Pindari et interpretando non est ausus contempnere. Idest qui non timuit Pindarici ingenii transferre carmina [(sim. Porph.).] Aliter: non expalluit Pindarici stili magnitudinem sequi, ausus fastidire ingenia uulgaria ac uilia.

11. Bell<e> ‘a<per>tos’ patentes facile[s] omnibus. Latos faciles aut patentee omnibus.

12. thebanos modos. Significat Titium lyricum scribere carmen, quia Thebanus fuit Pindarus, idest: adhuc interpretatur Pindarum aut tragoediam scribit?

14. Necesse est enim unicuique poetae aptos suo poemati ad tempus suscipere mores. <ampvllatvr>. Vt superius ([a. p.] 97): Proicit ampullas.

15. ‘Celsus’ hic poeta fuit, qui alienis dictis pro suis utebatur. Sensus autem: non contingat scripta Celsus ea, quae Caesar in auctoritatem recepit. ‘Palatinus’ autem hoc est in monte positus Palatino.

16. Vt propria scripta proferat, non aliena.

17. Caesar in bibliotheca statuam sibi posuerat habitu ac statu Apollinis. Monet eum ne scripta Palatina legat. Monet eum ne libros Sibillinos legat.

18. Fabula Aesopi, et est abusiue cornicula pro graculo. Alii dicunt corniculam sine plumis natam postea a singulis auibus plumas accepisse. Cornix quodam tempore considerans nigredinem suam de omnibus auibus plumas sibi adiunxit, sed cum c<o>episset uolare, unaqu<a>eque quod de suo recognouit sustulit: sic ilia remansit turpis.

19. <grex allivm>. Cohors poetarum metaphoricos dictum.

21. Idest quas lectiones modo sequeris, quid legis? Comparat autem apibus scriptorem bonorum carminum. Per hoc dulcia eius carmina significat.

26. frigida. Oratoriam dicit et iuris scientiam; quia non ualent ita amputare uitia quemadmodum philosophia, ideo frigida fomenta dixit. Aliter: frigida fomenta dixit haec studia litterarum, quia non ualent curas amputare sicut philosophia.

30. ‘Mire cetiam’, quasi aliae causae scribendae sint quam reconciliationis.

33. <inscitia>. Idest inperitia, quia expertes estis philosophiae.

36. <ivvenca>. Aut carmen pro uestro reditu scribetur aut immolabo pro uobis iuuencam. Nam lyrici iuuencam immolant, tragici hircum, poetae taurum.

1. Hac epistola Albium Tibullum elegiorum scriptorem alloquitur, qui uidebatur libros eius sermonum multum laudare. Albius iste criticus fuit, poeta et scriptor philosophiae. <candide ivdex> Verax, integer, purus, sine fuco, sine fallacia.

2. Ab oppido Pedo Italiae [aut a Pado flumine], quae ciuitas non longe fuit ab urbe, quae modo non est. Haec regio Pedana inter Tibur et Praeneste est, a Pedano quodam, cuius adhuc monumentum exstare dicitur.

3. <cassi>. Hic Epicureus fuit et poeta. Cassius Parmensis aliquot generibus stilum exercuit; inter quae opera elegia et epigrammata eius laudantur. Aliter: hic est Cassius, qui in partibus Cassi et Bruti [contra Augustum] cum Horatio tr. mil. militauit, quibus uictis Athenas se contulit. Quintus Varus ab Augusto missus, ut eum interficeret, studentem repperit, et perempto eo scrinium cum libris tulit, [ubi multae trag<(o)>ediae inuentae sunt, inter quas Horestis et Tiestis]. Vnde multi crediderunt Thiesten Cassi Parmensis fuisse; scripserat enim multas alias tragoedias Cassius.

6. Sapiens enim solus scit cum moderatione suis uti bonis, quod aut luxurioso per incontinentiam aut auaro per nimiam abstinentiam inscitia denegauit.

6. <non tu corpus eras sine pectore>. Idest non cares bono ingenio.

7. Metri ratione breuem fecit <mediani> syllabam ‘dederunt’.

8. Sensus est: alumno nutrix maiora, quam in te sunt, bona optare non potest.

9. <et cui>. Κατὰ κοινόν: nisi ut ei.

11. <crumina>. Patrimonio uel sacculo nummario siue prandiario. Ἀπο τοῦ κρεμαστός.

12. Idest agens inter spem et curas cottidie puta te moriturum. Monet ergo nihil esse curandum de futuro.

15. Idest me quando uis uidere, uidebis bene pastum porcum, et hic satyrice uituperat eam sectam, quam sequitur, quoniam Epicurei summum bonum in uoluptatibus ponunt, deinde quod omne animal colunt nullumque edunt. <porcvm>. Idest corpori seruientem, ut ([epist] I 2, 27): Fruges consumere nati. Hara locus dicitur, ubi stant sues, idest suinae, animal nimium pronum ac uentri deditum.

1. si potes. Torquatum aduocatum, amicum suum, inuitat ad cenam Horatius. Aliter: ad Mallium Torquatum haec scribit, ad quem etiam illam oden (IIII 7. 8): Diffugere niues r. i. g. c. A. q. c. Archiaci lecti dicebantur humiles ab Archia fabro, qui non magnae staturae dicitur fuisse.

2. <holvs omne>. Pro qualicumque posuit, ut, cum dico me omne bibere uinum. Idem in sermonum primo (I 1, 29. 30): Per omne // Audaces mare qui currunt. Omne, hoc est uel hibernum uel autumnale.

3. Aliter: hoc est: cum est altissimus medio die, ut ([Ter. ad.] II 1, 42): Pro supreme Iuppiter.. et alibi ([serm.] (II 8, 2. 3): Nam mihi quaerenti conuiuam dictus heri illic // De medio potare die.

4. Vina bibes calcata secundo consulatu Tauri illius, qui dicitur amphitheatrum condidisse. <palvstris>. Quia palus est grandis iuxta Minturnae, ubi etiam Marius latuit.

5. <petrinvm>. Mons Sinuessae inminens uel ager uicinus Sinuessanae ciuitati.

6. <vel imperivm fer>. Vel ad me ueni, sine tibi hoc a me imperari. Aut patere me esse regem conuiuii, si nil attuleris. ‘Vel imperium for’. Quare hoc? Antea pascentes reges appellabantur. Inde qui senatui cenam post triumphum dabant in Capitolio, consulem uel dictatorem rogabant, ne ad cenam uenirent; se illis, quod ederent, domum missuros, ne illos, non reges, domum deduci a senatu illis praesentibus necesse esset.

7. <tibi>. Vt ([Verg. georg.] II 5. 6): Tibi pampineo g. a. F. a.

8. <mitte levis spes>. Rerum humanarum. <certamina divitiarvm>. Noli curare de diuitiis, quibus certamus anteire ditiores. Moschus hic accusabatur ueneni, cuius extat oratio admirabilis. Aliter: Moschus quidam fuit, cuius causa diu dicebatur; nam patronus fuit causarum Torquatus. Aliter: Moschus hic Pergamenus fuit rethor ([leg.] rhetor) notissimus; reus ueneficii fuit, cuius causam ex primis tunc oratores egerunt Torquatus hic, de quo nunc dicit, cuius extat oratio, et Asinius Pollio. cras. Inter eras et crastinum hoc interest: eras nihil significat nisi diem proximum; crastinus dies et superiore et praeterito anno fuit et erit sequentibus. Natalis diui Augusti: VIIII Kł. Octobres.

11. <aestivam>. Breuem. <benigno>. Familiari.

16. <dissignat>. Aperit.

20. <contracta>. Angusta.

21. ‘Imperor’ finxit ex Graeco Κελεύομαι, ut in arte poetica ([u.] 56) ‘inuideor’ <φ>θονοῦμαι, idest inuidia me insectatur.

22. Mappa enim manute<r>gium illud est, quod uariis formis textum est. <mappa>. Mantele.

23. <conrvget>. Moueat fastidium; nam quotiens horret aliquid, nares contractae rugam faciunt. Significat se habere uasa argentea et discum argenteum, ubi imaginem suam quasi in speculo cernere possit.

26. ‘Eliminet’ idest extra limen eiciat, foras limen efferat. <vt coeat par>. Hoc procurabo, ut ueniens inuenias parem, idest puerum aut puellam tibi conuenientem.

28. <vmbris>. Aut a loco die Vmbria aut certe, quia umbrae, ut puto, dicuntur, quos secum ducunt, qui rogantur ad prandium.

