Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

acronis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP. • SERM. I • SERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.
  1. qui fit, maecenas, ut nemo, quam sibi sortem...
  2. ambubaiarum collegia, pharmacopolae...
  3. omnibus hoc vitium est cantoribus, inter amicos...
  4. eupolis atque cratinus aristophanesque poetae...
  5. egressum magna me accepit aricia roma...
  6. non quia, maecenas, lydorum quidquid etruscos...
  7. proscripti regis rupili pus atque venenum...
  8. olim truncus eram ficulnus, inutile lignum...
  9. ibam forte via sacra, sicut meus est mos...
  10. lucili, quam sis mendosus, teste catone...

serm. i i · qui fit, maecenas, ut nemo, quam sibi sortem...


1. Quae ratio, quae res facit, ut studia diuersa laudent? Respondit ‘auarita’. qvi fit. Vnde, quo modo, ex qua causa. sortem. Professionem, propositum, institutum uiuendi.

2. sev ratio deder. Signate dixit: ratio dederit, fors obiecerit. § Aut ratione inimus propositum uitae aut fortuna; uerbi gratia: aliquis init, ut militet: hoc rationis est; alius de summo gradu felicitatis ad ima detrusus init docendi aut arandi necessitatem: hoc fortunae est. § Breuiter duas sectas tetigit; nam cum dicit ratio, Stoicos tangit, cum fors, Epicureos. Stoici enim dicunt omnia certa ratione fieri, Epicurei fortuitu.

3. lavdet diversa. Terentii illam tractat sententiam (Phorm. I 3, 20): Omnis nosmet nostri poenitet.

5. § membra. Figurate ‘fractos membra’, sicut (Verg. Aen. VIIII 582): Pictus acu tunicam.. [idest fracta membra habens].

7. militia est potior. Κατά κοινόν. qvid enim? Quare non? et est comicum. concvrritvr. Confligitur.

8. cita mors. Nam cito mori pro beneficio est.

9. § ‘Iuris legum’ quoniam multa genera iuris sunt.

10. § svb galli cantvm. Prope galli cantum, ut (Verg. Aen. I 662): Sub noctem cura recursat (ex Porph.). ‘Sub’ autem, quotiens tempus significat, accusatiuo iungimus, quotiens locum, ablatiuo. § consvltor. Percontator; nam interrogator non dicitur. Consultus est, qui docet; qui discit, consultor.

11. § vadibvs. Sponsoribus: a uadimonio [dicti], quo promittit se is, qui ad indicium prouocatur, certo die adfuturum. § Vades ideo dicti, quod qui eos dederit, uadendi habet potestatem.

13. de genere hoc. Qui diuersa laudant de inconstantia.

14. § delassare. Valde lassare. Ita sunt multa, ut si uelit haec enumerare, homo garrulus nimium fatigetur. Fuit tamen Fabius eques Romanus Narbonensis, qui aliquos libros ad Stoicam philosophiam pertinentes conscripsit. § Fabius hic Pompeianas partes secutus aliquos libros scripsit ad Stoicam sectam pertinentes [(cons. Porph.)] et cum Horatio s<a>epe de disciplinis contendit; ideo ait loquacem.

15. § qvo rem dedvcam. Quid uolo dicere, quia omnes queruntur de professionibus suis et nemo unit eas deserere?

16. qvi modo miles. Deest eras.

20. § qvid cavsae est. Qua causa Iuppiter non [iure] inflet contra eos buccas suas, quod est indignationis signum, idest irascatur et expuat in facies eorum et promittat se posthac preces eorum non admissurum?

23. § pr<a>eterea. Ne, quemadmodum qui iocularia narrat, ridens percurrit, et ego ridens percurram quod coepi, audi, qua ratione coepi.

24. § qvamqvam rid. Quamuis et ridentem licet uerum dicere, ut risus remedio duritiae sit, quae dicentem uera sequitur, ne aspere audiatur, quod uerum dicam. § Sensus est: quamquam laetitia ad ueritatem discendam obesse non possit, sicut crustula infantes a litteris non inpediunt.

25. olim. Nonnumquam, interdum. § Crustula quando neutraliter dicimus, edulia significamus, ut apud Virgilium (Aen. VII 115): Fatalis crusti.. quando feminino ‘haec crusta’, fragmenta significat, ut apud eundem Virgilium (georg. III 360): Concrescunt subitae currenti in flumine crustae. crvstvla. Placentas.

27. lvdo. Rebus iocularibus. seria. Necessaria.

28. terram qvi vertit aratro. Qui rusticae uitae studet.

30. hac mente. Hoc consilio, hoc proposito.

32. § aivnt cvm sibi s. Ideo dicunt sese a prima aetate laborare, ut habeant in senectute. cibaria. Viatica, alimenta.

33. nam exemplo est. Parenthesis. magni laboris. Magnum (magni [edit.]) antitheton: paruula magni laboris.

35. havd ignara ac non incavta fvtvri. Quia formica, quam tu ad exemplum trahis, in eo cautior est quam tu, quod per hiemem requiescit et utitur praeparatis: tu autem, ut nemo sit te ditior, nulla pericula pertimescis. Virgilius (georg. I 186): Metuensque inopi formica senectae.

36. inversvm annvm. Mutatum, inclinatum in hiemem. § Magnum epitheton anni, ut (Verg. Aen. II 250): Vertitur interea caelum.. quoniam in se semper annus reuertitur et uoluitur. Maximae autem pluuiae et frigora commouentur, cum sol in Aquarium uenerit; hoc autem fit XVII Kal. Febr.

38. ante qv<a>esitis. Idest quaesitis per aestatem patiens utitur atque contenta. patiens. Contenta.

41. qvid ivvat. Idest cum omnia facias propter argentum, auare, quid te iuuat, cum hoc defoderis in terra?

42. ‘Timidum’, ut in arte poetica (u. 170): Quaerit et inuentis miser abstinet ac timet uti. § qvod si comminvas. Quasi antipophora est, ut dicat auarus: si coepero argento hoc uti, redit ‘ad assem’, hoc est ‘ad exiguum’.

45. triverit. Deest ‘si’.

47. § vt si r. p. Quemadmodum inter seruos plurimos, qui portat panis reticulum, non plus accipit, quam is, qui nihil portat, ita et tuus uenter non plus accipiet quam meus, quamuis non multum possideam. ‘Reticulum’ rete, quo in urbe panis inter uenales portari solet; ‘uenales’ seruos.

49. § ‘Intra naturae fines’ uiuit is qui tantum est (edit), quantum capit uenter hominis per naturam. § Idest cum naturae fines non possis excedere magnitudine diuitiarum, quia omni modo est naturae legibus seruiendum, quid tibi prodest late possidere? intra natvr<a>e finis. Naturae fines sunt, ut satur sit homo, quod etiam exiguo censu contingere potest.

50. ivgera o. Numquid ideo, quia habes centum milia modios, plus potes comesse quam ego, qui habeo centum modios?

51. at svave est. Obiectio.

52. dvm ex parvo. Iterum interrogat: quasi contentio inter duos, dialogismos. havrire. Accipere, consumere. relinqvas. Concedas.

53. § cvr tva plvs. Cumeram dicimus uas ingens uimineum, in quo frumenta conduntur, sicut ipse alibi ([epist.] I 7, 29. 30): Forte per angustam tenuis uulpecula rimam // Repserat in cumeram frumenti; siue cumerae dicuntur uasa fictilia similia doliis, ubi frumentum suum reponebant agricolae. Tertio cumerae dicuntur uasa minora, quae capiunt quinque siue sex modios, quae lingua Sabinorum trimodiae uocantur.

54. § vt tibi si sit opvs. Sensus hic est: ita stultus est, quisquis ex magnis diuitiis uult sumere, quod ad uitam possit sufficere, ut ille, cui cum certus modus aquae sit necessarius, malit eum de flumine quam de fonte haurire breuiore. liqvidi. Liquoris.

56. § eo fit. Idest et exinde fit, ut multi propter auaritiam periclitentur.

57. copia. Vt poeta ([Verg. Aen.] II 564): Respicio et, quae sit me circum copia, lustro. Ordo: copia plenior iusto. plenior. Major. ivsto. Moderato, sufficienti. Idest ultra usum; plus quam oportet.

58. cvm ripa s. a. Cum securitate sua uel cum domicilio idest sede auferet eos periculum. Hic allegoricos docet paucis contentum neque sordidos quaestus sectari neque inplicari periculis. avvlsos. Raptos [sublatos] avfidvs acer. Apuliae fluuius cum impetu fluens, [sed] nunc pro periculo posuit. qvanto est opvs. Quantum sufficit. limo. Pro eo quod est perturbata uita.

60. neqve vitam a. in vndis. Idest non cadit in periculum, nec nimia mole deprimitur raptus aquae impetu.

61. decepta c. Falsa opinione, aut inepta et inani cupiditate. § cvpidine f. Pro eo, quod est falsa cupiditate. Et notandum cupidinem genere masculino pro cupiditate noue omnino.

62. § nil satis est inqvit. Ita multi homines praua cupiditate possessi dicunt: appetenda est maxime pecunia, cui defertur praecipue. § nil satis est inqvit qvia tanti qvantvm habeas sis. Nescio qui tibi dicit, quod numquam satis diuitiae congerantur. Pro modo enim earum et personis [honor] defertur.§ Auarus ideo plus unit habere, quia cumulus diuitiarum grandem hominem congeminat.

63. § qvid facias i. Si talis est, ut ab hac persuasione remoueri non possit, permitte eum miserum esse. Quid enim ei facias, qui talis est? § miservm esse libenter. Libenter miser est is, qui pro uoto suo magno labore quaerit maximam pecuniam.

64. qvatenvs. Quamdiu. § vt qvidam m. a. De Thimone ait Atheniensi, qui cum odium generi humano indixisset, ipse tamen pecunia sua laetatus est.

66. § popvlvs me sibilat. Quia solebat populus ingressis theatrum bene mentis plaudere, malos exsibilare. § Vel aliter: quando dabat munus, pauca donabat et a populo sibilum patiebatur.

67. contemplor. Considero.

68. § fvgientia c. f. Auaros ait poena urgeri, quam Tantalo fabulae ascripserunt; sed commendandum est hoc pronuntiatione. Vult autem hoc dicere, quod similis est Tantalo, qui habet pecuniam et non utitur, quia, quemadmodum Tantalus non potest uti praesentibus, ita neque auarus [(cons. Porph.);] sed ille a Furiis, iste sua uoluntate prohibetur.

71. inhians. Timens, sollicitus. Quidam stupens gaudio accipiunt. § et tanqvam parcere sacris. Bene sacra in comparationem et picturam introduxit, unde nihil ad qu<a>ertum adimi potest. Nam ex una parte religio prohibet, ex altera tantum ars sine fructu intuentium animos quoque inludit.

72. § pictis tabellis. Eleganter tales ait auaris esse diuitias, ac si pictae sint tantum, quae per auaritiam tangi non possunt.

73. nescis qvo valeat. Increpat auarum: usum pecuniae ignoras? Enfasis est: ad quos factus est usus nummus, nescis?

74. panis ematvr. Definitio, quibus rebus necessarii sint nummi.

75. § adde qvis [qvis] h. s. d. n. n. Idest adde etiam ilia, quibus negatis dolet natura hominum. Dicit autem balneum usumque mulieris et alia huius modi, quibus aut frigus aut fames repellitur. doleat. Aegre ferat.

76. an vigilare. Quae patiuntur auari.

78. ne te compilent f. Expolient. § Compilare dicuntur milites, qui occisis quibusdam insignia in bello tollunt. hoc ivvat. Semper timere, semper esse sollicitum. horvm. Quae tu bona iudicas.

78. horvm semper e. o. p. e. b. Sic ‘bonorum pauperrimus’ ut ([Verg. Aen.] I 14. II 22): Diues opum. § Ego semper opto egentissimus esse neque habere haec bona, quae mihi adferant cruciatum.

80. § temptatvm. Idest si temptatum corpus tuum frigore aut alio casu condoluerit, nemo te optabit conualescere.

82. § fomenta p. Fomenta dicta, quod aegritudinem foueant; inde et ‘fomites’ dicti, quod flammam foueant.

86. § miraris cvm tv a. p. o. p. Miraris te odio esse, cum tu omnia argento postponas; idest miraris, si nemo te amat, cum omnibus rebus praeponis argentum, hoc est cum post argentum ponis omnia.

88. § an si cogn. n. l. Sensus: an si cognatos, quos tibi gratuitos natura concessit, et amicos humanitate tua tibi deuinxeris, uideris tibi ita operam perdere, ut ille, qui asino uelut equo uult uti? De asino autem prouerbiale est [(cons. Porph.).] Aliter: an si uelis aliquo obsequio, aliqua sedulitate conciliare tibi affines tuos, perdis operam, sicuti is, qui uult docere asinum currere? Nam qui in cursum exercet asinum, perdit operam, quia exercendus est equus. nvllo natvra l. q. t. d. Quia nullo nostro labore, nulla industria nobis nascuntur propinqui.

91. parentem. Famulantem, oboedientem.

92. § sit finis qv<a>erendi. Sensus [est]: postremo cum aucta sit pecunia tua, minus iam debes paupertatem metuere et labor tuus finem debet accipere, cum adquisitum habeas, quantum optaueras.

94. § ‘Auebas’ enim aut quantum auidus fueras quaerere aut auide cupiebas; unde auidi auari dicti.

95. dives. Deest hic ‘ita’, ut sit: ita diues.

97. non vmqvam servo m. v. Potest et ‘nonnumquam’ legi, ut perraro melius seruo uestitus fuerit.

100. § tyndaridarvm. [Graecarum.] Pro Tyndaridum. Significat autem Clytemestram aut Helenam. Nam Clytemestra Agamemnonem, Helena Deiphobum interfecit, at ambae Tyndarei filiae.

101. § Neuius tam parcus fuit, ut merito sordidus appellaretur. Econtra Cassius Nomentanus tam profusus fuit, ut sestertium septuagies libidini et gulae inpenderet. Huius cocum Damam nomine Sallustius Crispus centenis milibus annuis conductum habuit [(ex Porph.).] 102 ‘Nomentanus’ aut nomen proprium est aut gentile de Nomentana ciuitate, et significat quendam Cassium luxuriosum, qui inde fuit. § pergis p. s. Idest quare pugnantia contra se loqueris? quod auarus et luxuriosus pugnantia sunt, et non magis conuertis te ad id, quod est commodum, idest medium? Ordo est: frontibus aduersis pugnantia.

103. componere. Comparare, quoniam, qui repugnant, frontes aduersas habent.

104. § cvm veto te fieri vappam a. a. n. Vappae dicuntur perditi ac luxuriosi; nebulones uero uani et leues ut nebula. Aliter: uappa dicitur stultus et insulsus, qui nihil sapit; dicitur etiam uinum uappa, quod perdidit saporem.

105. § Tanais, libertus M<a>ecenatis nobilissimus, spado, socer autem Viselli hirneosus [(cf. Porf.);] ac si diceret: multum interest inter eunuchum et hirneosum, idest inter ramicosum et spadosum.

106. est modvs in rebvs. Vt metron ariston ([Pseudophocylid.] 36: πάντον μέτρον ἄριστον), hoc est ([Terent. Andr.] I 1, 34): ‘nequid nimis’; ideo ait: ‘est modus in rebus’.

107. qvos vltra citraqve. Idest ultra hos fines et infra rectum consistere non potest, sed in hisdem.

108. § illvc vnde abii redeo. Quia digressionem fecit inducta fabula Vmmidii, transit modo ad propositum suum, ad danda praecepta. § Et est duplex sensus: aut quod omnes alienas conditiones laudant, suas uituperant, sed praecipue auarus, qui se miserum dicit et egentem; aut quod ceteri quidem homines aliena studia approbant, auarus uero in eo sibi, quod auarus est, placet.

108. nemon [(sic etiam v)] vt a. se p. Quomodo nemo auarus se probet, nemo auarus sibi suffici<a>t, nec de se iudicet. 109 Probat [esse] se auarum, qui aliena cum gemitu miratur. § lavdet diversa. Ad sermonis sui sensum, quem inchoauerat, recurrit. Cum coeperit autem dicere nullum hominum statu rerum suarum gaudere et laudare diuersa, a quibus dissentiret, tamen auarum ait solum proposito suo gaudere [(ex Porph.).] Haec autem admiratio pronuntiantis non ad illud pertinet, quod auarus non probet, sed quod nemo alius.

110. § qvodq; a. c. g. d. v. t. Quomodo tabescat auarus cum uideat pleniora ubera capellae uicini esse. Ouidius ([art. am.] I 349. 350): Fertilior seges est alienis semper in agris // Vicinumque pecus grandius uber habet. 111 Quia maior [est] numerus pauperum, moneo, ut nemo se existimet pauperem.

112. § neqve se m. p. t. c. Ad illud redit, ut dicat, quomodo auarus non pati<a>tiur se esse pauperem, sed studeat singulos superare diuitiis.

114. § vt cvm c. m. r. v. c. Totus iste uersus dianecos (διανεκ uno tenore) est. § Nam hoc interposito sequentem superiori sensui adiungit; qui sensus tabs est: quemadmodum auriga instat cum equis his, qui uincunt equos suos. Quando autem instat? cum rapit ungula currus. Contempnit autem sequentem, idest posteriorem; ita auarus semper festinat uincere ditiorem.

116. § ‘Equis’ septimus casus est. § vincentibvs. Datiuus. Hoc est: bis instat, qui praecedunt [(cons. Porph.).] Aliter: quibus instat suos uincentibus, idest nititur transire priores, contempnens eum quem transierat.

117. § inde fit. Ὑπέρατον. Inde fit, ut raro reperire queamus [(cons. Porph.),] qui se uixisse beatum dicat; adeo auiditate pecuniae etiam circa diem mortis cupiditas ardet.

118. § contentvs tempore. Quia desiderio possidendi angitur, cum mors ei aduenerit. Quia, dum student pecuniis, aliquam requiem habere non possunt.

120. iam satis est. Modum sibi statuit de auaris dicendi. § ne me crispini. Philosophi cuiusdam loquacissimi, qui aretalogus dictus est. § Hic Crispinus poeta fuit, qui sectam Stoicam uersibus scripsit. Sufficit ergo, inquit, me de auaris dixisse, hoc est me Stoice locutum esse. Nam Stoici de diuitiis maxime disserunt; ne me quidam putet de libris Crispini, quae dico, surripuisse. scrinia. Capsae, in quibus libri continentur.

serm. i ii · ambubaiarum collegia, pharmacopolae...


1. § ambvbaiarvm collegia. Ambubaiae dicuntur mulieres tibicines lingua Syrorum [(cf. Porph.)]. Etenim eorum lingua tibia siue symphonia ambubaia dicitur. § Balatrones autem luxuriosos ac perditos uocat a Seruilio Balatrone, cuius in secundo ([serm.] II 8, 21) meminit, ut ex huius nomine similis uitae homines balatrones sint appellati. § Legitur et balatrones, qui bona sua lacerant, idest in baratrum mittunt.

1. pharmacopol<a>e. Vnguentarii. 2. § ‘Balatrones’ a balatu ouium, quasi ciborum sectatores, quasi comestores, qui rem suam in uoram mittunt. Balatrones a balatu intortae uocis dicuntur, qui idem et blatterones dicti. Sunt autem proprie uaniloqui.

3. § cantoris tigelli. Mutato nomine per inuidiam cantorem pro musico obtrectatorie dicit. Fuit autem modulator optimus, in Sardinia natus. Is carmina Horatii negabat satis perite modulata, et idcirco carpitur ab illo. Marcus Tigellius Hermogenes, musicae peritissimus et uocis eximiae, Gaio Caesari dictatori et post Cleopatrae acceptissimus, Augusto quoque Caesari amicissimus; erat autem largitor adeo, ut scenicis et circulatoribus multa donaret. Ideo autem dixit cantoris, quia dicebatur in poematibus suis placere uoce, non carminum probitate.

4. § qvippe benignvs erat. Pleonasmos; non enim uere benignus erat, sed prodigus; ex illorum autem persuasione dixit, quibus donabat et largus nimium uidebatur.

8. pr<a>eclaram rem. Amplum patrimonium. § ingrata. Sine gratia, quia omnia sine norma nocent; quia non est grata gula, si propter ipsam consumptum fuerit patrimonium, aut quia, quicquid ei praestiteris, gratiam tibi habere non potest. Ingluuies autem dicitur uoracitas gulae.

9. omnia condvctis. A feneratore acceptis; conducuntur enim quasi nummi, pro quibus merces soluitur [(cons. Porph.),] quamuis alii conductis ‘congregatis’ intellegant.

12. fvsidivs. Auarus quidam [fenerator] contrario uitio laborans. § vappae famam timet ac nebvlonis. Vappa proprie dicitur, quod nec uinum est nec acetum. Nebulo, quem egestas fecerit fraudulentum. § timet. Nisi acriter exegerit usuras, timet ne uappa ac nebulo dicatur, idest uilis ac nugator [qui usuras exigit]. § Nebulones dicuntur qui humili genere nascuntur; inde etiam comici seruos nebulones dicunt.

14. execat. Quinis centesimis fenerat aut ‘execat’ de sorte deducit. § Grauiter l<a>edendo debitores accipit aut in charta notat.

16. § svmpta veste. Sumpta uirili toga. Tyrones autem uocauit adulescentes deposita praetexta. Sensus autem: dicit eum tam praecipitem auaritia, ut non dubitet filiis familias cum periculo exigendi pecunias credere, dummodo usuras grauiores inponat. § Quoniam non licebat tyronibus, idest adulescentulis fenerari, ne prodigi essent, promittentes multas usuras propter accipiendam pecuniam.

17. § Id agit, ut debitores adulescentes habeat. His dat pecunias mutuas, qui sunt adulescentes et uiuunt sub duris patribus; hi enim etiam cum maximis usuris pecunias libenter accipiunt, qui etiam plus iusto illi possunt dare centesimas.

17. § simvl atqve. Quis non miretur, cum audierit, quod quinque centesimas exigit, et exclamet: <o maxime Iuppiter!> § at in se. Sed fortasse dicit aliquis, quod pro quaestu suo erogat in uictum, et, qui multum adquirit, fortasse habet opulentiam conditiuam. Ad hoc ita respondeam: non potes credere tu, qui audis, quomodo is fraudat [in]genium suum, idest quomodo se necat.

20. § ita vt pater ille. Ita sibi est inimicus auarus, ut non peius sese afflixisse uideretur Menedemus [(Ter. heaut, 75 sqq.)].

22. § atqve hic. Atque pro quam, ut sit pronomen hic, hoc est auarus. Alii sic exponunt: ‘hic’ aduerbium, ut sit cin hoc loco.

25. § malchinvs. Conposuit nomen, quasi Malachos, Malchinus. Maecenatem tangit. § Varicosus enim fuit [quidam] delicatior et solutus.

26. est qvi i. a. o. s. v. f. Est qui sibi facetus esse uideatur, si altiore ueste utatur.

27. pastillos. Hoc uult dicere, quod neque pastillos debet olere homo, neque hircum. pastillos. Diapasmata, unguentum.

28. svnt qvi n. t. Proprie dixit tetigisse, unde et intactae uirgines dicuntur, ut poeta ([Verg. Aen.] I 345): Cui pater intactam dederat.

28. Quia matronae stola utuntur demissa usque ad imos pedes, cuius imam partem ambit instita subsuta [(ex Porph.).] Instita autem dicitur τὸ περιπόσιον quod togae subsuebatur, quo ([edit.] qua) matronae utebantur.

29. § Subsutam uestem praetextam dixit. § Instita autem est tenuissima fasciola, quae praetextae adicitur. § Allegoricos autem dixit: alius non uult nisi matronas petitum ire.

31. qvidam notvs homo. Cato, cum uidisset ex lupanari adulescentem exeuntem, laudauit eum et ait [(memorab. dicta ed. Jordan fr. 75, p. 110):] Macte noua uirtute, puer. § Catone transeunte quidam exiit de fornice; quem, cum fugeret, reuocauit et laudauit. Postea cum frequentius eum exeuntem de eodem lupanari uidisset, dixisse fertur: adulescens, ego te laudaui, tamquam huc interuenires, non tamquam hic habitares.

32. <catonis>. Catonem illum Censorium dicit.

35. § permolere. Subigitare, ut habemus in Terentio ([heaut]. III 3, 6) de ipso actu turpi [dicit].

36. § si<c> me mirator c. c. a. Cupiennius quidam amator matronarum ait: hoc modo me laudari nolo. § Hic familiaritate Augusti clarus fuit, corporis sui diligens et sectator matronarum. § ‘Albi’ autem matronalis.

37. § avdire est. Fructus est his, qui oderunt moechos, audire, quantis incommoditatibus affligantur. § Aliter: operae pretium est audire, quod etiam uoluptas, quam capiunt moechi, non est plena; inminuitur autem multis incommoditatibus.

38. § qvi m<b>echis. Vrbane abutitur Ennianis uersibus; ille enim ait ([Enn. ann.] 454 V): Audire est operae pretium procedere recte, // Qui rem Bomanam Latiumque augescere uultis. Sed illud urbanius, quia cum Ennius ‘uultis dixerit, hic ‘non uultis’ intulerit.

40. cadat. Pertingat, eueniat. pericla. Quae imminent illis, quia inter maxima pericula raro prouenit uoluptas.

41. § ille flagellis. Hoc de Sallustio uidetur dicere; Sallustius enim Crispus in Faustae, Sullae filiae, adulterio deprehensus ab Annio Milone flagellis caesus esse dicitur [(ex Porph.);] quem T. ([leg.] Q.) Asconius Pedianus in uita eius significat. § ‘Ad mortem’ autem ‘prope mortem’.

43. dedit hic pro corpore n. Non ne stupraretur, sed melius [(cum Porph.)] ne castraretur. Pro corpore autem: pro obscena parte corporis.

44. § Calones sunt ministri militum, liberi homines; lixae uero serui eorundem.

46. testes. Testiculos. Salaces dicuntur libidinosi, quia libido dicitur salsa esse. Hic et haec et hoc salax. Salacem: libidinosum; dicitur enim membrum illud, in quo libido est, esse salsum. Alii a saliendo dicunt.

46. demeteret. Multis etiam uirilia amputata sunt. ivre omnes. Subaudi factum esse dicebant. § Galba iuris peritus et ipse matronarum sectator, qui dicebat non iure factum, ut testes amputarentur, quia primo adulterii poena pecuniaria erat.

47. § tvtior a. q. m. est i. c. s. Quanto melius est et tutius uti libertinis comparatione adulterii. § Sed, dicit, tanto ardore fertur Sallustius in libertinas, quanto ardore fertur moechus in matronas. 48 Deest ‘tamen’ ut sit: ‘in quas tamen Sallustius’.

49. § nvm minvs insanit. Ipsi enim Sallustio in senatu a censoribus hoc obiectum est. Tum ille se non esse matronarum, sed libertinarum sectatorem esse testatus est, et ideo senatu pulsus est, quod excusat idem in Catilinae libello. Sensus autem hic est: dico tutius esse, ut libertinae appetantur, sed et in ipsis siquis propensior fuerit, infamatur, ut Sallustius Crispus. § vt hic. Idest Sallustius si uellet ea ratione, qua modesto uti licet, largus atque benignus esse, daret, quantum satis esset et quantum ipsa res flagitasset.

50. § qva res. In antiquioribus ‘qua res’ inuenio, ut sit sensus: ‘in quantum res’. Deest ‘tenus’, ac si diceret ‘eatenus’; ex sequentibus enim hoc intellegimus ‘qua res, qua ratio’: quatenus res, quatenus ratio; ut ‘hic si’ ad ‘uellet’ iungamus, ut sit: ‘si hic uellet bonus uideri’.