29. Ait arte discumbentium molestum esse odorem alarum eorum, qui hirci dicuntur.

31. Monet ilium, ut silentio ueniat [(ex Porph.)] fallens ostiarium, ut, dum ille sperauerit eum transiturum per portam, exeat per posticum.

In hac epistola docet uicturum feliciter eum, qui infra admirationem omnia habiturus sit; ut enim omnem sollicitudinem ex cupiditatibus nasci dubium non est, ita 15 beatam uitam in contemptu deliciarum constitutam esse ait.

1. <vna>. Vnica et praecipua, ut ([Verg. Aen.] V 704. 705): Vnum Tritonia Pallas Q. d.

5. <mvnera terrae>. Metalla dicit, non fructus.

6. Indici maris munera: arbores, hoc est hebenum, et uniones in conchis.

7. Populi dona, qui scilicet non iudicio faueat, sed studio. ‘Quiritis’ autem, quia ait Maro (quorg. II 508. 509): Hunc plausus biantem Per cuneos.

5. <lvdicra>. Inania.

8. Sensus: in quantum ista contempnenda sunt, si inueniri possunt, qui caelum ipsum non mirentur?

10. Vtrobique: et in timore amittendi et in spe consequendi, ex quibus aut dolor aut gaudium contingit.

16. <vltra qvam satis est>. Vt ([Terent. Andr.] I 1, 34): Ne quid nimis. Mire ‘ipsam’, cum alioquin petenda sit.

17. <i nvnc>. Per ironiam, cum sit contrarium. <vetvs>. Quoniam ueteres meliores artifices.

20. <navvs>. Industrie, cui contrarium ignauus <tectvm>. Hospitium.

23. Hoc est: tu stupe diuitias eius, qui tuam uirtutem mirari deberet.

24. Sensus: ut inueniuntur diuiciae, ita et pereunt: uirtus sola perpetua est.

26. Mire, quoniam in his locis frequens nobilium deambulatio est. In Agrippae enim porticu et Appia uia maxime conspicui uidebantur. In his ergo conspicuo ait ad mortem eundum esse, qua peruenerunt etiam Romani reges.

28. Sensus: si uis carere uitiis, fuge illecebras, sequere uirtutem.

31. Si tu contempnens uirtutem ais mania uerba esse philosophiam, ut sacrilegi dicunt lucum ligna esse, occupa te in eis, quae tibi uideantur utilia, hoc est: ne portus occupet alter; sed uidetur de his dicere, qui laudant philosophiam nec secuntur.

32. alter. Scilicet negotiator. Per ironiam ad pecuniam hortatur, ut magis facientes incuset.

33. Cybira uicus maritimus in Pamphilia, alter in Lycia.

34. Notandum ‘rotundentur’, idest compleantur. Omne enim, quod rotundum est, ab omni parte perfectum est.

36. <qvadrat>. Quadruplum facit.

36. Per ironiam, quoniam hoc putant, qui nolunt philosophari.

38. <svadela>. Dea suasionis uel suadendi.

39. Sensus: nolo ergo sis talis, qualis Cappadocum rex, qui una re habundat, eget ceteris; sed philosophiam sequere, cui nihil deesse potest. Cappadoces habundare mancipiis dicuntur, egere pecunia. Ostendit multis opus esse, ut quis diues uideatur.

40. Trahitur exemplum de Lucullo diuite Romanorum. Quem cum quidam praefectus callide rogaret, ut, si posset, centum clamides sequenti die ostenderet in scena, uolens experiri, si tot haberet, respondit: quomodo possum tot praebere? Post paululum scripsit ei se habere domi quinque milia clamidum, ex quibus, si uellet, poterat tollere partem uel omnes. Luculli exemplo ostendit pecuniae appetendas non esse, quoniam multa habent superuacua, ut ille clamides, ac per hoc philosophiam sequendam esse, cui nihil deest.

45. Irridentis animo hoc dicit, dum deprehendit superuacua auaritiae. Isto, inquit, tempore pauper dicitur, ubi non super habundat aliquid et ubi non fallunt dominum ipsae diuitiae sua quantitate; scilicet si ipse non ignorat, quantum habeat, et si satis fores inde eripere non possunt.

49. Sic pronuntia, ut irridendo horteris magis.

50. <qvi dictet n.>. Qui sit nomenclator uel consiliarius.

51. ‘Pondera’ lapides, qui in opera ducuntur per uias, uel qui per latera expositi altiores sunt; et est sensus: qui manum porrig<ere cog>at transituro.

52. <hic mvltvm>. Serui uerba admonentis. Persius (5, 73. 74): Libertate opus est, non hac, qua quisque Velina // Publius.

55. <lvcet>. Prima luce.

58. ‘Gargilius’ luxuriosus ac perditus, qui se uenari simulabat, dum emeret apros.

59. <differtvm>. Plenum. <Iubebat> hoc consulto per loca frequentiora transire, ut a pluribus uideretur.

61. <tvmidiqve lavemvr>. Persius (3, 98): Turgidus hic epulis atque albo uentre lauatur.

62. Ceritibus ciuitas Romana sic data, ut non liceret eis suffragium ferre, quia post datam ausi sunt rebellare, ideoque census eorum in tabulas relati a ceterorum censibus remoti erant. Sic factum est, ut, qui aliquid flagitiosum admiserat, in tabulas Ceritum referretur. Aliter: Cere oppidum in Italia, quo capta a Gallis urbe sacra translata sunt, pro quo beneficio postea ciuitatem Romanam meruit, ita tamen, ne suffragium ferret. Hic autem Cerite cera dixit pro nota et infamia, qui propter ignominiam suffragium ferre non possent.

63. Vlixes delatus ad insulas, in quibus boues Solis erant, responsum accepit, ut, si uellet ad patriam uel socii remeare, non contingerent boues; illi praesentem uoluptatem [potius quam patriam] elegerunt.

64. Qui se nec a sacris pecudibus nec a Circeo poculo abstinere potuerunt.

65. <minmermvs>. Poeta Epicureus, qui multa elegiaco metro de eadem secta conscripsit.

68. <candidvs>. Benignus, sine inuidia.

1. Hac epistola asperius ac destrictius M<a>ecenati praescribit libertatem se opibus non uendere.

2. sextilem. Qui nunc Augustus dicitur.

6. Dissignatores dicuntur, qui ad locum (lucum?) Libitinae funebria praestanda conducuntur, ut defuncti cum honore efferantur. Aliter: dissignatores funerum mancipes et ordinatores; nam dissignare est ordinare, unde et, qui locos in theatris spectatoribus distribuebant, dissignatores dicebantur. Praeterea est dissignare confundere, ut et iste alibi ([epist.] I 5, 16): Quid non ebrietas dissignat? operta recludit.

8. <opella>. Opera diminutiue opella dicitur.

11. <mare>. Quia mare hieme calorem praestat, frigus aestate.

12. <contractvsqve>. Prae frigore.

16. <benigne>. Idest humane facis.

17. <non invisa>. Litotes; idest cara.

22. vir bonvs et sapiens. Sensus hoc sonat: bonus et prudens uir non nisi dignis largiri se paratum esse ait; nec inmerito, quoniam eligere debemus, in quos beneficia conferamus. Vir bonus non adeo uilem putat pecuniam ut lupinos, scilicet ut medium teneat et dignis donet.

23. nec tamen. Quae sit differentia inter bonos et malos.

24. Ordo: dignum praestabo me etiam laude promerentis. Vel aliter: dignum ut sit tuis beneficiis pro laude merentis, idest pro tui laude, qui mereris. Laboro, ut dignum me praestem [non] etiam pro eius laude, qui in me confert beneficia.

25. Sensus: uis me a te non recedere? Redde iuuentutem, recipe pecuniae.

26. Crescit senibus frons cadentibus capillis.

28. <cinarae>. Hanc se amasse in quarto (IIII 1, 4. 13, 21) carminum dicit. <maerere>. Quia ad alium forte transierat.

29. Forte hic sic positum est, ac si diceret: sed forte hac me fabula conuenis.

30. <cvmeram>. Vas uimineum frumentarium.

32. Mire imitatus est stridorem mustelae.

33. <svbisti>. Intrasti, ut ([Verg. Aen.] III 292): Portuque subimus.

34. <resigno>. Quae mihi a te fuerant assignata, restituo. Subtiliter per similitudinem dicit libenter se reddere, quae acceperit, si ei non ad suum arbitrium uiuere concedatur.

35. <altilivm>. Pastarum auium. Sensus: nec ita opes contempno, ut malim somno esse deditus, nec illas iterum in tantum concupisco, ut seruire uelim.