55. vt qvondam m. Ordo: ut quondam, inquit, Marseus. Hic Marseus amauit mimam quandam Originem [nomine, in quam patrimonium suum expendit].

58. § vnde. Ex quo amore maiorem pateris infamiam quam profusionem; nam uti meretricibus conceditur, non amare.

59. § fama malvm g. q. r. t. Vnde fama malum trahit, quod grauius est, quam dampnum rei familiaris.

59. § an tibi habvnde p. s. Zeuma ‘uitare’, idest non tibi sufficit uitare personam, nisi illud uitaueris, quod ubique obest; nonenim tantummodo obest tibi, si amas matronam, sed etiam, si amas meretricem.

61. § bonam deperdere famam. Hoc ex persona sua dicit Horatius intellegi uolens ex nimio mimarum aut meretricum amore uexari quidem censum, sed multo grauiora damna famae accedere.

62. oblimare. Deterere, consumere, tractum a ‘lima’, qua fabri utuntur [(cf. Porph.),] aut certe a limo, ut sit obducere, ut dicimus quaedam limo obducta deperisse.

62. § qvid inter est. Negat interesse quicquam, utrum quis in matrona an in ancilla an etiam in adultera delinquat, secutus opinionem Stoicorum, qui omnia peccata paria esse dicunt; neque enim rei admissae quantitatem, sed admittentis uoluntatem spectan. § peccesve togata. Matronae, quae ob adulterium [a maritis] repudiabantur, togam accipiebant sublata stola propter ignominiam. § Toga autem meretrici apta. Ita enim solebant prostare cum solis pullis togis, ut discernerentur a matronis; et ideo quae adulterii damnatae fuerant, hac ueste utebantur. Aliter: togatae dicebantur in publicum procedere feminae adulterii admissi <conuictae>. Alii togatam dicunt libertinam, quia antea libertinae toga utebantur, stola uero matronae.

64. § villivs in favsta. Nomina semper incerta pro certis. Nam Fausta Syllae filia Tito Annio Miloni nupta fuit, ut superius exposui. Alibi ([carm.] II 12, 13): Me dulcis dominae musa Lycimniae.. pro ‘Terentiae’ et ([serm.] I 2, 25): Malchinus tunicis demissis ambulat.. pro M<a>ecenas. Et hic ‘Villius in Fausta’: Annius in Fausta [(sim. Porph.).] Eodem numero syllabarum commutationem nominum facit. § Hoc miser uno nomine deceptus est, quod filia Syllae esset hominis potentis et clari, sperans talis uiri filiam castam fore [uicturam] nec umquam peccare posse. § villivs in f. Fausta dicebatur filia Syllae. Hanc cum Villius impetrasset uxorem, forte Longarenus adulter domi eiusdem puellae erat; ita Villius conlisus 6 est plagis; nihilo minus eam postea tenuit apud se propter nobilitatem. [Villius in Fausta <infaustus> ideo dictus erat, quia uxorem [infaustus] filia<m> Sill<a>e duxit, in cuius domus ([leg.] domo) Longarenus clausus eum uenientem pene ad mortem uerberauit.] § syll<a>e gener. Non uere gener, sed quia filiam Syllae stuprauit ita frequenter, ut ipse gener esse uideretur. Nam Longarenum habuit maritum. hoc miser v. Quoniam nobilis filiam affectauit uxorem, uel hac re, quod dicebatur matronas appetere.

65. deceptvs. Decipitur amator nobilitate dilectae, qui putat se hoc minus peccare, quod nobilem stupret.

67. § exclvsvs fore. A familia scilicet Longareni moechi. Et notandum fore numero singulari: Terentius in adelphis (II 3, 11): Quidnam concrepuit fores ([leg.] foris)? Item Cicero pro Cornelio (I [fragm]. 49 [Kayser]): ‘Aperui forem scalarum’, sed ex uerbis accusatoris ridentur, ut in Flacciana ([schol. Bobiens.] p. 230 [Or., pro Flacco] 2, 5) ‘strangulauit’ posuit.

69. § diceret haec (hvic) animvs. Idest Vill<i>o si animus loqueretur ex uerbis muttonis. Mutto autem dicitur membrum uirile, sicut Lucilius libro octauo ([fragm]. VIII 5 M.): Laeua lacrimas muttoni absterget amica.

70. magno prognatvm d. c. c. De stirpe magni consulis oriundum.

70. § velatvmqve st. Proprie toga muliebris stola dicitur, et notandum in hoc uersu, quod toga et stola communem syllabam fecerint.

73. § at qvanto m. Idest quanto meliora monet tuis sensibus natura, quae habundat necessariis, his scilicet, quae usus exigit. § Habundat autem, si tu sis bonus dispensator, idest si tu his recte usus fueris.

74. § dives opis. Idest quae natura propriis opibus habundat, quoniam, quantum est in ipsa, non denegat uoluptatem simpliciter quaesitam. modo. Tantummodo.

76. dispensare. Cum ratione erogare, uiuere.

76. § ne labores. Tu putas nihil interesse, utrum tuo uitio labores, an naturae? § Vitio nostro laboramus, si dolemus, cum desit fasianus; rerum natura laboramus, si dolemus, cum desit panis. Alii [(Porph.)] dicunt: uitio nostro laboramus matronam concupiscentes; rerum uitio, si usus feminae non adest.

78. § vnde. Idest a quo, ut ([Verg. Aen.] I 6): Genus unde Latinum. Non est autem loci, sed personae.

79. qvam ex re decerpere. Plus mali accipit, qui amat nobilem, si fuerit deprehensus, quam fructus, si impetrauerit. 80 Ostendit non diuitiis fieri pulchritudinem, sed natura. § nec magis hvic. Idest nobili; et sermonem suum conuertit ad puerum Cerinthum pulcherrimum hoc tempore. Idest nec magis erit tuum femur, o Cerinthe, tenerum aut crus rectum, si inter niueos uiridesque lapillos iacueris. § Hic autem docet natura non ornatu pulchras esse mulieres. § Hic autem Cerinthus dicitur illis temporibus fuisse prostibulum pulcherrimum. Prostibulum autem dicitur scortum. Fuit autem hic puer insignis specie atque candore. Ordo est: nec magis tenerum est femur aut <crus> rectius huic matronae inter niueos uiridesque lapillos, scilicet quam libertinarum.

80. <viridesqve lapillos>. Smaragdos. <niveos>. Margaritas.

83. § adde hvc. Adde ad commoda eorum, qui simplici contenti sunt femina <quod> et nullo lenocinio formentur. § sine fvcis. Fucus genus herbae marinae est, unde lana inficitur. Et in carminibus Horatius (III 5, 27. 28): Neque amissos colores // Lana refert medicata fuco.. et Virgilius ([georg.] II 465): Alba nec Assyrio fucatur lana ueneno. Inde etiam corruptae merces fucatae uocantur, et pro dolis et fraudibus Terentius in eunucho (III, 5, 41): Fucum factum mulieri.

84. § honesti est. Idest pulchri, ut poeta ([Verg. georg.] II 392): Et quocumque deus circum caput egit honestum.

86. § regibvs h. m. Reges, quando emunt equos, operiunt eos, ne inducti pulchritudine aut clunium aut faciei emant equum pedibus mollioribus. Hoc ergo dixit: unumquemque debere id facere circa contemplationem mulieris, ut magis utilitatem quam speciem formae eius aut natalium sectetur.

90. § ne corporis optima l. c. o. Lynceus quidam tantam uim acumine dicitur habuisse oculorum, ut trans parietem uideret et, dum staret in Sicilia, uideret classes de Africa exeuntes. Sensus: noli, inquit, nimium acute eligendo, quae bona sunt, in ea, quae contraria sunt, caecus esse; hoc est: sic debes in utramque partem iudicium habere.

91. hypsea. Quaedam matrona fuit eo tempore oculis uitiosis.

92. § o crvs o b. Nescio cuius laudas crus et brachia, sed habet uitia inter nates, et potes eam contempnere. Pygas autem Graece dixit.

92. § vervm depygis. Sine natibus; pyga enim pars corporis posterior; uel certe magnis natibus, ut ‘de’ hic ‘ualde’ intellegatur. § brevi latere. Deforme est in feminis furcam latere habere maiorem.

94. § matronae p. f. n. c. p. Praeter faciem [matronae], inquit, nihil cernere matronae possis; reliquae enim corporis partes ueste celantur, nisi forte Catiae similis est, quae ob pulchritudinem crurum neglecto pudore alta ueste utebatur. Haec autem adeo uilis fuit, ut in <a>ede Veneris theatri Pompeiani adulterium committeret. 95 Catia inpudica mulier, quae uestem usque ad talos dimittebat, tegens pedes quos habuit foedos.

97. insanvm. Pronum amatorem; semper enim ibi plus incendimur, quo difficilius peruenimus.

98. § ciniflones. Ciniflones et cinerarii eadem significatione apud ueteres habebantur ab officio calamistrorum, idest ueruum in cinere calefaciendorum, quibus matronae capillos crispabant. Cuius rei et Virgilius meminit dicens ([Aen.] XII 100): Vibratos calido ferro. § Dicti autem ciniflones ab eo, quod in cinerem flant ad calefaciendum ferrum, quos cinerarios appellabant. <ciniflones> Cinerarii uulgo, qui calefaciebant ferrum, quo mulieres capillos crispabant.

99. <palla>. Pro peripodio posuit, quod dicunt tunicopallium.

100. <rem>. Corpus mulieris.

101. cois tibi. Coae uestes dicebantur admodum subtiles. Cois uestis est, quae conficitur in insula Coo, perlucida. Alii ‘Cois’: coccinis. § Altera, inquit, quae prostat, perlucida ueste utitur, ita ut nuda conspici possit. § Haec autem uestis in Koo ([leg]. Κῷ [cum Porph.]) insula conficitur, per cuius nimiam subtilitatem, quaeque sunt interiora, translucent. 104 Insidiae fiunt amatori, cum dat pretium maximum pro foeda matrona.

105. § leporem venator. Inducit quasi canticum amatoris matronae;. est autem canticum hoc: uenator persequitur leporem, ut capiat, et captum contempnit. Amor meus huic similis est: absentia et difficilia desiderat et parata contempnit.

106. positvm. Paratum, adpositum in conuiuio, ut Persius (1, 53): Calidum scis ponere sumen.

107. § Quasi hoc dicat amator matronae: meus amor similis est uenatori, qui absentem leporem sequitur et appositum in epulis contemnit.

108. <captat>. Desiderat; mire ‘captat’ propter uenatorem adiungit.

111. § nonne c. Nonne sati<u>s est quaerere, quem finem cupiditatibus natura statuerit, quid tolerare possit, si denegatur, quid denegatum sustinere non possit? Multum tibi prodest quaerere, quid doleat natura uel ferat. § Ordo est: nonne quaerere plus proderit, quid negatum latura, uel quid negatum dolitura est natura? nonne cvpid. Nonne quaerere melius est, quem modum cupiditatibus statuit natura?

113. <abscindere>. αλληγορικῶς: et inutilia ac uana ab utilibus et necessariis recidere ac separare. § ‘Soldo’ utili, pro solido, et est figura detractio. Idest utilia ab inutili separare. Solidum est manducare panem, inane autem phasianum.

119. § non ego. Idest nolo ego rumpi tentigine, hoc est extensione, sed in praesentem uenerem inruere. <parabilem>. Idest uiliorem pretio. Et hii uersus ex Graeco translati sunt.

120. § illam post p. Idest ‘illam’, quae dicit ‘post paulo ueni, si exierit uir’, Philodemus dixit ‘Gallis relinquo’.

121. § gallis hanc p<h>. Quia aut proniores sunt in uenerem aut multum donant. Philodemus autem quidam philosophus fuit phisicus, qui Gallos multum donare mulieribus dixit, aut quasi diuites, aut quasi in libidinem proniores. Alii [(ut Porph.)] dicunt Epicureum fuisse, qui cum multa de eadem secta scripsisset, dicens de muliere difficili ait: Gallis haec danda est ministris matris deorum, qui concumbere non possunt.

124. nec magis alba. Vt nolit illecebrosis fucis sese ornare.

126. § h<a>ec vbi s. Istius modi mulier cum mecum inierit, do illi nomen illae et Egeriae, quae speciosissimae fuerunt. [Historia hoc habet: Amulius et Numitor fratres fuerunt. Amulius fratrem imperio pepulit et filium eius necauit. Filiam uero Illiam ([leg.] Iliam) Vest<a>e sacerdotem fecit, ut spem sobolis auferret, a qua se puniri posse cognouerat. Hanc ut multi dicunt Mars oppressit ([leg.] compressit). Vnde nati sunt Remus et Romulus, quos cum matre Amulius praecipitari iussit in Tiberim. Turn, ut quidam dicunt, Diam sibi amen ([leg]. Amen) fecit uxor em, pueri uero expositi uicin<a>e rip<a>e (ad uicinam ripam [Seruius] p. 101 [Th.]) sunt. Hos Faust<ul>us (Faustus [etiam Seruius Th.]) repperit pastor, cui ([leg.] cuius) uxor erat nuper Acci ([leg.] Acca) Larentia meretrix (meretrix Acca Larentia [Seru.]), quae susceptos aluit pueros. Hi postea auum suum Numitorem occiso Amulio in regna reuocarunt. Quod autem a lupa aliti dicuntur (dicuntur alti [Seru. Th.]) fabulam (leg. fabulosum figmentum [cum Seruio]) ad celandi ([leg.] celandam cum Seruio) auctoris Romani generis turpitudinem hoc fingunt, nec incongrue; nam et meretrices ‘lupas’ uocamus, unde et ‘lupanar’ (lupanaria [Seru.]), et constat hoc animal in tutela Martis esse (in tutela esse Martis [Seru.]). Regina filia regis abusiue ait ([gloss. V; haec omnia ex Seruio ad Verg. Aen. I 273] ‘regina sacerdos’) interpolata sunt; sed uerba ‘regina — ait’ [non leguntur apud Thilonem].]