37. Mire, quia nunc paulo asperior est. Hoc est: et ego tibi hanc laudem inuicem reddidi. Absentem similiter laudo, atque laudaui praesentem.

39. Sensus: experire, an inuitus restituam, quae dedisti, immo quam laetus fiam, si reddidero.

41. Inducitur Telemachus aput Homerum hoc dicens Menelao, cum ab eo equos dono nollet accipere; quod refert iste ad se dicens sibi iam uetulo non conuenire in militia stare.

46. Fabula haec satis apte superioribus iuncta est, quibus ostendit se diuitiis otium praeferre.

48. Locus in urbe dicitur Lautae Carinae et est locus ad Tellurem, ut poeta ([Verg. Aen.] VIII 361): Et Lautis mugire Carinis.. propter nobiles, licet legatur et ‘latas’.

49. Ideo queritur, quia grandis natu; etenim senibus semper molestum est iter.

50. <adrasvm>. Presse tonsum caluum. <vacva>. Ἀντὶ το<ῦ> ipsum uacuum.

52. Philippus ad puerum suum Demetrium. Ordo est autem: [O] Demetri puer, abi qu<a>ere. ‘Hic non leue’ Horatius interposuit.

57. Multis enim studii est tantum quaerere et non uti.

62. <benigne>. Sermo uulgaris est; bene se dicit quisque accipi, cum excusat. Aliter: respondit Mena benigne eum facere, qui inuitaret.

65. <tvnicato>. Non togato. <scrvta>. Quas uulgo grutas uocant; ‘popello’ autem populo uilibus uestimentis induto, ut dicimus senatum togatum.

68. <providisset>. Quoniam prior fuerat salutatus; in alio ‘praeuidisset’ legitur.

72. <dicenda tacenda locvtvs>. Velut plebeius expers rationis.

74. <piscis>. Quasi piscis. Metaphora est.

76. Feriis Latinis in urbe agi aliquid non licebat, hoc est nundinis, quae incertis diebus ac non praedictis fieri soleba<n>t.

77. <mannis>. Buricis.

79. Ita quosdam uoluptatis gratia quaeri, non amicitiae, potest figuratum de ipso esse.

85. Quasi ibi primum coeperit auarus esse.

94. Hi duo uersus et a Maena Philippo esse dicti et ab Horatio M<a>ecenati.

96. Sententia haec poetae, qui autem non specialiter Philippum, sed quemcumque dicit.

1. Dirigit hanc epistolam quasi per ipsam Musam Albinouano Celso, comiti et scribae Neronis Drusi, in qua dicit se tanta aegritudine animi laborare, ut in nullo eorum, quae recta sunt, delectetur. Quae passio uocatur lethargica siue accidia, quae hominem somniculosum et obliuiosum reddit cum dolore capitis. Noua salutatione usus: gaudere et bene rem gerere.

5. <momorderit>. Minorem fecerit; minuuntur enim, quae mordentur.

6. Vult dicere, quod philosophiam implere non possit.

7. corpore toto. Ideo ait, ut quamuis partem ualidiorem ostendat quam animum suum.

8. Allegoria, quod animum ab erroribus reuocet. Hoc est: philosophiam nolo sequi, quae uitia animi auferat.

10. <veterno>. Morbo quodam otii; hoc est: cur me non patiuntur desidiosum esse?

12. ventosvs. Fluitans.

14. <ivveni>. Neroni.

16. <primvm gavdere>. Deest aut ‘dicito me’ ex superioribus, aut ‘memento’ ex inferioribus. Hoc est: si felicitas inmutabit te, nos in tua amicitia non durabimus.

1. Hic est Septimius, de quo superius ([carm. II] 6, 1) ait: Septimi, Gades aditure mecum. Hac autem epistola Septimium Claudio Neroni commendat.

4. <dignum>. Ipsum Septimium, qui dignus est mente tua. Hoc est: qui honesta elegit.

5. [Et] cum censet propioris amici me fungi munere.

6. valdius. Ab eo quod est ‘ualde’ ‘ualdius’ facit, ab eo uero quod est ualide ualidius [facit]. Melius gratiam [eam] cognoscit, quam apud te habeo, quam ego ipse.

9. <dissimulator opis propriae>. Qui non ostendam, quod possim, uel celem opes meas. Hoc est: ut integram mihi beneficii gratiam reseruarem.

11. Qui sine sua l<a>esione amicitias cuiusque ex commendatione conquirit, frons urbana dicitur. Scilicet ut per inpudentiam inpetrarem.

12. <iussa>. Hic uoluntatem, ut Maro ([Aen.] I 77).

13. Hoc est: aggrega eum et adscribe amicis tuis.

1. Ad Aristium Fuscum grammaticum scribit. Huius enim amicitiis plurimum utebatur. Dicit ergo se aetate et studio Aristio conuenire, nisi quod Aristius in ciuitate morari desideret, ipse in rure.

5. Expressit uinculum amicitiae; noti autem, quod amicitia eorum nota sit, ut ([Verg. Aen.] VIIII 182): His amor unus erat. Item Sallustius ([Cat.] 20, 4): Nam idem uelle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est.

6. <nidvm>. Idest ciuitatem, ubi natus es. nidum. Aut urbem, quae quasi nutriat pauperes, aut cenaculum in altiore loco constitutum. Mire ‘nidum’: adlusit ad nomen, quoniam dixerat ‘columbi’.

10. Quia sacerdotum serui comedunt multa liba de sacris. Cum in seruis suspicio furti habetur, ducuntur ad sacerdotem, qui crustum panis carmine infectum dat singulis; quod cum h<a>eserit, manifestum furti reum assent. <liba>. De sacris. Allegoricos: ex satietate urbem fastidio et rure delector, ut, cui liba in fastidium uenera<n>t, [et] panem desiderat.

13. Sensus: ita nobis instruenda uita est, ut primum auspicemur optimam sedem, quomodo area domui quaeritur.

16. <mom. leonis>. Cum sol ad Leonem uenerit.

17. Dicit ruris homines non l<a>edi uel Leonis uel Caniculae signo.

18. [Vt] Maronianum illud ([georg.] III 530): Nec somnos abrumpit cura salubres.

19. Numidico marmore. Sensus: numquid minus nitet herba quam marmor Numidicum? immo etiam herbae redolent, quod in marmoribus non est.

20. <plvmbvm>. Fistulas plumbeas.

22. Viridiarium dicit, ut ([Verg. Aen.] VII 172): Horrendum siluis.. et Cicero ([in Verr.] II 1, 19, 51): In silua disposita sub diuo uidimus.

24. Naturam expellit a se furca, qui habitat in ciuitate et siluas habere desiderat. Sensus: si, quae natura bona sunt, abicere ex animo uelis, recurrent latenter, nempe qui agros fugiunt, tamen intra urbem et domos rus includunt atque arbores diligent.

26. Aquinates purpurae similes sunt Tyriis; multum ergo inperiti falluntur. Hoc ergo ait: patitur quidem damnum, qui nescit dinoscere purpuras, sed maiore damno ille afficitur, qui tantae inperitiae est, ut ueritatem a falso nequeat discernere. Contendere autem conparare dixit.

39. <veritvs>. Deest fuerit; non enim participium est ueritus.

40. Mire ‘probus’ pro eo, quod est auarus et cupidus, ut ([Verg. Aen.] X 726. 727): Lauit inproba teter // Ora cruor.. et alibi ([georg. III] 430. 431): Piscibus atram // Inprobus ingluuiem.. et ([Aen. II] 356. 357): Quos inproba uentris // Exegit caecos rabies.

48. <digna>. Pecunia dignior est nos sequi quam nos illam. Hoc est: quae magis uinci debet quam uincere, trahi non trahere. Vt s<a>epe ad funem contentio est.

49. Certum nomen loci, significat aedem antiquam. Vacunam alii Cererem, alii deam uacationis dicunt, alii Victoriam, qua fauente curis uacamus. Vacunam apud Sabinos plurimum cultam quidam Mineruam [(cf. Porph.),] alii Dianam [(cf. Porph.)] putauerunt; nonnulli etiam Venerem esse dixerunt; sed Varro primo rerum diuinarum Victoriam ait, quod ea maxime hii gaudent, qui sapientiae uacent.

1. Alloquitur Bullatium, qui omnia loca uillarum et regionum ac ciuitatum sordida deputabat ad comparationem Tiberis, eo quod ibi semper commanens ad alia non transierat. Cui commemorat Horatius diuersa loca iucundiora. Chios et Lesbos insulae sunt in Aegeo mari.

2. ‘Sardis’ ciuitas Croesi regis. <sardis>. Apud Sardos. Sardi, oppidum in Asia, quod Croesus, Aluatis ([leg.] Alyattis) filius, tenuit.

3. <colophon>. Haec Apollinis oraculo tantum nota. <maiora minorave f.>. Haec, quae dixi: interrogatiue.

4. <campo>. Hic locus Romae celeberrimus habebatur eratque amoenus urbis locus.

6. Lebedum oppidum desertum in litore Asiae iuxta Colophonem. Sensus [est talis]: an terra mari que uexatus paratus es apud Lebedum residere, ne ulterius nauiges?

7. scis. Quasi respondit Bullatius Horatio.

7. <gabiis d. a. fidenis>. Ciuitates sunt Sabinorum desertae.

8. Notandum Fidenam prima syllaba productam; Maro uero breuem posuit, ut ([Verg. Aen.] VI 773): Vrbemque Fidenam.

9. Yperbaton: uellem Neptunum spectare oblitus meorum. Hoc est: uel reuerti ad meos uoluissem, dum in quiete essem, neque redeundo iterum maria perferre. Lucretii sensus; ille enim ita ait (II l sq.): Suaue man magno motantibus aequora uentis // E terra magnum alterius spectare laborem.

11. <sed neqve>. Horatius. Illi, qui de Capua Romam pergunt, prae longitudine uiae luto et imbre asperguntur. Sensus: non debere nos propter interueniens incommodum totam uitam commutare. Non debet quis interuentu alicuius incommodi suum mutare propositum.

13. Furni a nigro colore dicti propter fuliginem, quasi furui.

18. Campestre dicitur pannum, quo in campestri exercitatione iuuenes inguina tegebant.

24. Cui nihil ad uotum deest, non interest, utrum in maiore an in minore ciuitate uiuat, cum utrobique bene possit uiuere.

27. Locus maris arbiter, qui mare late diffusum non timeat, idest dominus maris et in tuto positus; qualis locus est apud amoenas ciuitates excelsus supra mare et ideo arbiter.

30. <Vlubris>. Locus desertus in Campania tamque inops quam Lebedos in Asia.

1. Ad Iccium procuratorem Agrippae in Sicilia constitutum. Ipse est, de quo ait ([carm.] I 29, 1. 2): Icci, beatis nunc Arabum inuides // Gazis. Sed ut illic cupiditatem perstrinxit, ita hic parsimoniam laudat, tamen cum mordacitate. Alii dicunt, quod agros illi in Sicilia donauerit, Agrippa.

7. Iccius iste recumbens in praesentia Agrippae, ut fidelior ei uideretur, parcissime epulabatur in tantum, ut intermissis carnibus herbis uesceretur, at in secreto gulae indulgeret. Vnde dicit poeta: in medio sociorum abstinens protinus sic uiuis, ut te statim inauret riuus fortunae, idest tantis frueris diuitiis, quantis Mida rex, qui petens ab Apolline, ut omnia, quae tangeret, aurum efficerentur, postea doluit, quia cibum tangere non potuit, quin statim in aurum uerteretur, conuersusque ad preces Apolline responsum dante mersit caput in Pactolum fluuium sicque ipse priuatus est poena et Pactolus auream harenam traxit. Sensus: si uero ne his quidem fructibus, quos tibi agelli dant, eges, et contentus es uel herba uel urtica, hoc est: si per hanc abstinentiam Stoicen sequeris, magnas, in quit, diuitias ex hac uita consequeris. Abstemius autem compositum est ex eo, quod abstineat temeto, idest uino. Nam hii abstemii dicuntur; sed hic abstemium sobrium, abstinentem et in omnibus contentum significat.

8. Confestim et protinus iunxit indulgens ἐνφάσ<ε>ι celeritatis.

12. Democritus philosophus, hortorum amator, qui dum philosophiae intentus est, hortos eius pecus ipso praesente consumpsit. Democritus Abderites fuit inuentor atomorum, qua s<a>epius postea auditor eius Epicurus asseruit: huius arbores frugiferas et alia in agro utilia pecora absumebant, dum ille omnia contempnens totum mundum animo percurrit; si ille, inquit, modicae rei contemptor fuit, tu ingentes diuitias despicis ac per hoc tu plus facis quam ille.

18. <qvid premat>. Aut eclipsin significat, aut quoniam per mensem luna crescit et decrescit.

19. <conc. discors>. Verum est; nam umor igne, umore ignis pascitur.

20. Empedocles Agragentinus, quae ad Pitagoricam sectam pertinent, metro et uersibus tradidit. Stertinius uero philosophus, qui CCXX libros ([leg.] libris) Stoicen Latine descripsit. Hos notat, quod uersibus suis obscuriorem philosophiam fecerint.

22. Grosphus iste amicus erat Horatii, commorans cum Iccio, ac per hoc de eo ilium precabatur. Hic est Grosphus, quem in carminibus ([c.] II 16, 7) alloquitur, eques Romanus Sicilia oriundus.

27. ‘Phrahates’ rex Persarum fuit, quem pulsum a ciuibus regno reddidit Caesar; hic autem uictus Tiberio se dedidit et signa Romana restituit, quae capta cum Crasso fuerant.

1. Hac epistola adloquitur Vinium, qui alio nomine Asellus uocabatur a patre, qui Asina dictus est abusiue. Per quem Vinium Asellum solitus erat Horatius carminum suorum libellos Augusto dirigere. Hortatur ergo eum, ut, sicut s<a>epe monuit, signata sua. uolumina oportune Augusto tribuat.

5. <sedvlvs>. Hoc est uelut sedulo agens, quasi sine dolo.

6. ‘Sarcina’, figura. Vinium paterni cognominis facit Asinae.

8. clitellas. Sarcinas, uncle clitellarius equus. G. Vinnius Fronto, ad quem haec scripta est epistola, patrem habuit Asinae cognomine. Alludit ergo nomini eius et quasi conuenire appellationem hanc nominis eius ingenio uult uideri.

10. ‘Lamas’ lacunas maiores continentes aquam caelestem. Ennius ([fragm.] XCIII [u]. 557 [p.] 81 [Vahlen]): Siluarum saltus latebras lamasque lutosas. Lama est aqua in uia stans ex pluuia.

12. <svb ala>. Sub ascella tua.

14. Apud Titinium ([comic. ed. Ribb. p.] 188) in quadam fabula inducitur ancilla, quae lanae glomus furatur et deprehenditur. Aspere ex comparatione stultitiae ait. Pyrria autem nomen ancillae in fabula.

15. vt cvm pilleolo. Haec apud antiquos con-suetudo ueteranorum erat. Sensus: neue sic suffarcinatus eas, quemadmodum unus de tribu, qui ad cenam uadens ipse sibi soleas fert cum pilleo. Et incertum est, quem notet.

19. Hic uersus non stat nisi sola auctoritate. Caue secundum antiquos, qui cauo, cauis dicebant.

1. Castigat uilicum suum, quod illi ager sordeat, queü quinque aliquando possederint senatores.

2. habitatvm <qvinqve focis>. Hoc est quinque dominis aut domibus.

3. Varia oppidum in Sabinis olim, nunc uicus imminens Anieni. Sensus est: uideamus utrum tu agrum an ego animum melius colam. Ad octauum lapidem ultra Tibur, uia Valeria. Va[le]rienses ergo senatores agellum suum possedisse significat. Hic Lamia, quem in carminibus alloquitur ([carm.] 20 III 17, 1): Aeli uetusto nobilis ab Lamo.. qui fuit Formianus et omnes fere Lamiae.

14. Mediastinus, hoc est: in ciuitate et in media urbe uiuens; asty enim dicitur ciuitas. Vnde et Terentius ([eun.] V 5, 17): An in astu uenit? Ergo sic intellegendum, non ut quidam [(uid. Porph.)] quasi ministrum obsequii et officii intellegunt balnearum.

19. t[h]esqva. Loca deserta et difficilia lingua Sabinorum sic dicuntur, inde deserta et completa sentibus sic nominarunt.

23. <feret. Pro fert:> semper enim habundat. Sensus est: odisti rus, quod male colis; nam citius te uilico piper, quod in Italia non nascitur, feret, quam uinum, quod habundare consueuit. Nam per uuam uinum intellegendum.

26. Satis iucunde de inepto et pingui; iucunde ‘ad strepitum’, non cantum, ut auidum meretricis exprimeret.

29. Si riuus neglegenter fuerit ante munitus, ideo ‘pigro’ tantum ‘addit opus’.

40. <diaria>. Aliter cibaria. Diaria sunt certa stipendia cottidiana, quae et salaria. Victus scilicet cottidianus, qui mensuratim seruis attribuitur, et est sensus: mauis, inquit, rodere in urbe stipendia [diaria] cum seruis, quam liber uiuere in rure.