129. § ve<pallida>. Quidam (non Porph.) putant ‘uepallida’ unam partem orationis esse quomodo ‘uesana’; sed magis diuidendum est, ut ‘ue’ interiectio sit feminae timentis ac perturbatae;

129. § lecto desiliat mvlier. Mire ostendit ab ipso lecto fugam esse faciendam.

131. § metvat doti. Quia antea adulterae dotem tantummodo perdebant.

132. § discincta tvnica. Aut quia omnes antea militabant, aut quia cingebant sese siue subarmale suum et ita procedebant omnes.

133. ne nvmmi pereant. Ne deprehensus aut pecunia se redimat ab adulterio aut ad reddendam contumeliam constupretur aut certe manifestus adulterii reus, cum ad iudicium perductus sit, condempnatus fiat infamis.

134. deprendi miservm est. Idest etiam Fabius, adulter qui est, si iudicet, non possit negare miserum esse deprehendi. § fabio v. i. v. Satis urbane significat Fabium pro adulterio iudicaturum, si iudex in hanc rem constituatur, qui harum rerum et ipse sectator sit [(ex Porph.):] tamen miserum esse deprehendi. Probe: nam si istum, qui est adulter, interrogem de qualitate adulterii, respondebit malum esse, et probare poterit, quod non expedit adulterari. fabio vel ivdice. Quia ipse aliquando in adulterio deprensus non laudat bonum esse, et suspicari debe-mus hunc adulterorum fautorem esse potuisse.

serm. i iii · omnibus hoc vitium est cantoribus, inter amicos...


4. ille tigellivs. Quasi de noto dixit ‘ille’. <caesar>. Augustus, sub quo et Horatius.

5. patris. Gai Caesaris.

6. si collibvisset, ab ovo (a. o. c. a bono) vsqve ad mala citare<t>. Ab initio cenae usque ad finem. Ouum enim initium cenae erat, quippe cum in gustu statim a balneis offerebatur, mala uero (autem [z Porph.]) in secundis mensis erant.

7. § svmma. Acutissima, quae in summa parte organi est, hypateque dicitur.

8. § qvattvor ima. Idest post quattuor, ac per hoc quinta. § Aliter: quinta chorda nete dicitur. <ima>. Quae in tetrachordo ima est. Haec eadem nete a musicis dicitur.

9. § Ordo est: s<a>epe currebat uelut fugiens hostem. § nil <a>eqvale homini fvit illi. Vt Sallustius de Catilina (15, 5): Citus modo, modo tardus incessus. In omnibus ostendit inaequalem.

11. § ivnonis sacra. Caneforae ([leg.] caneforoe [cum Porph.]) apud Athenas hodieque dicuntur, qui ([leg.] quae [cum Porph.]) sacra capite portant et sensim incedunt et ([leg.] idest [cum schol. FDz]) lento gradu.

12. § modo reges a. t. Tetrarchae dicuntur, qui quartam partem regni imperatoris habent.

14. § concha salis. Marina, in qua plerumque sal ponitur. § ‘Puri’ idest sine condimentis, simplicis, non conditi.

16. § hvic parco. Idest isti parco, isti paruis contento si dedisses ducenta milia, post quinque dies nihil inuenires.

17. <locvlis>. Arculis. Ab eo, quod est locus, diminutiue loculus. § noctes vigilabat. Accusatiuum posuit, ut iugem ostenderet uigiliam quomodo ([Verg. Aen.] I 47. 48): Tot annos // Bella gero.

21. § m<a>enivs absentem. Sensus iste est: confiteor me habere uitia, sed leuiora, nec sum similis Maenio, qui dicebat se ignoscere peccatis suis et ea pro [leuiora] nihilo ducere.

21. § Maenius cum de Nouio male loqueretur, ait illi alter: dic mihi tu: nescis te? Hic est Maenius, qui uenditis rebus omnibus unam sibi columnam reseruauit in Foro, unde gladiatores spectaret, quae Maenia dicebatur.

26. § cvm tva pervideas o. m. Ordo est: cum tua mala oculis inunctis uel lippus uideas, [idest cum tua mala] ‘inunctis’ autem ‘ueluti inunctis’, ut Persius (1, 79. 80): Hoc pueris monitus patres infundere lippos // Cum videas.. pro ‘ueluti lippos’. cvm tva pervideas. Idest cum tua uitia cernas quasi c<a>ecus quare aliena perspicis oculis aquilae?

27. qvam avt aqvila. Haec multum uidere traditur; nam sola fert solis radios, hoc est rectis oculis solem spectat; deinde et ex alto latentem leporem conspicit. § avt serpens epidavrivs. Generaliter omnes serpentes multum uidere dicuntur, Epidaurium autem propter historiam posuit. A libris enim Sibillinis Romani moniti pro remedio ciuitatis, ut simulacrum Aesculapii de Epidauro insula peteretur. Quo Romani cum uenissent et errore multorum simulacrorum certum inuenire non possent, draco in conspectu omnium nauim Romanorum petiit. Qui ad urbem delatus in ripa uel insula Tiberis uisus subito non conparuit. In ipso autem loco templum Aesculapio condiderunt.

29. § pavlo minvs. Qui non se aptant ad mores hominum, minus apti dicuntur, qui nesciunt rerum tempora, qui inportuniores.

29. § acvtis naribvs. Meet ab acutis hominibus rideri possunt hii, qui iracundiores sunt et inepti. ‘Acutis naribus’ ergo metaphoricos dicit a canibus, qui odore inueniunt cubilia bestiarum. Alii [(ut Porph.)] sic exponunt: habet aliqua uitia, ita ut paulo iracundior sit, nec possit deridentium u<rb>anitatem, quae nunc maxime exercetur, sustinere, praestat etiam de se ridenti materiam, quod rusticius tonsus sit et toga ipsius defluat laxosque calceos habeat.

31. § rvsticivs tonso. Quidam [(non Porph.)] dicunt de C<a>esare hoc dictum esse, quia fluebat eius semper toga, idest non erat bene composita, et inperito tonsore utebatur. et male laxvs. Non male laxus, sed male haeret, pro non h<a>eret, ut ([Verg. Aen.] IIII 8): Male sana sororem. § Hic dicitur pulsare Virgilium, quia indecori et corporis et habitus fuit. male laxvs. Indecenter laxus.

34. § incvlto. Quasi Maenius hoc dicat: sed haec in inculto corpore celantur; quia non facile probat aliquis sapientem esse eum, qui male uestitur.

34. § olim n. Aliqua natura uitiorum insita fuerit, ut ([Verg. Aen.] II 8. 9): Iam nox humida caelo // Praecipitat.

36. consvetvdo mala. Mire duo dixit; uitia enim aut nascuntur aut mala consuetudine trahuntur. § Ostendit ex consuetudine nasci multa mala; nam si neglexeris te, uitiosus efficeris, quemadmodum neglecto agro spinae nascuntur.

38. § illvc praevertamvr. Aut ‘redeemus’ aut ‘ueniamus’ pro ‘transeamus’, sicut ([Verg. Aen.] I 317): Volucremque fuga praeuertitur Hebrum. § qvod amic<a>e t. Debemus, inquit, et nos imitari amatores, qui non solum non offenduntur amicorum uitiis, sed ea etiam laudant. § Hoc est, quod dicit: non debemus offendi uitiis amicorum, sed et nos uitia eorum saltem tolerare debemus.

40. § hagn<a>e. Hagna nomen meretricis putidis naribus. Polypus autem uitium narium, quod adulescentem nobilem delectabat.

41. § et isti errori. Quod laudamus uitia amicorum; idest uirtus ipsa, si ita errarem, appellaret me uirum bonum.

44. § Strabo, qui est detortis oculis, dicitur, petus autem leuiter declinatis. Ex hoc autem et his, quae subsecuntur, ostendit a parentibus filiorum uitia aut non intellegi, aut intellecta dissimulari, quod praecipit circa amicos quoque esse faciendum. Paeti dicuntur proprie, quorum oculi huc atque illuc cum omni uelocitate uoluuntur.

47. sisyphvs. Sisyphus pedalis fuit, quem Antonius dilexit. Hic solebat in scapha natare. Alii: fuit intra bipedalem staturam, ingenii ignei. § Antonius triumuir, frater Antonii, uiri Cleopatrae, habuit filium prodigiosae breuitatis; istum Sisyphum appellauit, quia erat ardentissimi ingenii. § hvnc varvm. Varus appellatur introrsum retortis pedibus.

48. balbvtit. Idest ilium balbutiens dicit scaurum. § Scauri sunt, qui extantes talos habent. Suauiter autem dixit: balbutit scaurum; sic enim blandientes infantibus infringere linguam suam solent, ut eos imitentur [(ex Porph.).] Alii dicunt scauros esse, qui habent calces inuersos.

49. ineptvs. Hic ostendit, quomodo amicorum uitia appellare et existimare debeamus et honestioribus uerbis appellare.

50. § concinnvs. Compositus, bonus; idest iactans est aliquis: dicatur, quod uult uideri apud amicos concinnus et bonus.

52. § plvs <a>eqvo liber. Vltra quam oportet. Plus aequo liber est, qui, quod sentit, tacere non possit. § simplex. Non ambiguus aut bilinguis, sed qui, quod sentiat, dicat. Vulgo autem ‘simplex’ modestus dicitur.

55. at nos. Sensus [est]: at uero nos adeo maligni sumus, ut non solum uitia amicorum non tegamus, uerum etiam laudes mala interpretatione culpemus. § Debebamus uitiis alia dare nomina, idest leniora. Nos etiam uirtutes deprauamus, idest laudes amicorum in uituperationem conuertimus.

56. sincervm cvpimvs vas incrvstare. Allegoricos: de uiro bono detrahimus. § Incrustari uas dicitur, cum aliquo uitioso suco inlinitur et inquinatur, secundum quod et Lucilius in quarto satyrarum (III 20 [M.]) ait: Nam mel regionibus illis incrustatus calix rutia. <incvrtare>. Minuere. Lectum est et incrustare.

57. § tardo cognomen pingvi d. Illum, qui pinguis est, tardum appellamus, naturam uertentes in uitium. § Ordo est: illi pingui cognomen tardo damus, naturam uertentes in uitium. Pro pingui tardo. Pinguedo enim praegrauat et tardos facit.

58. § insidias. Si sit aliquis cautus et non facile se iungat insidiosis, eum astutum appellamus.

59. nvlli nodvm facit ad l<a>edendvm. Obicit, offert [opponit].

60. cvm genvs hoc. Cum in genere huius uitae uersemur insidiosorum hominum.

63. § simplicior q. e. e. q. m. s. i. Ordo est: et siquis est simplicior, qualem me tibi s<a>epe libenter exhibui, o M<a>ecenas, hunc appellant molestum et stultum. Sensus uero hic est: siquis libere et sine obseruatione temporis appellauerit amicum suum, hunc dicunt stultum et molestum.

66. § commvni sensv. Siquis est simplex, ut legentem aut cogitantem molestus interpellet, statim eum carere communi sensu dicimus. ‘Inquires’ media syllaba longa esse deberet.

67. legem sancimvs iniqvam. Quia eadem ab aliis patimur et eidem conditioni subiacemus, quia etiam illi eandem de nobis legem constituere.

68. § nam vitiis n. Ideo debemus uitiis amicorum ignoscere, ut et alii nostris ignoscant.

69. § amicvs dvlcis. Amicus bonus debet conpensare mea uitia cum bonis et, si plura sunt bona, ad ea propensior fieri, idest ea magis laudare.

72. hac lege i. t. pone[re]tvr eadem. Allegoricos: qui ignoscit uitiis meis, eandem ueniam consequetur.

73. § qvi ne tvberibvs. Hoc dicit: quod siquis suis magnis uitiis ueniam poscit ab amico, minoribus uitiis amici debet ignoscere.

76. § deniqve qvatenvs. Quatenus uitium irae et alia uitia non possunt penitus aboleri ab hominibus, debemus moderate ea uituperare. Si non possunt, inquit, dissimulari uitia amicorum, saltem talia aestimemus, qualia sunt, nec debemus ea malignitate nostra augere. Iam paulatim eo descendit, ut aduersum Stoicos disputet, qui dicunt omnia peccata paria esse, animum ergo peccantis, non quantitatem peccati spectandam.

78. § ponderibvs. Propriis aestimationibus, iudiciis, mensuris debet uti et hoc modo debet punire peccatum.

79. § ac res vt qvaeqve est. Prout est una-quaeque res, et quemadmodum est uitium in quauis re, ita et poena ratione procedit, idest pro qualitate uitii poenam debemus adhibere. Hic autem tangit Stoicos, qui dicunt omnia uitia paria esse.

80. § siqvis evm s. A simili argumentum facit et docet non omnia peccata esse simili a ac per hoc nec similes poenas esse.

81. ligvrierit. Degustauerit.

82. in crvce s. Labeo iuris peritus uituperabat leges Augusti Caesaris; hunc modo reprehendit Horatius in gratiam Caesaris. § Marcus Antistius Labeo iuris peritus memoratae libertatis, namque in Augustum libere inuectus est; ideo etiam eum nunc poeta male tractat, ut gratificetur Augusto.

83. qvanto hoc fvriosivs. Quod fecit dominus, quam quod seruus admiserit.

84. § pavlvm d. a. Paululum si peccauerit amicus, odisti eum; quod [paulum] peccatum nisi concesseris, saeuus et acerbus uideare [uel habearis].

86. § vt rvsonem d. Significat hunc Rusonem feneratorem fuisse et eundem historiae malum scriptorem, qui solitus esset a debitoribus suis audientiam exigere. [Quia usuras a debitoribus per historias a se scriptas per uim extorsit siue in spectaculo.] Ordo: qui nisi undeunde extricat nummos. § Qui debitor, nisi parauerit usuras aut sortem, audiet historias Rusonis feneratoris [(cf. Porph.)], idest lites et conuitia. Alii dicunt ‘historias’, quod is malus historiographus fuit, adeo ut debitores eius, cum non haberent reddere, pro poena eum recitantem suas historias paterentur audire. misero. Debitori.