41. <vsvm>. Quo dicat te et lignis et oleribus habundare. Ordo est: inuidet tibi argutus calo usum lignorum et usum pecoris et usum horti, et est sensus: calo, inquit, conportans ligna, procurans pecus et hortum in urbe non sinet te aliquid horum tangere, si in urbe cum eo manseris; in rure autem manens potes libere his uti. Calo autem dicitur quilibet minister, uel a frequenti uocatione, uel quod s<a>epe eat lignatum. Nam ‘calo’ sonat ‘uoco’, ‘calon’ [sonat] ‘lignum’.

43. ‘Ephippia’: alii ‘sagmata’, nonnulli ea, quae propter iugum equis currilibus inponuntur, et hoc uerius.

1. Alloquitur hac epistola Numonium Valam amicam suum, ut rescribat ei, quae regiones plus uenationibus leporum, aprorum et auium, sed et piscationibus refert<a>e essent, ut [h]ibi hieme moraretur, ue<r>nali uero tempore bene pastus et pinguis reuerteretur. Est autem longissimum hiperbaton quod hoc ordine soluitur: o Vala, par est te nobis scribere, at nos par tibi credere, quae sit hiemps Veliae, quod c<a>elmn Salerni et quorum hominum regio et qualis uia ducit ([leg.] ducat) Baias et uter tractus educet plures lepores et uter tractus educet plures apros et utra aequora c[a]elent magis pisces et echinos. Nam mihi superuacuus est Musa. Tangit autem illos in hac epistola, qui per penuriam deseruiunt philosophiae, quibus si arrideret facultas, protinus eam desererent et uoluptatibus uacarent. Velia et Salernum oppida Lucaniae; Salernum a salis copia est dictum. Consulit Valam, quid sentiat de salubritate regionis, quoniam ipse Horatius nolebat Baias ire.

2. Hic ponendus ultimus uersus ([u.] 25): Scribere te nobis, tibi nos accredere fas est. Mire, quasi Baiae hanc iniuriam sentiant, si illis frigida etiam frigoribus mediis praeferatur.

3. Musa Antonius aegritudine Augusti artem suam illustrauit. Nam cum dolore arteriae laboraret et ad summam maciem perductus esset curante Amelio medico, qui eum adeo calidis curabat, ut tectum cubiculi eius uelleribus muniret, hic postea in contrarium uersis omnibus <cum> non solum perfusionibus frigidis, sed etiam gargarizatione cicerninae aquae Atellae in domo Caesaris et potionibus uteretur, <effecit> ut intra breue tempus curasset; ob quam causam ab Augusto usque ad sestertium quadringenties ex senatus consulto accepit. Musa Antonius, Augusta (Caesaris [add.]) medicus, Horatio iusserat, ut psychrolusia uteretur propter oculorum dolorem.

5. <sane>. Valde, ut Sallustius ([hist.] II 18 M.): Belli sane sciens. Murteta proprie sunt aquae sulphureae calidae atque salubres ad quasdam infirmitates pellendas; quales erant apud Baias, ad quas frequenter ex diuersis partibus confluebant. Sed postquam ob longitudinem itineris coepissent derelinqui et ad fontes Clusinos et Gabinos, ubi erant aquae frigidae, coepissent contendere intermissis Bais, dicit, quod ipse uicus coepit ingemiscere contemptus in aquis suis. Murteta non longe ab Auerno lacu sunt calidis aquis habundantia; sed non ideo murteta, quod arbores myrti habeant, sed quasi mortueta, quod omnes animae mortuorum inde inferos petere credantur.

6. ‘Cessantem morbum’ aut generaliter quemlibet uult intellegi aut specialiter podagram, quae uix aut numquam pellitur. <cessantem>. Pigrum et neruis inh<a>rentem.

7. Baiae gemunt sulphura sua et sudationes contempni et his frigidas aquas praeferri; inuident autem sanitatem aegris, quos gemunt frigida curari.

9. Clusinae et Gabinae aquae frigidae sunt: Clusinae in Etruria, Gabinae in Sabinis.

12. Quia in laeuam detorqueatur; nam Baiae euntibus Capuam in dextra sunt. An magis ideo laeua dixit, quia equus ea manu regitur?

14. Hunc uersum quidam principiis iungendum putant.

15. <imbres>. Cisterninos.

16. <dvlcis>. Aliter iugis, semper manantis. Nil moror, hoc est dubitare, quin bona sint.

17. <rvre>. Aut in rare aut ruri aduerbialiter.

20. <ministret>. Vt supra (5, 19): Fecundi calices, quem non fecere disertum?

24. <pheaxqve>. In his enim locis habitauerunt Pheaces. Pheaces enim, quorum Alcinous rex fuit, luxuriose uiuebant; ita Homerus.

26. Hic uersus principia epistolae conclusit.

26. Quia de se ut luxurioso locutus erat, subiecit de Maenio fabulam. Maenius hic Pantolabus dictus est ab eo, quod, quicquid offerebatur, acciperet; erat autem et urbanus et mordax. Itaque dabant illi et qui urbanitate delectabantur et qui mordacitatem timebant.

33. <nil avt pavlvm abstvlerat>. Nil de parcis, parum de luxuriosis.

34. omasi. Bubulae pinguioris; alii [(ut Porph.)] intestina uolunt. Omasus proprie est caro bubulina. <omasi>. Panciae.

36. Cum non haberet, insectabatur luxuriosos, ut ab hisdem pasceretur.

45. <vos>. Potest Epicureos dicere, qui ait ([leg.] aiunt) diuitias ut non appetendas, ita nec spernendas, si contigerint.

1. Quintium alloquitur de situ agri sui, dicens ilium amoenitate gratissimum, ita ut inter duos montes situs conuallia teneat, oppositus soli orienti simul et occidenti, et ex obliquo loquitur de aequanimitate ac temperantia, quare paruo esse contentus debeat unusquisque, arguens quosdam dissimulatis uitiis magis bonos uideri uelle quam fieri.

2. Aruus ager dicitur segetis ferax et praeparatus frumento.

4. ‘Loquaciter’, quod Graeci lalisti dicunt, non poetice, sed quasi prosa oratione et communi sermone ac simplicibus uerbis.

6. <si>. Vel ‘ni’. Hic incipit describere situm agri sui; idest totus ille ager unus mons esset, nisi dissociarentur ipsi montes ualle in medio iacente; per quod ostendit ilium agrum inter duos montes iacere.

6. <valle>. Hanc uallem in carminum libro primo (17, 11) Vrticam (Vst: [Hor.]) appellat. <sol>. Vt extremo ueniens sol accipiat.

8. <lavdes>. Laudare potes.

9. corna. Non est intellegendum, quod uepres in agro illius corna et pruna ferrent, neque quercus et ilices poma domestica, sed tantam ibi dicit habundantiam esse fructuum, quanta habundantia est ueprium, quercuum et ilicum.

10. <vepres>. Spineta, uirgulta, quae circa sepes sunt; poma habent moris similia.

11. Notandum Horatium nihil magis in Italia laudare quam Tibur et Tarentum.

12. <nomen>. Hic Blandusius. Fontem Bandusium dicit in agro suo esse, cui in libro carminum (III 13) promisit se sacrificaturum; qui fons tam magnus est, ut riuo a se procedenti statim nomen tribuat, uocaturque Digentia.

17. Hic iam narrare incipit non tam credendum esse famae uulgari quam propria conscientiae. Vnde Persius (1, 7): Ne te quaesieris ([leg.] quaesiueris) extra.

22. Trahit exemplum de febricitantibus, qui cupiditate gulae prouocati simulant se in conuiuio febre non laborare, ut liberius possint cibis quibusque uesci, donec super ipsum cibum manus tremulae reddantur. Sed sicut ille stultus est, qui plus credit conuiuantibus quam sibi, ita qui febre uitiorum mentem habet repletam, stultus computabitur, si propter fauorem uulgi se beatum putat.

25. Siquis, inquit, laudes Augusti proprie ad ilium pertinentes tibi decantet, numquid animum accommodabis illi? Addit ergo Augusti laudes, quas populus solitus erat ei decantare. Ordo: in ambiguo hoc Iuppiter seruet, qui et tibi et urbi consulit, hoc est ut in incerto semper sit, utrum tua salute magis populus an tu populi indigeas, ac per hoc ut cum populi salute pensandus sis. <siqvis bella>. Haec enim Var<i>us de Augusto scripserat.