89. porrecto ivgvlo. Iugulus incerti generis est, nam et hic iugulus et hoc iugulum dicimus. § historias. Iniurias, contumelias. Ordo: ut captiuus audit. Hic allusit, quoniam malus historiographus dicitur fuisse.

90. § comminxit lectvm. Inuitasti quendam amicum tuum ad cenam, is potus comminxit lectum tuum, aut si fregit catinum, eo debes illum odisse?

91. § evandri. Euandrum ferunt caelatorem ac plasten Atheniensem a Marco Antonio Alexandriam perductum et inde inter captiuos Romam uenisse ibique multa admiratione digna fecisse [(ex Porph.).] Hie ergo allusit ad speciem materiei dicens uas fictile caelatum fuisse. § ob hanc rem. Quia [uas aut] calicem deiecit nobiliter factum, ideo debet minus iucundus uideri? § Ordo est: ob hanc rem minus iucundus amicus sit mihi, quia antepositum pullum in mea parte sustulit? Ideo mine debeo persequi?

96. § Dogma reprehendit Stoicorum, qui omnia peccata paria esse dicunt, et ait ne ipsos quidem in hac sententia permanere.

97. § sensvs m. q. r. Consuetudo probat non paria esse peccata, quia aliter punimus fur em, aliter homicidam. Sensus: aliter enim indignatur animus, cum audierit homicidium factum, aliter cum furtum. moresqve. Iudicium, aestimatio hominum. Idest cum uenerimus ad ueritatem, hoc est ad iudicandum de peccatis, sensus et mores abnuunt paria esse peccata. § <sensvs moresqve repvgnant>. Quia aliter sentiunt homines ceteri quam Stoici in hoc, quod facilius diiudicatur furtum quam homicidium, quod Stoici nolunt.

98. § atqve ipsa vtilitas ivsti prope et qvi ([leg.] mater et aeqvi). Ingeniose ait iustum et aequum ex utilitate descendere. Inter iustum autem et aequum haec differentia est: iustum est, quod ex lege descendit, aequum uero, quod ex natura, ut Maro ([Aen.] VII 203): Haut uinclo nee legibus aequam. § atqve ipsa vtilitas. Est enim utilitas uera iusti et uirtutis mater; altera est, quae uidetur pecuniaria. Illa ergo utilitas iusti mater repugnat praeceptis Stoicorum. Ostendere uult non esse iustitiam naturalem, sed natam esse ex utilitate.

99. cvm prorepservnt. [Processerunt] docet, quomodo ex utilitate nata est iustitia. animalia terris. Ypallage: prima animalia homines intellegendum.

104. § absistere. [Secedere, separari] Zeugma: coeperunt, posteaquam inuentae sunt leges.

107. § nam fvit ante hel. Hoc eo pertinet, ut probet, quod supra dixerat, homines inter se ab initio, cum orti sunt, pugnam habuisse, sed primo ferino ritu, deinde ad arma paulatim processisse.

108. ignoids p. m. i. Quia nemo de illis scripsit, ignorantur.

109. incertam. Omnibus expositam, quia non habebant certas uxores.

111. metv inivsti. Hic inutilis; idest necesse est inuentas esse leges propter metum incommoditatis. § Adhuc uult ostendere iustitiam non esse naturalem, sed inuentam propter utilitatem.

112. § tempora si f.Þ Si antiquitatem uolueris retexere, in qua antiquitate leges nullae erant, inuenies iustitiam inuentam propter utilitatem, non propter naturam. 113 [Natura enim praestat scire, quae sunt appetenda, quae etiam fugienda; sed ratio, quae plus ualet, discernit iustum ab iniusto.] § nec natvra p. Natura nouit, quid sit amarum, quid dulce, quid album, quid nigrum; quid iustum, quid iniustum, nescit. <Nescit> enim tollere cupiditatem habendi et dolorem amittendi, quae utraque non natura, sed uita nos docet, et neque iustum diligitur neque uituperatur iniustum. § secernere. Natura enim bona ac fugienda operi suo adtribuit, sed iustum ab iniusto ratio secernit, quae ratio non optinet hoc, ut tantum peccet qui caules eripuit et qui sacrilegium fecerit. Non ita per naturam, quid iustum sit aut iniustum, intellegere possumus, quomodo intellegitur, quid utile aut inutile sit, aut quantum distet malum a bono.

114. § dividit vt bona diversis. Idest quomodo potest natura separare bona a malis, ita non potest separare iusta ab iniustis [sicut Stoici uoluerunt]. petendis. Licitis.

115. § nec vincit ratio. Nec potest probare hoc ratio, quod tantum is peccet, qui alienum hortum uexauerit et qui patrem occidit.

117. § noctvrnvs. Pro ‘noctu’, ut alibi ([art. poet.] 268. 269): Vos exemplaria Graeca // Nocturna uersate manu. § legerit. Furatus sit, ut poeta ([Verg. ecl.] 9, 21): Vel quae sublegi tacitus.. unde et sacrilegi dicti.

119. scvtica. Loro, habena; Graece dixit. 120 Scilicet cum exaequatis criminibus: nullum tam leue putes, quod ferula uindicandum sit.

120. § Nam ne ferula caedas eum, qui grauiora commisit, non uereor. Nam qui dicit omnia paria esse peccata, seuerus admodum est; seuerus autem leuia supplicia nescit inferre. <fervla>. Deest ‘cum’.

122. § Non uereor, ne dignum maiore supplicio afficias leuiore, cum mineris pari supplicio omnia persequi peccata, si tibi datum fuerit imperium.

123. falce recisvrvm. Allegoricos: supplicio amputaturum.

124. § Ordo iste: siquis sapiens est, et diues est et sutor bonus et formosus et rex secundum Stoicam sectam. Ait ergo Horatius: si secundum te, o Stoice, sapiens haec omnia habet, cur ad correctionem morum regnum petis, quod te habere dixisti? § Dicunt Stoici sapientem diuitem esse, si mendicet, et nobilem esse, si seruus sit, et pulcherrimum, etiam si sit sordidissimus.

126. § cvr optas. Inconsiderate ait ilium optare regnum, cum sapientem etiam, si sutor sit, regem esse dicunt. non nosti. Antipophora. § chrysippvs. Restitutor Stoicae sectae et eruditus praeceptor. Huius etiam Cicero meminit. Nunc autem personam sibi contradicentis inducit, ut et Stoicos et reliquos inrideat.

128. soleas. Caligulas. qvo. Quomodo; hoc interrogatiue poeta.

129. vt qvamvis tacet. Redit ad principium; nam de cantoribus coeperat.

130. § Vrbane satis Alfenum Varum Cremonensem deridet, qui abiecta ustrina ([leg.] sutrina [cum Porph.]), quam in municipio suo exercuerat, Romam uenit magistroque usus Sulpicio iurisconsulto ad tantam scientiam peruenit, ut et consulatum gereret et publico funere efferretur. Alfenus, sutoris filius, qui ita iuris studio intendit, ut beneficio artis huius latum sumeret clauum et ad consularem consurgeret dignitatem. Sunt qui dicant [(ut Porph.)] hunc Cremonensem fuisse.

133. § sic rex. Vsque adeo non es rex, ut si ad uellendam barbam tuam uenerint pueri, non nisi baculo uindiceris.

134. § lascivi p. Aut Epicur<e>os dicit, qui aiunt summum bonum in uoluptate positum, aut simpliciter lasciuos pueros dixit.

137. § dvm tv q. i. r. i. Per irrisionem dicit: dum tu, rex, quadrante lauatum ibis, quod rex non facit; et est sensus iste: quemadmodum non potes probare te regem esse, ita non potes probare paria esse peccata; nam qua ratione rex es, qui nummo dato lauas et uno comite pergis ad balneum? Mihi autem ignoscent amici mei, siquid peccauero, et ego illis. Per utramque ergo partem nititur Horatius probare neque regem esse Stoicum, neque paria esse delicta; dicendo namque ‘dum tu pergis lauatum nummo dato’ probat non esse regem, dicendo etiam ‘ignoscent mihi amici et ego illis’ ostendit peccata non esse paria; nam si est peccatum dignum uenia, peccata paria esse non possunt. § Idest dum tu contempnis omnia et dicis non esse ueniam dandam peccatis et dicis omnia peccata paria esse, ego, siquid peccauero, impetro ab illis ueniam et inuicem praesto.

139. crispinvs. Stoicus [fuit], qui Stoicam sectam scripsit uersibus.

142. Et priuatus magis <beatus> uiuam non paria tibi sentiens, quam tu rex cum tuo sensu.

serm. i iv · eupolis atque cratinus aristophanesque poetae...


1. § Eupolis, Cratinus, Aristophanes, hii primi archeas comoedias scripserunt, in quibus ciuium uitia amaritudine stili secuerunt. Mire autem per haec origo satyrae ostenditur. Eupolis Cratinusque contra Lucilium scripserunt. Dicit modo, unde nata sit satyr a, simul qualis debeat esse satyra.

4. <sicarivs>. Sica gladius est permodicus, quem solent ferre in manicis dolosi interficientes cum illic homines, <a>quibus sicarii dicuntur. 5. MVLTA CVM LIBERTATE. Adeo ait, ut et nomen ostenderet.

6. hinc omnis p. Lucilius eos secutus est Graecos poetas, ipse poeta Romanus.

7. § facetvs. Habens peritiam risum mouendi et secandi homines uitiosos.

8. § emvnct<a>e naris. [Tersae elegantiae [(cons. Porph.)] uel mundae.] Significat autem sapientem, quia e contrario muccosum stultum appellamus.

9. hoc vitiosvs. Vt asperos uersus componeret.

9. § vt magnvm. Sicuti magnum; sed non est magnum multos uersus scribere, sed bonos, quamuis paucos. § Putabat enim hoc esse maximum, si multos uersus momento fecisset.

11. § lvtvlentvs. Sordidus, cui contrarius luculentus, hoc est non liquida et pura copia. § qvod tollere. [Quod sumere optares.] Etiam quando asperos faciebat uersus, erat, quod uelles imitari, hoc est: erat in asperis uersibus illius aliquid dignum imitatione.

12. § scribendi f. i. s. r. Scribendi recte non ferebat laborem, nam scribendi quodcumque ferebat.

13. § Sensus: nam in multum scribendo non diffiteor facilem fuisse. ni[hi]l moror. Non recuso, Virgilius ([Aen.] X 400): Nec dona moror.

14. § ecce crispinvs. Huius Crispini etiam in superioribus meminit ([serm.] I 1, 120. 121): Ne me Crispini scrinia lippi // Compilasse putes. Hic similiter ut Lucilius multos, sed malos uersus faciebat. Minimo autem digito solent prouocare, qui uolunt ostendere plus esse uirium in suo minimo, quam alterius toto corpore. <minimo>. Quasi nihilum ([leg.] nihilo), quasi eum, quem facile poterat superare. Minimo prouocare dicuntur hii, qui in sponsione plus ipsi promittunt, quam exigant ab aduersario.

19. § at tv conclvsos hircinis follibvs avras. Tu uero, Crispine, multa cogitando imitare hircinos folles. Hircinis follibus comparauit pectus Crispini et auris festinantibus eiusdem ineptas cogitationes.

20. § Per hoc ostendit Crispinum inflate scribere et turgide; unde Persius (5, 10): Tu neque anhelanti coquitur dum massa camino.

21. § ‘Beatus Fannius’ est poeta, cui ultro delatae sunt capsae, ut suos libros mitteret et in auctoritatem reciperetur. Fannium quendam non satis bonum poetam recepit in auctoritatem senatus. Fannius iste malus poeta fuit, qui, dum ante contempsisset datam sibi imaginem a senatu, postea, dum moreretur, petiit, ut, delatis in publicum capsis suis, cum libris propriis incenderetur. [Item aliter de Fannio: hic Fannius loquacissimus poeta fuit, cui senatus audiendi fastidio ultro imaginem et capsas dedit.] Item aliter: Fannius Quadratus eo tempore satyram scribebat et erat sine liberis. Huius imagines et libros heredipetae in publicas bibliothecas referebant, nullo merito dictionis.

22. delatis c. Ad bibliothecam. et imagine. Quia is, qui fuisset in auctoritatem receptus, eius imago ponebatur quasi opinatissimi poetae.

23. vvlgo recitare timentis. Qui enim secat mores aliorum, in publico non recitat.

24. § qvod svnt q. g. h. m. i. Quia sunt quidam digni culpa, quos hoc genus carminis minime delectat. § Ordo: ideo mea nemo legit, quod sunt, quos genus hoc non iuuat; quare non iuuat? quasi dignos culpari.

25. § qvemvis m. e. t. De medio populo, de eo [populo], qui est ante conspectum, producito.

28. § albivs aere. Idest Corinthio [(cons. Porph.),] ac per hoc statuis, non pecunia; nam supra argenti cupidos dixit.

29. hic mvtat m. Maronis illud ([ecl.] 4,38. 39): Nec nautica pinus // Mutabit merces.

30. § vespertina t. r. Tepere dixit occidentalem plagam ad comparationem orientalis [plagae], quia ibi sol acrius feruet.

32. § avt ampliet. Qui propterea se periculis committit, ut aut nihil decedat de summa patrimonii sui aut certe ut augeatur.

33. omnes hi m. Qui sunt uitiosi, qui hie malis sunt dediti.

34. § foenvm habet. [Et] sic locuntur inter se, qui sunt uitiosi: fuge istum poetam satyricum, qui foenum habet in cornu. Μεταφορικῶς autem dixit, quia, quando feriunt boues, horum in cornibus ligatur foenum.

36. § Non quod Horatius multis recitet, sed quod hoc uidetur consciis peccatorum.

37. redevntis. Redeuntes seruos a pistrino siue a nimpha.

38. age dvm pavca accipe contra. [Idest] audi tu, qui uituperas poetas satyricos.

39. § primvm ego. Primum ego eximo me de numero eorum, quibus do hoc nomen [(ex Porph.)] ‘poetas’, idest non me dico esse poetam; neque enim qui scit uersum facere, poeta est.

46. Quod acer spiritus ac uis nec uerbis nec rebus inest. Eo quod elata uerba in com<o>edia esse <non> debent, sed quae (quia?) haec non habet, dubitatur, utrum com<o>edia ([leg.] prosa [uel] sermo) sit an poema.

47. <nisi qvod>. Nisi quod solo metro differt comoedia a prosa oratione.

48. § at pater ardens. Dixit superius: multi dubitant, utrum fabula, utrum poema dicitur comoedia, quia in ea non sunt ueraciora uerba neque sensus elati; qui autem uult uideri poema esse comoediam, dicit acrem inesse spiritum, siquidem patrem ostendit in luxuriosum filium saeuire uehementer. <at>. Sed forte hoc dicatur.

61. Ordo: [et] quod ambulet cum facibus, quod magnum est dedecus.

51. § ante noctem. Pro ‘per noctem’ aut [‘ante noctem’] ‘ante tempus noctis’, quia caeci sunt amatores, qui utuntur facibus eo tempore, quo non est utendum.

52. § nvmqvid pomponivs. Verba sunt eius, qui destruit comoediam uideri poema; idest si uiueret pater, num leuiora uerba possit luxuriosus audire Pomponius, quam quae audit filius a patre comico? <istis>. Verbis, quae audit adulescens comicus.

53. Illud uult intellegi, quod etiam sine comoedia sic increpantur a patribus luxuriosi.

54. § non satis. Idest non sufficiunt pura uerba ad appellandum poetam metro conclusa; debet enim poeta et grauia uerba et composita cum sensibus elatis habere. pvris. Sine figuris, sine magno sono.

56. § personatvs. Personam comicam gerens, de comoedia, qui personam patris accipit. ‘His ego quae nunc’ subaudi ‘scribo uersibus aut uerbis’ et his, quae olim scripsit Lucilius, si temporum mutationem et uerborum tuleris et figuras et conuerteris ordinem conpositionis, inuenies prosam orationem.

57. § eripias si. Ordo: si eripias his. Sensus hic est: si ordinationem metricam mutes in opere Lucilii uel meo, non eandem grauitatem inuenies, quam in Ennii uersu soluto. Cuius est ([Enn. ann. fragm.] 270 [V].): Postquam Discordia tetra // Belli ferratos postes portasque refregit.

58. § ‘Tempora’ dixit moras syllabarum et correptiones.

60. § non vt si solvas. Idest non ita inuenias, quemadmodum si soluas uersus Ennii aut Pacuuii, qui etiam soluti altitudinem et tumorem poematis optinent. Sensus: si meis et Lucilii scriptis ordinem dissipes metri, in uerbis non inuenies poetae spiritum, ut in Ennii uersibus etiam solutis poetae pondus apparet. § [Ergo] ordo [est]: non [ita] inuenias [ut Ennii uersus si soluas]. <postqvam discordia tetra>. Et hic et sequens Ennii est.

63. § hactenvs haec. Hucusque dixerim, utrum satyra uel comoedia dicenda sit poema. § ‘Alias’ ‘alio tempore’, ‘alio in loco’, ut Terentius ([Andr.] III 2, 49): Quid alias malim quam hodie has fieri nuptias?. non ‘alio modo’, ut quidam dicunt.

64. ‘nvnc illvd qvaeram’ [Deest audire.] Nunc dicam, utrum iure oderis hoc poema, utrum iure metuas.

65. § svlcivs acer a. e. c. Sulcius et Caprius nomina fuere delatorum. Alii actores uolunt fuisse causarum; inde et rauci traduntur assiduitate agendi.

69. § vt tv sis. Si tu uis similis esse male uiuentibus, cur ego non per carmen istud uideor similis esse accusatoribus? et est subaudiendum ‘similis’. Celius et Birrius perditi adulescentes fuerunt hoc tempore.

71. § nvlla taberna m. Negat se libellos suos edere bibliopolis, ne inperitam turbam incidant, qualis est Hermogenes Tigellius. Hoc ita posuit, quoniam bibliopolae stationes uel armaria circa pilas uel columnas habebant, ac per hoc ostendit se non temere cuiquam libellos suos edere nisi certis et electis personis. Plerumque in pilis uel in columnis epigrammata scribebant poetae uel bibliopolis tradebant.

74. non vbivis. Idest neque semper neque aperte neque extra amicos recito. § in medio qvi script. Hoc sic pronuntiandum, quasi quilibet dicat contempnens Horatium: ideo tu secrete recitas, quia multi digniores te sunt, qui in medio foro recitant. Deinde consentit Horatius et addit: non mirandum hoc, nam multos esse, qui et in balneis recitent, et addit causam per ironiam, quia in balneis melius uox resonet.

78. § et hoc stvdio pravvs. Subiectio [est]. Sed forte dicis: quoniam satyram scribis, o Horati, quae notat homines, ideo clam recitas.

79. vnde petitvm. Aut unde didicisti hoc, aut unde scis, quid sit prauum?

80. est avctor qvis. Ordo est: denique quis eorum auctor est? § Idest quis eorum delator est, cum quibus conuiuatus sum? <Quibus> ergo coniecturis colligis crimine hoc me dignum esse? Idest quis est de his, cum quibus uixi, qui dioere potest, quod malus sum et ideo gaudeo laedere?

82. § qvi non defendit. Sunt enim quidam, qui, dum uolunt se urbanos haberi, quasi per facetiae lacerent, sicut superius ([u.] 34. 35): 10 Dummodo risum // Excutiat sibi, non hic cuiquam parcit amico.

83. dicacis. Faceti, iocosi. Dicaces sunt, qui risum mouent maledicendo, qui habent ioca mordacia.

85. hic niger est. Malignus et liuidus, siue obscurus et latens. Sic nigrum ait malum ac uenenatum, ut ([Verg. Aen.] IIII 514): Nigri cum lacte ueneni. niger. Maledicus. Hunc tu debes, Romane, metuere, non me.

86. § qvaterno. Idest duodecim in triclinio. Nam inde et triclinium dictum, a tribus lectis.

87. § qvavis. Quo modo uis, [uel] qua ratione uis, ut poeta ([Verg. Aen.] I 676): Qua facere id possis, nostram accipe mentem.

88. aspergere. Notare sermonibus uel ueneno.

89. cvm verax. Mire ‘uerax’, nam ideo ‘Liber’.

91. infesto nigris. Tibi, qui infestus es nigris, idest malis hominibus, hic uidetur urbanus et comis.

91. § ego si risi, qvod ineptvs p. r. <o.> g. h. [Responsio] idest saepe in conuiuio uides aliquem de omnibus male loquentem, excepto eo, qui pascit, et delectaris: ego si merito aliquem uituperauero, reprehendis?

93. siqv<a>e. Pro siqua, ut alibi ([carm.] III 14, 19. 20): Spartacum siqua potuit uagantem // Fallere testa.

94. § Petill<i>us cum Capitolio praeesset, coronam rapuit. Est autem genitiuus ‘de furtis Petilli Capitolini’. Nam ex crimine Capitolinus Petillius dicebatur. Hic de expoliatione Capitolii accusatus, dubium, utrum gratia iudicum sit absolutus, tamen Capitolinus uocatur. Petillius dum Capitolii curam gereret, coronae sublatae causam dixit et ab Augusto absolutus est. Fingit se loqui cum quodam, qui amicus sit Petilli amici Caesaris, qui accusatus, quod coronam Iouis Capitolini rapuisset, absolutus est.

99. ivdicivm illvd. Haec cum dixeris, grauissimo eum condempnas iudicio.

100. svcvs. Virus, liuor. lolliginis. Genus piscis maritimi sucum atramento similem habens. Lolligo genus piscis est, quo atramentum fit.

101. § qvod vitivm. Idest hanc malitiam, qua solent homines etiam amicos suos persequi, amouebo a libris meis atque animo.

102. § Ordo: prius promitto ut si aliquid de me possum promittere; idest siquid est, quod de me uere promitto, et hoc uere polliceor, afuturam esse malignitatem, quae etiam amicis noceat.

106. § insvevit. Idest insueuit me pater ad libere loquendum monstrando uitiorum singula, ut effugerem.

106. Vt fugerem uitiorum quaeque, dum ea exemplis noto.

107. § atqve viverem. Idest quando me monebat pater ad rectam uitam, exemplis me docebat et proferebat hominum et uirtutes et uitia.

109. § nonne vides. Mira urbanitate, dum quasi ostendit, quomodo se pater suus monere solitus esset, interea multos percutit.

115. § sapiens vitatv. Dicebat: philosophus te docere poterit melius, quae sunt uitanda siue appetenda; ego autem te docui ea, quae sunt in usibus constituta. § A philosopho, inquit, postea cognosces, quid iustum aut iniustum sit, quidue appetas uel uites. Quid autem bis intellegendum, ut sit: quid uitatu, quid petitu.

118. cvstodis. Pedagogi.

120. § nabis sine cortice. Metaphora a natatoribus [quia pueri sic discunt natare, idest uiues sine rectore]. § Natabis sine difficultate; sic enim discunt natare qui nesciunt, adiunctis uentri corticibus. Prouerbialiter posuit ‘nabis sine cortice’, hoc est sine alieno adminiculo [(cf. Porph.)] te reges.

123. § obiciebat. [Exemplo proferebat] Hoc est: unum de equestri ordine demonstrabat, quia ex equestri ordine iudices legebantur.

124. § sive vetabat. Aiebat: dubitas, utrum hoc sit bonum an malum, cum uideas in hac re ilium nescio quem infamia laborare?

126. § avidos v. f. v. a. exanimat. Bene comparauit infirmam aetatem aegris dicendo auidos et intemperantes. Item aliter: auidos et aegros dupliciter possumus accipere; nam et de auaro utrumque recte dicitur et de aegrotante et languido; [sed] si auarum accipis, sibi parcere praecipitur, idest largius uiuere admonetur, qui auarus est, morte uicini. § Quemadmodum aegrotantes uicinum funus absterret a cibi auiditate, ita saepe animos teneros a uitiis infamia reuocat aliena.

129. ex hoc ego sanvs a. Idest alienus sum ab his rebus, quae afferunt perniciem facientibus.

130. mediocribvs. Fortasse habeo uitia, sed talia, ut his ignoscas.

131. et istinc. In alio ‘istis’ inuenitur, ut sit de mediocribus uitiis.

132. liber a. Qui potest me libere increpare.

133. neqve enim cvm lectvlvs. Sensus: neque enim cum aut deambulo aut lectulo iaceo, cogitatione careo honestatis [(sed in margine additum a glossatore)].

137. § imprvdens. Aut ualde prudens, aut cogito, ne per inprudentiam aliquid tale committam.

138. § compressis. Sermones duo sunt: ἐδιάθετος και προφορίκος. Et est ἐδιάθετος, quo utimur cogitantes, προφορίκος uero, cui lingua subpeditat.

141. § avxilio qv<a>e s. m. Dicendo, quia multa manus poetarum ad auxilium ueniet, ostendit sese bene scribere; neque enim omnes poetae mali sunt.

142. § mvlto plvres. Idest nalde multi; aut multo plures, quam putas, aut plures sumus, quam Iudaei, et possumus te cogere consentire nobis, ut non iudices malum esse scribendum.

serm. i v · egressum magna me accepit aricia roma...


1. egressvm m. Iter suum ab urbe Roma usque ad Brundisium describit. Περίοδος dicitur iste locus. Et egressus Roma dicimus et Romam egressus.

3. gr<a>ecorvm 1. d. Notandum, quod hanc particulam supeilatiuo iunxit; nos enim dicimus longe doctior, quoniam nimietas admittitur, comparatio non admittitur. Possumus enim dicere ‘longe doctior’, non possumus dicere ‘ualde doctior’ et ‘tam doctissimus’.

4. differtvm. Plenum.

5. § hoc iter. Idest ab urbe usque ad Appii Forum biduo uenimus, cum argutiores uno die solent uenire.

6. § gravis est. Appia uia non est molesta tardioribus, quia habitaculis frequentatur, ubi possunt manere, quocumque peruenerint.

8. indico b. Non illi do alimenta, idest quoniam aqua mala erat, nun cenaui.

9. iam nox. Aspergere umbris terras.

13. aes exigitvr. Naulum datur. Mula enim iungenda erat, quae contra aquam nauigium traheret.

14. tota abit hora. Maior pars noctis absumpta est. <cvlices>. Tintinialas dicunt plebei. ran<a>eqve palvstres. Quia ab Appii Foro per paludes nauigatur, quas paludes Caesar deriuauit ad mare.

16. vappa. Malo uino. ‘Prolutus’ plenus; ut Virgilius ([Aen.] I 739): Pleno se proluit auro. Nauta autem in naui, uiator uero qui mulam ducebat.

18. § Ordo: ac missae pastum mulae retinacula nauta saxo ligat. Nauta enim est, licet curam mulae habeat susceptam, quia in naui inseruat.

21. cerebrosvs. Ὀξύχολος, iracundus.

22. ac mvl<a>e. Idest et mulae lumbos et nautae caput ferire coepit.

24. ora manvsqve. Ostendit ubi essent expositi. § Fanum Feroniae est in tertio miliario a Tarracina. Haec est Iouis Anxuris uxor, cuius et Virgilius meminit ([Aen.] VII 800): Viridi gaudens Feronia luco. Anxur autem Iuppiter Tarracinae colitur.

25. repimvs. Processimus.

25. § atqve svbimvs. Idest ad Anxur uenimus ciuitatem, quae posita est super monte candente. Declinatur [autem] genere neutro: hoc Anxur.

26. § anxvr. Tarracinam dicit; Anxur autem dictum, quia ibi inberbis Iuppiter colitur.