31. <nempe vir bonvs et prvdens dici delector ego ac tv>. Hoc est: nempe tu, qui me reprehendis, in eodem uitio reperieris, quod non negat Horatius.

34. Ac si dixisset: sola uirtus potest habere perpetuam dignitatem. Sensus hic est: eas laudes amplectendas esse, anas agnoscimus, ne nos quasi alienae deserant.

35. Vox populi ‘depone’ dicentis ‘honorem’. Meus est a me tibi datus.

41. Responsio tota per yroniam est. Ostendit enim talem hominem non ueraciter esse bonum, sed uideri cupientem.

43. Nec qui disertus est et magnam apud populum dignitatem habet et iuris consultus est, <uir bonus est>. Nunc autem negat eum uirum bonum esse, qui metu legum recte facit, sed eum, qui amore uirtutis.

44. Licet bonus uideatur esse in forensibus causis, familia illius et uicini intellegunt conuersationem eius non honestam, quia scilicet turpis in domo et per hypocrisin speciosus in publico.

47. Si non es furatus mea bona, remunerationem habes, quia non constringeris loris. Et si non occidisti hominem, non suspenderis in cruce. Ecce remuneratio tua.

49. <sabellvs>. Hoc de se Horatius.

50. Allegoricos: quoniam noui cauere dolos et malitiam tuam, et his animalibus se comparat, quae decipi nequeunt. Sicut bestiae foueam et aues timent laqueos ac per hoc bona hominum non deuorant, ita serui, quia timent dominos, bona illorum non deuastant.

53. Qui falsum nomen sapientiae amplecteris, si nil admittas propter poenam, cautus es, non quod sponte sis abstinens. Post exemplum serui redit ad id, quod superius dixerat.

56. More suo contra Stoicos, qui dicunt omnia peccata esse aequalia. Ordo: isto pacto mihi, idest apud me, damnum est lenius, non facinus admissum; quo autem pacto? si unum modium fabae surripias.

59. Ironicos.

60. Lauerna uiae Salariae lucum habet; est autem dea furum. Simulacrum eius fures colunt aut qui consilia sua tacita uolunt. Fortasse dicta sit a lauando; nam fares lauatores dicuntur. Preces eius cum silentio exercentur.

65. Syllogistica conclusio. Omnis enim, qui cupit, postquam adeptus fuerit, metuit amittere illud. Et notum est, quia seruus timet; et ideo, qui timet, non est liber, sed seruus.

68. <obrvitvr re>. Occupatur diuitiis.

69. Allegoria est: nam captiuum ilium uult uideri, qui pecuniae parandae seruiat. Sensus: hunc, in quit, talem, qui pecuniae seruiet, patere ut senium laborare. Est enim et huiusmodi hominum aliquis usus, et certe prosunt aliis magis quam sibi ut mancipia. Ille, inquit, aret, ille nauiget, annonae prosit; tales enim populus probat.

72. Virgilius ([Aen.] I 704): Penum struere.. a nominatiuo ‘hic penus’.

73. Tulit locum de tragoedia. Inducitur Pentheus quendam tradens ad poenam, qui, dum diu reluctaretur, tandem ait: deus me, cum uolo, soluet. Ait poeta, et puto: hoc sentit, morte se posse liberari, quoniam sola haec omnium [est] finis malorum. Et nunc metaphora est a Libero; sic ergo sapiens ridet minas tyranni, ut deus. Item aliter: solus sapiens liber est; refert exemplum ex Bacchis Euripidis (492—498), in quibus inducit poeta Liberum Patrem dicentem Pentheo uinctum se tenenti: quid est, quod me possis cogere pati? ‘Adimam bona’. Auferas licet. ‘Vinciam’. Deus me soluet, mors me liberabit. Hoc sane ad hominem relatum est [hoc est: uirum] uere sapientem.

79. Responsio uiri sapientis et Horatii; et est ordo: hoc sentit bonus uir positus in angustia: ipse deus statim, ut uoluero, me soluet a uinculis. Quid si moriar? Mors finis rerum est.

1. Praecepta uitae ad Lollium Scaeuam equitem Romanum, an sectandi sint potiores, et laudat Aristippum Cirenaicum, qui adfectauerit cum regibus uiuere.

4. Verecunde se tangit quasi inferioris peritiae.

8. cavpona. Diuersorium in uia, ac per hoc: si frequentia et sordibus offenderis. terentinvm. Oppidum Campaniae, alii municipium uolunt uiae Labicanae ad XLVIII lapidem, alii Ferentinum, quod in Tuscis est.

9. Sensus: habet, inquit, et paupertas uoluptates suas, si molestia careat in remotis locis.

10. Hoc est: qui uita latuit, ut et natus et moriens ignoraretur, qui fuit in obscuro. Est autem Epicureorum λάθε βιώσας, late in uita.

11. Si uis indulgentius uiuere, innotesce et per hoc prodesto tuis.

13. Ex historia sumit exemplum, quod plerumque prosit amicitia maiorum, proponens duos philosophos: Aristippum Cinicum sectae Epicureorum, fautorem Alexandri Magni, et Diogenem Stoicum, adulationem maiorum declinantem et paupertate contentum. Quadam igitur die Diogene holera colligente superuenit Aristippus atque subsannando dixit: ‘Diogenes, si sciret regibus uti, fastidiret holus’. Cui Diogenes: ‘Aristippus’, inquit, ‘qui me notat, nollet patienter regibus uti, si pranderet holus, sicut ego’. <si pranderet>. Hoc Antisthenes de Aristippo dixit.

23. Laudat Aristippum ex sententia Platonis; qui cum inuenisset ilium naufragum panno duplici indutum, idest diploide [(cf. Porph.)] ac peruili uestimento, laudauit ilium dicens: omnis color et omnis status et res decuit Aristippum sapientia praeditum, qui ita sciebat paruis uti sicut magnis.

24. <fere praesentibvs aeqvvm>. Prope aequaliter paupertatem ferentem, quae praesens potest esse, sicut diuitias, si uellet habere. Die, qui utrumque habitum consueuit accipere, ut Aristippus, qualicumque ueste indutus fuerit, sine aliqua dehonestate procedit in publicum, quia sunt multi appetitores uestium pretiosarum, quibus si induti fuerint, non de eo honestantur, et sunt nonnulli contemptores, quibus maiorem honorem praestant uilia, quam aliis pretiosa.

25. <panno>. Pallio. Cinicum notat.

30. Aiunt Aristippum, inuitato Diogene ad balneas, dedisse operam, ut omnes prius egrederentur ipsumque pallium Diogenis induisse illique purpureum reliquisse. Quod Diogenes egressus cum induere noluisset suum repetens, tunc Aristippus increpauit Cynicum famae seruientem, qui algere mallet quam conspici in ueste purpurea. Mileti textam purpuream; apud Milesios enim lanae optimae teste Virgilio ([ge. III] 306 [cf.] IIII 334).

33. <res gerere>. Loco nominatiui stat res gerere, ut est illud Persii (1, 27): Scire tuum nihil est.

36. Gr<a>ecum prouerbium dicit propter Aristippum [(Strabo p.] 378): οὐ παντὸς ἀνδρὸς εἰς Κόρινθόν ἐστιν πλοῦς, idest non cuiuis ut Aristippo tutum esse Corinthum nauigare. Nam cum multi Corinthum nauigantes Laidis amore tenerentur, Aristippus etiam hac fama illo perductus est, et usus Laide non etiam amore eius deuinctus est. Qui cum prae se ferret, quod non esset captus ut ceteri, dictum est ei, quoniam meretricem habuisset; ille respondit: si habui, non habeor. Graecum prouerbium est propter Laidem Corinthiam dictum quae noctem talento uendebat, ubi nemo inmunis ab amore eius erat.

37. <svccederet>. Bene cederet, succurreret,contingeret. Terentius ([Andr.] IIII 1, 47): Hac non successit.

38. Quasi tergiuersantes in responsione urget ad respondendum.

43. Adeo gratam esse uerecundiam ait, ut s<a>epe plus percipiant nil petentes quam flagitantes. Conueniens locus principio: proposuerat enim docere, quomodo cum maioribus uiuendum esset.

46. Verba inpudentis, qui oblique petat, et per hunc imitatur eos, qui petunt figurate.

51. Hoc est: si non palam instaret, careret aemulo et rixis; coruus enim reperta esca dum clamat, praedam aliis prodit.

53. <salebras>. Salebrae sunt aspera loca et petrosa. <vmbres>. Hoc est: qui magno uult inputare, quod incommoda itineris patiatur.

55. <catellam>. Alii ornamentum capitis uolunt, alii colli. Aliter: hoc est meretricis inpudentiam imitatur obliquatque petitionem; sic in Truculento Plautus.

56. <periscelidem>. Ποδοψέλιον, uinculum aureum pedis.

59. Planus nomen est hominis, qui solebat multos sic fallere, in quorum uehicula uoluisset tolli, ut fingeret se crus fregisse. Qui cum postea uere crus fregisset et idem rogaret, non est ei creditum. Planus non proprium nomen.

1. Praecipit in hac epistola fugiendum esse uitium adulationis esse contrario duritiae nimiae uitium, ut neque adulationi deseruiat quis et, si duritiae uult seruire, uideat, ne in peius uitium incidat, sed in utroque medium tenorem seruet, scilicet ut quisque suo amico neque adulator existat neque cum amaritudine animi increpando eum castiget. Vnde Lollio amico suo dicit, ut, si profiteatur amicus esse alicui, haec duo obsequia timeat. Et dicit, quia, quanta differentia debet esse inter meretricem et matronam nobilem, tanta debet esse inter amicum diligendum et infidum scurram, ut amicus simpliciter diligatur et scurra abiciatur. Hic Lollius [etiam] ad consulatum peruenit merito uirtutis et beneficio Caesaris.

4. ‘Infido scurrae’ hoc est ei, qui amicitiam simulet et in malis deserat.

5. Quidam, inquit, fugientes uitium adulationis incidunt in peius uitium inconcinni et inconpositi hominis, scilicet feri et asperi, quasi agrestis. Sunt enim quidam, qui quasi sua uirtute Vberrima et pura confidentes circa amicos suos seueri et duri apparent, dum uolunt eos castigare, et in tantum, ut ipsa cutis prae nimia seueritate tonsa dicatur, quasi capillos non habuerit, et iam dentes sint atri. Et mire per caracterismon [(ex Porph.),] idest per imaginationem, describit hominem tristem et amarum.

9. virtvs est. Idest uerae uirtutis est, qui in amicitia ita se praestat, ut neque adulator neque asper sit, sed ab utroque semotus.

10. Descriptio immoderatae assentationis. Dicit ergo, quia sunt quidam, qui plus iusto adulantes dominis suis recumbentibus in lecto et diuersa iactantibus simulant se ad nutum oculorum ipsius diuitis timere et id ipsum, quod dominus loquitur, leuiter adulando sic affirmare, ut crederes quendam notarium ea, quae excepit, ante magistrum legere, uel quendam mimum in parte secunda tragoediae suae tractare.

11. lecti. Vbi recumbit dominus, quasi recumbens ad pedes patroni.

12. tollit. Vtrum diuitem laudando uerba eius repetit aut eas uoces [s<a>epius] repetit, quibus laudat?

14. <p. mimvm tractare secvndas>. Quem Graeci δευτερολόγον dicunt. Secundarum enim partium actores omnia summisse agunt et suppliciter [(ex Porph.).] Notandum autem, quia in tragoedia non debent fieri plus quam quinque actus personae. Ergo mimus dum secundam partem tragoediae agit, humili actu eam facit.

16. <alter rixatvr>. Aliud uitium inducit asperi hominis. <de lana s. caprina>. De re uili et paene nulla. Prouerbium est.

18. Sensus: nolo pretium renascendi et munus accipere, ut non dicam, quod sentio, hoc est, nec alia uita tanti est, ut taceam, quod sentio.

19. <ambigitvr qvid enim?>. Hinc interrogat. Hoc Horatius. De qua re enim certamen habet, ut merito rixetur cum amico? scilicet de gladiatoribus et pantomimis. <castor sciat an docilis plvs?>. Famosi illius temporis gladiatores. <docilis>. Et hoc nomen proprium.Et de hac re contentio est, in eadem metaphora perdurat de lana caprina.

25. Adeo aliena inuitus patitur, ut nec sua uitia alteri indulgeat.

28. Verba monentis diuitis. Ordo: meae opes stultitiam patiuntur. ‘Noli contendere’ per parenthesin insertum.

31. <evtrapelvs>. Eutrapelum hunc constat corruptorem hominum fuisse, et exponit, quare dixerit pauperem hominem debere uti parua ueste. Eutrapelus dicitur fuisse illis temporibus locuples, cui hoc epitheton inpositum dicitur, quoniam solebat inter uendendum non inurbane iocari aut in personas uilium hominum aut in scruta ipsa; nocebat aut<em> liberalitate, ut refert Horatius.

35. Auctorabitur se in ludum, ut sit gladiator, sicut sunt Traces. Olitores autem dicuntur olerum uenditores; ita negotiari incipiet et uendere caballos. [Holitor holerum uenditor. Sicut olim erat holerum uenditor, ita et caballorum nunc.]

36. <threx>. Gladiator retium; nam myrmillo secutor. Sensus: aut gladiator aut mercennarius erit.

40. Sallustii illud ([Cat.] 20, 3): Nam idem uelle atque idem nolle ea demum firma amicitia est.

42. Amphion et Zethus Iouis et Antiopae filii diuersi officii: Amphion cithara canebat, Zethus pastoris fungebatur officio. Propter hanc uitae diuersitatem tamdiu dissiderunt, donec Amphion causa concordiae citharam omitteret. Amphion lira delectabatur, Zechus ([leg.] Zethus) uero musica. Vnde odiosi inter se fuerunt, donec conticuit lyra Amphionis.

46. Meleager, Oenei filius, ab Aetolia, uenandi studiosus fuit, ubi et aper Calidonius; ergo ‘Aetolis’ ‘amplis’ significat.

50. Per haec, quae secuntur, uirtutem Lolli laudare contendit.

54. Vide, quomodo in Campo cum clamore circumstantium ludis?

55. <tvlisti>. Sub Augusto scilicet, de quo ipse ([carm.] III 8, 21. 22): Seruit Hispanae uetus hostis orae Cantaber s. d. c.

56. <refigit>. Abstulit, ut ([Verg. Aen.] V 360): Danais de poste refixum. Signa Romana, quae Crassus amiserat, Persae ad Augustum per Tiberium remiserunt iam uicti.

58. Ab amico sine uenia separatus; προτεράπευσις ([leg.] προθεράπευσις).

60. Deest ‘tamen’. Ergo aliquotiens proprius dissimulandus est ludus, ut amico satisfiat, ne sine excusatione absis.

61. <actia pvgna>. Ad Actiacam respondit, ut Maro ([Aen.] V 596): Hunc morem cursus atque.

63. Cum frater imitatione ipsius pugnae aduersarius fingitur tibi et lacus uester simulatum mare.

65. <consentire svis stvdiis>. Vt: ‘eorum obsequi studiis’, idest uoluntatibus.

66. Sinecdochicos manu utraque sublata pariterque s<a>epius mota. Hoc enim genus (hic .. gestus? [K.]) ualde laudantium est.

75. Dicendo ‘paruum munus’ obscenitatem dicti uitauit; significat autem coitum.

82. Theon fuit dicacissimus et maledicus, per quem maledici et detractores intelleguntur. Luthienus Theo libertinus [et] prae amaritudine dicacitatis ita patronum quoque suum exasperauit, ut domo eius summoueretur et quaternario legato iuberetur restem sibi palumque emere. Sensus: si quem uideris a malo homine uexari, defende et tuere.

88. Per auram allegoricos mutabiles diuites dicit.

89. <odervnt h. t.>. Ostendit similem similibus delectari.

93. <tepores>. Vomitus.

94. <deme svpercilio nvbem>. Hoc est: desine seuerus esse.

97. Hortatur Lollium quaerere disciplinam ad commendationem amicitiarum, qua ratione queat, idest quemadmodum possit suauiter uiuere.

98. <semper>. Non ‘te semper’, sed semper inops’ et hoc iuxta auaros. Quoniam s<a>epe per ignorantiam uitiosi sumus.

101. <reddat>. Vt alibi ([epist.] I 14, l): Mihi me reddentis agelli.

103. <fallentis>. Latentis uitae.

105. ‘Mandela pagus’, Mandela in Sabinis est, et non pagus bibit, sed hii, qui in pago sunt. Mandela pagus est in Sabinis rugosa faciens corpora hominum prae frigore. In quem currebat fluuius Horatii Digentia, de quo superius ait ([epist.] I 16, 12): Fons etiam riuo dare nomen idoneus [(cons. Porph.)] Item sensus: o amice Lolli, quid putas me sentire, et quid credis me precari deos, dum in rure meo uiuo, nisi hoc, quod tibi opto, uidelicet uirtutem, doctrinam, inminutionem curarum et ueram delectationem? <rvgosvs>. Quia contractos faciat.