27. m<a>ecenas optimvs atqve cocceivs. Cocceius Nerua proauus Neruae fuit, qui inperauit Romae. § Cocceius Nerua, auus Neruae, qui postea inperauit, mandauit Augusto, ut mitteret, qui de summa rerum tractaret. § Ergo missus est M<a>ecenas cum Agrippa, qui utrumque exercitum in una castra coegerunt. Hoc Liuius libro CXXVII. § Intellegendum autem, quod Fonteio misso ab Antonio Augustus M<a>ecenatem et ceteros ad eundem locum miserit.

28. § missi magnis de rebvs vterqve. De reconciliatione missi erant legati ab Augusto ad Antonium, qui postea bellum ciuile gesserunt. Iam tunc enim [Augustus et Antonius] dissentire c<o>eperant.

29. § aversos soliti componere amicos. Quoniam adhuc inter Augustum et Antonium reliquiae erant dissensionis.

32. § fonteivs. Ad unguem facti homines dicuntur, qui sunt urbani, qui sunt eloquentes, qui sunt dicaces, qui non habent uitium. § Translatio a marmoribus, quorum iuncturae explorantur unguibus [(cons. Porph.).] Persius (1, 64. 65): Vt per leue seueros Effundat iunctura ungues? Virgilius ([georg.] II 277. 278): In ungue // Marmoribus positis secto uia limite quadret.

33. alter amicvs. Vt non inueniretur, qui magis esset amicus Antonii.

34. praetore. Praetorem pro magistratu dixit, hoc est duumuiro. <fvndos>. [Fundus] nomen oppidi, quod numero plurali dixit tantum.

35. scrib<a>e. Qui ante scriba fuerat, aut pro magistratu. § Aliter: quia de <de>curia scribarum fuerat [(cons. Porph.)] et hoc pro praemio fuerat consecutus, ut magistratus esset.

36. clavvm. Τὸν κολοβίωνα,purpuram, quae in pectore extenditur senatorum.

37. in mamvrrarvm. In Formias ciuitatem, quia Mamurrae quidam fratres dicebantur senator es, qui maximam partem Formianae ciuitatis possidebant; ideo dicebatur Mamurrana ciuitas. § Mamurrarum, ut Lamiarum, familia fuit, quae a Formiis originem duxit.

38. domvm. Hospitium; idest mansimus apud Murenam, cenauimus apud Capitonem. § capitone c. Culina dicta est coquina, quod ibidem di Penates colantur. Aliter: culina idest cocina ab eo, quod culiat carbones.

41. candidiores. Pulchriores.

45. villvla. Quae est intra XVI lapidem a Capua.

46. § et parochi. Parochi genus officii, solitum peregrinis sales et ligna praebere, et significat publicum cursum. Parochi sunt, qui solent legatis causa rei publicae iter facientibus necessaria ministrare, publici muliones; παρέχειν est exhibere.

47. § clitellas. Sagmas siue sellas, alii instrumenta, quibus animalia sternuntur, alii uncinos ligneos, quibus onera inponuntur. Et notandum tempore pro tempori. Alii dicunt, quod ligna sint, idest uncini, quae super animalia posita bine inde onera sustentant.

49. § crvdis. Ad Virgilium retulit [(cons. Porph.),] qui difficile digerebat; dicebatur enim stomachum dolere Virgilius. Aliter: crudis aut inperitis aut indigestis; nam qui stomachi dolorem patiuntur, tardius digerunt.

51. § cavdii. Caudium ciuitas Samnii. § Caudi cauponas. Lucanus (II 138): Vltra Caudinas sperauit uolnera furcas. Non longe autem est a Beneuento. Locus est, qui sic appellatur: ‘ad tabernas Claudi’; alii oppidum uolunt, alii tabernas.

51. §nvnc mihi pavcis mvsa velim memores. Quidam reprehendunt Horatium, quia de rixa dicturus petiuit auxilium Musae: stulte, nam oratorie hoc fecit. Quando autem de re leui dicturi sumus, attentum debemus facere auditorem propter leuitatem rei; uel etiam quia descripturus uiam suam non debuit praetermittere, quod in ea iucunde factum uidebatur, siue ludo poetico.

53. mvsa velim. Eleganter quasi fantasia poetarum operis heroici, ut (Verg. Aen. VV. 37): Nunc age, qui reges, Erato, et ([Aen.] VII 641): Pandite nunc Elicona, deae.. et ([Aen.] XII 500): Quis mihi nunc tot acerba deus?

54. § ‘Osci’ Capuani, aut yronicos cuiusdam Osci ignobilis filius, unde obsceni figurate, ut ([Verg. Aen.] V 285): Gressa genus, Pholoe.. et ([Aen.] III 114): Qui genus? unde domo? Figurata locutio: Messi genus Osci sunt. Campanus erat, quia Campania Oscia dicta est, sed ‘nobilis Osci’ irridens ait; sunt <eni>m ore infames.

55. sarmenti domina. Hic libertum ostendit fuisse [(cf. Porph.)] licet postea decuriam acceperit.

58. capvt et m. Deridet ilium, quia commouit caput, et ait: o si non esses mutilatus praesecto cornu de sinistra parte frontis, quid faceres? Quomodo minitaris ut taurus?

62. campanvm in morbvm. Aut oris foeditatem aut arrogantiam. Dicuntur enim Campani et foedi esse et arrogantes. Si foedi, accipimus κατὰ τὸ αὐτο. § Aliter [(ut Porph.):] Campani, qui Osci dicebantur, ore inmundi habiti sunt, unde etiam obscenos dictos putant, quasi oscenos. An ideo dixit Campanum in morbum, quia Campani morbum dicacitatis patiuntur?

64. avt tragicis. Quia longus erat.

65. § donasset iamne[c] catena<m>. Solebant pueri, postquam pueritiam excedebant, dis Laribus bullas suas consecrare [(cons. Porph.),] similiter et puellae pupas. Modo ergo ridens interrogat, si consecrasset catenam, qua fuerat ligatus quasi seruus. § Bullas nobiles senatores gestabant, quas adulti diis Penatibus consecrabant, hic, quia seruus, catenam Hoc quasi in senium conuitiose. Nam qui togam sumunt, solent bullam Laribus donare; et eleganter catenam ait, idest compedes, quasi seruus, quia pueri bullas donabant Laribus, puellae pupas. catenam. Quasi simiam uoluit notare, ideo ‘catenam’; aut quia seruus, aut quia breuis ut simia.

66. scriba qvod esset. Non quia scriba factus es, ideo amisisti conditionem seruilem.

67. domin<a>e ivs. Significat eum senium fuisse.

72. <arsit>. Frigit, assat.

74. lambere. Vt ([Verg. Aen. II] 684): Lambere flamma comas.

77. montes notos. Bene dixit notos; Apulus enim fuit siue Venusinus.

78. § ‘Torret’ incendit, quia nimio calore flans penitus illam regionem exsiccat. Vnde et pestiferus dicitur esse, idest grauis. Atabulus autem nomen uenti, ἀπὸ ἄτην βάλλλειν, idest pestilentiam. <atabvlvs>. Qui uulgo Atabus dicitur, uentus feruentissimus in Apulia.

79. § erepsemvs. Transissemus pro erepsissemus ([leg.] Pro erepsissemus: transissemus) siue p<a>ene transissemus, et est figura detractio. § trivici. Oppidi in fine Campaniae [(Porph.),] quo uehicula iuncta accedere nequeunt, ideoque Horatius ad uillam deuertit. Aliter: hoc Triuicium prope Apuliam est.

81. vdos. Vmidos, uirides. vrgente camino. Idest accepit nos cum summo fumo, quia ibi urebantur rami.

83. somnvs tamen avfert. Illam expectationem; et habundat tamen.

84. intentvm v. Expectantem uenerem.

87. § qvod versv dicere non est. Quia Equum Tuticum dicebatur oppidum et non poterat in uersu suo ponere huiusmodi nomen [(ex Porph.),] ac per hoc signis utitur, quibus indicet ipse, quod uellet. Ita autem ‘dicere non est’ ut dicimus: ‘soluendum non est’. Hoc Vitusium dicitur. Scilicet Euticinium.

88. venit. Venditur, distrahitur. Quia apud Equum Tuticum aquae est inopia.

89. vltra. Post Equum tuticum.

91. <canvsi>. Oppidum Canusium, aduerbialiter Canusi. § Apud Canusium, oppidum Apuliae, lapidosus est panis. Hac de causa ab Equo Tuticio emitur panis; similiter et ibi aqua deest, ut in Equo Tuticio.

94. § inde rvbos. Nomen oppidi. Hinc putant dixisse Virgilium ([georg.] I 266): Rubea texatur fiscina uirga.

96. postera tempestas. Posterum tempus, postera dies, status caeli, hoc est: altero die serenum fuit caelum. <via peior>. Post pluuiam enim alio die iter est incommodum; nam pluuia nondum infusa terra tolerabilior est.

97. § bari moenia. Ciuitas est, quae Atbaris dicitur hodieque, ut dixit grammaticus Theotistus. Aliter: ciuitas Apuliae, quae appellatur Barium.

98. lymphis irati. Quia eget aqua [uel quia habet salsam aquam aut amaram]. § dedit r. q. i. Risimus, inquit, quod audiuimus apud Gnatiam in aris sine flamma tura consumi.

100. § ivdevs apella. Finxit nomen, quasi sine pelle, aut certe Apella [circumcisus Apella], qui praeputium non habet.

101. Nam Epicur<u>us erat; ideo dixit deos non curare mortalia. Lucretius de deo (I 61): Nec bene promeritis capitur nec tangitur ira. § Dogma Epicureorum. Vt poeta ([Verg. ecl.] 8, 35): Nec curare deum credis mortalia quemquam.

103. tristes. Sollicitos. ex alto tecto. Plautus in Amphitrione (III 1, 3): In superiore qui habito cenaculo.. sunt autem uerba Iouis.

104. finis chartaeqve v. est. Idest et carminis mei et finem uiae fecit Brundisium.

serm. i vi · non quia, maecenas, lydorum quidquid etruscos...


1. § non qvia m<a>ecenas l. q. e. Vt ([carm.] 20 I 1, 1): M<a>ecenas atauis edite regibus. § M<a>ecenatem alloquitur, candorem animi eius commemorans, qui generosos atque humiles absque discrimine accipiat. lydorvm. Pro ‘Tyrsenorum’. <etrvscos>. Deest habes.

1. § Lydi quondam Tusciam possederunt [(cons. Porph.),] a quibus originem M<a>ecenas trahebat. Sensus hic est: non te, inquit, extollit nobilitas gentis et sanguinis, ut despicias eos, qui ex infimis nati sunt, sciens, quod non genus in homine, sed uirtus in homine quaerenda est. § Non quia habes Etruscos fines, quos incoluit, quicquid Lydorum fuit, nec ideo quia nemo te est generosior, neque quia nobilis es, ideo derides ignobiles et libertinos.

3. § avvs. Nec ideo, quod imperauit pater tuus et auus, irrides ignotos pauperes uel ignobiles.

5. § Nec ignoti tibi fastidia afferunt, quod uulgo sannam dicunt. § svspendis. Spernis, subsannas, fastidis, idest non irrides. Nouimus enim, quod, qui irrident homines, sannas faciunt.

8. § dvm ingenvvs. Idest dummodo ingenuus sit; ingenuus ad probitatem morum pertinet. §hoc tibi vere. Recte hoc tibi persuades, o M<a>ecenas, quod ante imperium Tulli, qui unus ex septem regibus, seruili tamen genere, fuerunt alii multi ignobiles, sed uiri boni et uitae optimae. Sensus hic est: recte hoc sentis: non nobilitatem magni pendis, sed uirtutem.

9. § ante potestatem. Sensus est: non solum Tullium, sed et alios multos ex ignobili genere claros fuisse. Fuit autem Tullius Tarquinii Prisci Lucumonis seruus captiua natus.

12. § contra levi. Iste Leuinus, qui originem ducebat a Valerio Publicola [(cons. Porph.),] qui pepulit de ciuitate Tarquinium cum Bruto, semper contemptus est a populo. Si ergo populus, qui ducitur nobilitate et diuitiis, s<a>epe ignauos, quamuis nobiles, spernit, quid nos oportet facere? [A Valerio Bruto siue Lucio Flacco originem ducebat Leuinus. vnde. A quo ut ([Verg. Aen.] I 6): Genus unde Latinum.

14. § licvisse. A licitatione, idest ualuisse, aestimasse, quoniam omne, quod licet, ualet. § Et κατὰ κοινόν persuades hoc tibi recte. § notante. Iudicante, <a>estimante.

17. § Quanto nos, inquit, minus ad honores possumus peruenire, qui uulgo ignoti sumus, si etiam nobiles notantur a populo? Melius est ergo tuo iudicio placere, quam populi.

18. § nos facere. Nos qui sumus sapientiores populo, si populus recte iudicat, [populus] qui frequenter errat, nos nonne debemus bonorem merentibus quam nobilibus?

19. § nam esto. Hoc quasi praecedente subiectione dicit, quasi aliquis dicat: magis debuit honorem accipere L<a>euinus, homo nobilissimus, quam nescio quis ignotus. Cui ita respondet: concedo, quod magis debuit populus mandare honorem Leuino nobili, quamuis ignauo, quam Decio ignobili, quamuis forti. Quare autem hoc concedo? Quia debet unusquisque contentus esse ordine suo. Et hie βιοϕελῶς docet unumquemque debere sorte propria contentum esse.

20. Idest concedo, quod recte potuisset censor re-mouere me a senatu, cum non essem honesto patre natus.

20. censorqve m. a. Hic est Appius, qui libertinos in urbanas tribus redegit.

22. § ‘In propria pelle’, in proprio ordine. Sumptum est autem ex prouerbio; nam non quiescere pellibus suis dicimus eos, qui humiliore loco nati maiora desiderant

23. § sed fvlgente. Sed in fulgente curru gloria quae stat, illicit ad se tam ignobiles, quam nobiles. Et est alia subiectio: gloria, quae stat in curru fulgente, ita trahit homines, quasi ibi ligati sint.