107. Quantum sufficiat mihi, etiam paratus sum minus habere, quam habeam.

109. Notandum [est], quia studio solito librorum copiam prius quam frugis uictusque est precatus.

110. Hoc est: ne animus meus dubia spe sit insatiabilis.

111. Haec, inquit, de Ioue petam, quae ipse mihi praestare non possum, idest uitam et opes. Ceterum ut aequum animum habeam, magis est in mea potestate.

1. Hanc epistolam ad M<a]>ecenatem scribit, qua demonstrat pragmaticam suam, idest causam, quare carmina composuerit [(ex Porph.).] Sed prius uituperat imitatores Cratini, qui docuit non aliorum carmina esse stabilia, nisi qui potulenti et ebrii essent, trahens occasionem ipse Cratinus ex Homero et Ennio, in quorum libris laus inuenitur uini. Sed si laudauerunt, non tamen poetas uinolentos debere esse dixerunt.

10. Cratinus, archearum comoediarum scriptor, tantae uinolentiae fuit, ut solitus fuerit super pelles recumbere, quas commeiere consueuerat; hoc etiam epigramma in monumento eius testatur eum fuisse uinosum. Idem etiam in suis fabulis negat bonum poetam, qui uinosus non fuerit, et ideo poetas in Liberi Patris esse tutela. Hic per hanc uinolentiam tantae libidinis fuit, ut cubiculum suum speculis adornaret, quatenus et coitum suum spectare posset.

4. <adscripsit>. Addidit, inseruit, connumerauit.

7. <ennivs>. Qui primus apud Latinos heroica fecit carmina ad annales conscribendos.

8. Vt Persius (4, 49): Sic puteal multa cautus.

12. <nvdo>. Hoc de quocumque philosopho, quoniam Cato nudis pedibus non fuit. Quid, si aliquis uestem uultumque Catonis imitetur, numquid continuo etiam uirtutibus Cato est? Cato enim, consul Romanorum, ut terribilior appareret hostibus, intonsis barba et capillis manebat cum duro calciamento pedum et cum toga exigua, ut uelocior esset.

15. Iarbita Maurus fuit, qui, cum Timagenem philosophum post conuiuium et inter pocula declamantem uellet imitari et non posset, inuidia quodammodo disruptus est. <lingva>. Aliter ‘cena’.

16. Quia conuiuae pastori suo etiam diserti dant gloriam. Persius (1, 38): Laudant conuiuae nunc no<n>. Decipiuntur, inquit, stulti, qui, cum posuerunt sibi exemplar bonorum, eosdem tantum in uitiis imitantur, ut ille, qui Catonem se imitari putat, Maurus eloquentem Timagenem.

18. <cvminvm>. Vt pallorem meum possent imitari, quoniam cuminum potatum reddit homines pallidos.

19. Loquitur contra malos poetas admirando dicens: o imitatores aliorum in uitiis et: o senium pecus, idest seruile. Sicut enim serui ad alienum praescriptum et imperium uiuunt, ita et uos aliorum exempla in malo semper imitamini. Quando enim uestram recordor uitam, plerumque iocor, plerumque irascor. Mire ait senium, quoniam negant Stoici quemquam liberum esse praeter sapientem.

21. Hic de se loquitur, ostendens, quomodo et qualia carmina scripserit; et sic loquitur, quasi neminem fuerit secutus, sed libero consilio sua carmina inuenta conscripserit.

28. Metrum, inquit, Archilochi, quod nos imitamur, temperamus uersibus Alc<a>ei et Sappho, quos imitor. Sed neque eodem ordine uersuum utimur neque rebus, quibus socerum insequitur.

30. Socerum Licamben dicit, quem Archilochus ita persecutus est iambis, ut eum exagitaret et filiam eius sibi negatam ad laqueum confugere cogeret.

32. <HVNC>. Alceum significat. hvnc. Alceum, sed melius Archilocum.

35. Excusat se, cur, cum probetur a plurimis bene sua carmina composuisse, non tamen habeat laudatores, ostendens, quod propter inuidiam, quae est inimica uirtutis, per domos aliorum legeretur et publice detraheretur, et quia non conducebat sibi cibo et muneribus uestium fauorem uulgi, quod solent facere amatores adulationis.

37. Persii illud (1, 53. 54): Calidum scis ponere sumen, Scis comitem horridulum trita donare lacerna.

39. <avditor>. Iuuenalis ([s.] 1, 1).

42. Illi enim pondus laudum nugis suis accumulare gaudent, qui carmina sua inhonesta laudari cupiunt.

43. ‘Si dixi’ κατά κοινοῦ, est autem pro ‘si dixero’.

45. Ad illius dicta uereor libere et urbane respondere, ne eum ad iram commoueam. ‘Naribus uti formido’: timeo esse fastidiosus et contemptor, sed honestas excusationes quaero, ne recitem.

47. Diludia dicuntur tempora, quae gladiatoribus conceduntur inter dies munerum, quibus pugnant. [Spacium enim dandi carmina clamo et intermissionem uel dilationem ludorum exposco, et subiungit causam, cur postulet diludia, quoniam excludo ([leg.] ex ludo) iram ([leg]. ira) ex ([leg.] ex ira) inimicicia et bellum generatur.

1. Hac epistola alloquitur librum suum metaphoricos quasi rem animatam, significans ilium in publicum uelle procedere, se uero prohibere. Sed multi reprehendunt ilium, quare in ordine aliarum epistolarum hanc posuerit et non in fine aut in capite, cum neque ad absentem neque ad hominem scripta sit. Quorum reprehensio refutatur, quia in fine libri posuit illam. Principium enim et finis nulla in omnibus libris regula continetur. Ad librum suum loquitur tamquam ad puerum prostaturum. Vertumnus et Ianus dii sunt, qui praesunt negotiis ementium et uendentium, ante quorum templa erant loca, in quibus cum ceteris rebus etiam libri uenales erant. Per deos autem loca significat. Loca sunt in Rostris, ubi Sosii fratres libros uendebant, ut alibi ([epist.] I 1, 54. 55): Haec Ianus summus ab imo // Prodocet.

2. In mensa Sosiorum, qui Graece bibliopolae appellantur, idest uenditores librorum. Dicti Sosii a familia, quorum mensam poetica licentia pumicem uocat.

3. ‘Odisti’, inquit, includi et sub sigillo esse, quod pudicis gratum esse consueuit, et doles, quod a paucis reuolueris.

7. <qvid volvi?> Vt ([Verg. ecl.] 2, 58): Heheu quid uolui misero mihi?

9. Quodsi ego, qui augur tuus sum, idest diuinus, tibi peccanti. futura praedico, non odio tui loquor: tamdiu Romae carus eris, quamdiu noui libri pulchritudinem retinueris. Sed cum fueris sordidatus per processum temporis, nemo te ornabit atque describet, sed aut carie consumeris aut fient ex te opistographae epistolarum.

10. deserat aetas. Prodat et ingratum faciat uetustas. Seruauit metaphoram, quasi de meretrice loquens.

17. Quasi ipse liber pueros elementa docturus sit, ita loquitur.

18. Hoc est: ut senescas balbutientium meditatione.

19. Tunc enim dictata accipiunt pueri, cum beneficio solis cera facilius deletur. Secundum morem librariorum et magistrorum loquitur, qui circa quartam et quintam horam pueris dictata praebere consuerunt, quo tempore tractabiliores sunt [et abhinc parentelam suam, staturam quoque corporis et aetatem urbane designat].

21. <maiores pinnas>. Vltra dignitatem meorum natalium amicitiam Caesaris adquisisse et principum.

22. Causam exponit, cur non uerecundetur humilem genealogiam profiteri, scilicet quod non haberet ex parentibus, haberet ex sapientia.

23. Terentii illud [(adelph. prol.] 18—20): Cum illis placet, // Qui uobis uniuersis et populo placent, // Quorum opera in bello, in otio, in negotio. Domi et belli aduerbia sunt, ubi se dicit placuisse primis urbis, idest principibus: Augusto, M<a>ecenati atque Pollioni.

24. Haec descriptio caracterismos appellate, idest imaginatio formae hominis. Dicit autem se praecanum, idest properam canitiem habere et ante annos albescere. <SOLIBVS APTVM>. Durae cutis hominem et ad laborem fortem.

28. Eo anno compleui XLIIII annos, quo Lollius consul sortitus est socium Lepidum in consulatu.