26. sed fvlgente. Sed dicet aliquis: gloria, quae in curru uehitur fulgente, non tantum nobiles ad se trahit, sed etiam ignobiles. constrictos. Cupiditate plenos uel impeditos.

24. § quo tibi tilli. Iste Tillius senator fuit ante et remotus est a senatu per Caesarem quasi Pompeianus. Occiso Caesare recepit [senatoriam] suam dignitatem, fuit autem ignobilis. Tibi autem tribuno dixit, quia recepto ordine senatorio factus est tribunus militum.

25. fieriqve tribvno. Figurate per datiuum [(ut Porph.),] ut supra (s. 14, 39): Dederim quibus esse poetis.

27. § nam vt qvisqve insanvs. Ignobilis et cupiens senatoriae dignitatis. § Nouus senator, qui cupit rem incommodam, unde pateretur inuidiam et exponeretur maledictis materia lacerandi; et hic notat eos, qui uolunt appetere honores, quos non habuerunt sui maiores. § impediet. Ligauerit. § impediit. Circumdedit medium crus: ideo dixit, quia altiores sunt calcei senatorum.

28. <pellibvs>. Calciamentis, zangis. Ocreis. dimisit ([leg.] demisit) pectore. Media parte corporis.

29. qvis homo <hic>. Aut inquirentium est aut exprobrantium hic sermo.

30. § vt siqvi <a>egrotet. Aegrotare morbo dicuntur hii, qui habent aliquam cupiditatem, quia omnis cupiditas aegritudo est. Barrus iste cupiebat se uideri formosum. Significat autem quondam adulterum in stupro Aemiliae uirginis Vestalis ante damnatum.

31. § et cvpiat f. Quemadmodum, siquis habet studium moechandi et uoluerit uideri formosus, illicit puellis curam interrogandi, quali iuuenis facie sit, quali dente, quali capillo: ita et is, qui promittit se curaturum de re publica, facit homines qu<a>erere de parentibus suis.

34. sic qvi promittit. Idest qui accipit senatoriam dignitatem. Nam qui accepit dignitatem senatoriam, uidetur sibi promittere curae esse patriam. § sic qvi promittit. Ordo: nam siqui promittit ciuis et urbem et cetera sibi curae, cogit omnes mortales de se curare et eius natalibus, sicut insanus habitu nouo, et qui uult uideri pulcher.

38. tvne, syri, damm<a>e. Tu, o nescio qui ignote, curam uelis habere rei publicae? § <syri dammae avt dionysi>. Ignobilium quorundam de Syria. Damma nomine ignobilis. Et quasi unus e populo uerba ad eum faciat, qui ex genere humili ad honores imperiumque peruenerit.

38. § avdes d. Sensus: tu qui [de] libertinis es parentibus, audes tribunatum administrare? Tribuni enim dampnatos capite saxo Capitolino praecipitabant. Damma quidam abiectus negotiator fuit.

39. § cadmo. Cadmus fuit carnifex [(item Porph.)] notae crudelitatis; damnati autem de Tarpeio saxo praecipitabantur [a tribunis, unde etiam Iugurtha traditur deiectus].

40. at novivs. Subiectio, idest quare non appetam senatoriam dignitatem, cum habeam collegam in ordine equestri libertum? Quasi respondentia uerba. Est autem ypophora ex persona filii Dammae. gradv p. m. XIIII ordinibus, quod fuerat <equestris> dignitatis.

41. § namqve i. Idest eques Romanus siue liber, ad personam suam poeta. Ideo, hac ratione. Rursum interrogantis modo Horatius.

41. § hoc tibi. Paulus et Messala optimi fuerunt illius temporis aduocati, et Nouius, quamuis garrulus, uocis tamen gratia p<a>ene exertius agere uidebatur [(ex Porph.).] Sensus ergo hic est: ideo tu uideris tibi Paulus et Messala esse, quia Nouium uno gradu praecedis? Aliis placet Nouium praeconem fuisse et uocis merito patrimonium adquisisse, ut sit sensus: hoc tibi ergo uideris Messala et Paulus, quia praeconem praecedis?

43. § magna so. Aut magna cornua aut magna funera, aut magna sonabit pro ualde sonabit, ut Virgilius ([Aen.] VIII 489): Infanda furentem.

44. § saltem ten. Hoc solum est, inquit Horatius, quod indignationem nostram cohibet, Nouium in equestri ordine sedere, quod aduocatus est et uocis magnae; aut ipse Nouius ait clara uoce: saltem hoc stamus, qui, licet aduocati, tamen in XIIII ordinibus sumus. § Vel propter hoc nos delectet, quod est orator.

46. rodvnt. Lacerant, malo eloquio mordent.

47. convictor. Pro eo, quod est conuiua.

47. § at olim qvod. Sensus in his uersibus satis obscurus, uerum ratione hac potest fieri manifestus: forsitan tribunatus mihi inuidiam parere debuerit, quoniam fortunae bona merentur inuidiam, quia casu quodam etiam indigni perueniunt ad honores. Virtus uero carere debet inuidia; uerae enim uirtutis est et certi meriti M<a>ecenatis iudicio comprobari.

49. dissimile hoc illi est. Honor forsitan non conuenit libertini filio, amicitia magni uiri quare non conuenit docto? § qvia non vt f. h. Idest non ita iure mihi inuident, quod sum tuus amicus et conuiua, quemadmodum iure fortasse inuident, quod fui tribunus. Nam ad amicitiam tuam non felicitate, sed merito perueni. Felicitati autem inuidendum est, non merito.

51. § pr<a>sertim. Cum sis cantos et peritus ad amicos eligendos. § dignos a. p. Idest dignos amicos, sui sunt longe a praua ambitione.

52. § casv qvod t. Idest neque casu aliquo, nec beneficio fortunae factus sum tibi amicus, sed beneficio meo.

56. § singvltim p. Cum interuallo uerecunde interruptis uerbis, inpediente uerecundia.

57. infans n. p. Qui fari non possit. Quoniam qui pudorem habet, non multum loquitur, ut infans.

58. § non ego circvm. Ordo: non ego narro me circum rura uectari caballo Satureiano, idest Tarentino, quia Satureia dicta est Tarentina ciuitas. § Satureiani fundi in Apulia fertiles et equorum nobilium genitores.

61. § et revocas nono post mense. Vt ([Verg. ecl.] 1, 29): Longo post tempore uenit. Vt appareat diu exploratum ad amicitiam admissum displicere non posse.

62. § magnvm hoc ego dvco. Idest gratum mihi erat, quod placui tibi non propter nobilitatem parentum, sed propter meritum conuersationis meae.

64. sed vita et pect. Quia dixerat: non patre praeclaro, ideo haec subiecit, quae amplius in se contineant, quam ‘pater praeclarus’.

65. § Yperbaton tale: atqui si uitiis careo et probatae sum uitae, his bonis causa pater est. Hoc est: si nobilitas non est, uel haec paterna sunt. § atqvi si v. Ordo: etsi mediocribus et paucis uitiis reprehendenda est uita mea, attamen in quibusdam est laudanda.

67. § egregio. Comparat uitam suam formoso uultui asperso neuis.

68. § at mala l. Lustra ferarum cubilia sunt, et quoniam meretrices lupae dicuntur, bene hoc nomine lupanaria appellauit. Et quare mala? Ad differentiam illorum, ubi praeda uidetur inclusa. Lustra non solum ferarum cubilia dicuntur, sed et popinae [(cons. Porph.),] in quibus scorta et inlecebrae libidinum.

69. § pvrvs et i. v. Ordo: si neque auaritiam in me reprehendis neque tabernas et amicis meis carus sum, insons sum et innocens, ut me laudem.

71. § cavsa f. p. Harum rerum, harum uirtutum pater causa fuit, ut sim innocens et amicis carus. § Hoc est: quem alii pro ignobili obiciunt, ille haec contulit. <macro> pavper a. ‘Quamuis’ deest, ut sit: quamuis macro, idest sterili; siue angusto corpore stultum notat.

72. § nolvit i. <f. l.>. Mauius quidam [siue Flauus] fuit illis temporibus cauculator.

71. svspensi l. Ὑπαλλαγή: non ipsi suspensi, sed suspensos loculos habentes. § tabvlam. Buxum, in qua meditantur scribere.

75. octonos r. i. e. Nummos pro mercedibus, octonos asses aeris.

77. artes qvae doceat. Doceri faciat, ut ([Verg. Aen.] VII 283): Nothos furata creauit, idest curauit creandos.

79. § siqvi vidisset. Idest ita me honeste tractauit, ut, siquis me uidisset, putaret me a maioribus meis esse nobilem atque diuitem.

81. § incorrvptissimvs. Ad comparationem aliorum, qui interdum, ut luxurientur scolastici, donis solent suos corrumpere pedagogos.

85. § nec timvit. Nec timuit, inquit, ne sibi pro uitio quis obiceret, si me ita instituisset, ut essem praeco aut coactor, quod ipse fuit, quia potuit non praestare sine reprehensione <liberalia studia>.

86. § Praecones dicebantur, qui stabant ad hastam et nuntiabant pretia allata; coactores autem mercennarii eorum, qui habebant argentarium. Sunt autem argentarii, qui habent summam rerum uenalium. § Argentarium dicimus eum, qui habet summam oliuarum, a quo accipiunt forani, coactorem, qui exigit nummos a circumforanis. Aliter: coactores dicuntur argentarii in auctionibus qui pecuniae cogant; ipsi sunt collectarii.

87. § ad hoc nvnc. Alii ‘ad haec’ legunt, ut sit ad haec, quae praestitit; alii ‘ad hoc’ ([num. leg.] at hoc?) scilicet quod praestitit.

89. § nil me p. Idest non me poenitet, quia patrem habui operarium et libertum,, quia uir bonus fuit. § nil me p. Non me poenitet huiusmodi patris, et ideo non me defendant eo modo, quo solent homines sese defendere, quibus obicitur ignobilitas, qui dicunt non dolo suo neque uoluntate factum esse, ut ab istiusmodi parentibus nascerentur.

93. § nam si n. Quodsi nature faceret aliquem a certo anno repetere uitam suam post mortem, et fieret illi potestas. eligendi a fatis, quos uellet, parentes, contentus essem parentibus meis.

95. § ad fastvm. Ad superbiam, ad nobilitatem, an ad eligendi fastidium, quod ex copia nascitur? <parentes>. ‘Parentum’ inuenio.

98. ivdicio tvo. Mire hoc, quia ipse eques permansit, contempto senatorio ordine.

99. molestvm. Quia reuera molestiam habent, qui a nobilibus nascuntur.

100. § maior qv<a>erend. Idest si adeptus fuissem maiorem dignitatem, multa mihi essent necessaria.

104. § petorrita. Genus uehiculi [(Porph.);] alii carpenta intellegunt, nonnulli [(cf. Porph.)] carrucas.

106. mantica. Pera [(item Porph.)] uel auerta, sed magis onus intellegendum. Alii inuolucrum. Vel pera, quam dicunt bistaciam. § mantica c. l. Quia pauperes, cum insident iumentis, post se sarcinas habent.

107. obiciet n. s. Illis enim obicitur ignobilitas, qui ex infimis orti se nobilissimos esse contendunt. sordes. Ignobilitatem. tilli. De quo superius dixerat ([u.] 24. 25): Quo tibi, Tilli, // Sumere depositum clauum?

109. lasanvm. Vas, in quo exoneratur uenter, idest quo uentrem purgamus, inuentum ad exquisita naturae.

110. § hoc ego. Idest hac re, quod non multi mihi sunt necessarii uel caballi uel calones uel comites, et multis aliis rebus commodius uiuo.

111. milibvs atqve aliis. Idest si milia sunt senatorum, commodius me fateor uictitare; nam a milio, ut quidam putant, falsum est; nam numeri tantum singularis est milium. libido. Voluntas.

113. § Fallacem forum dixit Suburam maiorem, in qua uespere furtiuae res semper uenundabantur [(cons. Porph., sed uocem] ‘maiorem’ [non exhibet),] et notandum, quia fallacem forum dixit. § ‘Circum’ multi nomen uolunt, nonnulli [(ut antecedentis scholii auctor)] praepositionem; nam si nomen sit, eum locum Circi uidetur significare, in quo furtiuae res distrahuntur. An fallacem Circum propter Circenses incerti euentus, aut propter samardacum, qui circa metas solebat inducere? Illic enim et mathematici olim steterant <et> inperiti. Vespertinum forum dicitur, quod est regionum singularum proprium, ad quam meridianis horis usque ad uesperam regionantes uiciniores procedunt, ut sit pros antidiastolen ad matutina ilia fora maiora et magis communia.

114. divinis. Aut sortilegis [(cons. Porph.)] aut samardicis.

115. § laganiqve catinvm. Lagana sunt de siligine quaedam factae, quasi membranae compositae, quas cum piperi et liquamine cocunt et sic comedunt. catinvm. Ad prandium uile siue moderatum.

116. lapis albvs. Mensa marmorea, quam uocant Delphicam.

117. echinvs. Vas in modum echini marini; alii lignum cum uncinis, in quo suspenduntur calices; alii dicunt uas, ubi lauantur calices; alii [(ut Porph.)] ampullam uitream. § astat echinvs. Echinum dixit uas aeneum, in quo calices lauantur, quod modo triscele appellamus.

118. gvtvs. Scilicet gutus unguenti. § campana svpell. Fictilis uel uiminea uel [(ut Porph.)] aenea, quia in Campania dicebantur aeneae res optime fabricari.

120. § obevndvs marsia. Statua in Rostris erat, ad quam solebant conuenire illi, qui inter se lites atque negotia componebant; nam ex statua locus nomen acceperat. Marsia dicitur locus in Rostris, in quo solebant esse accusatores, quia ibi antea causae agebantur.

121. Idest minimi fratris Nouiorum, cuiusdam feneratoris et litigatoris. § nov<i>orvm p. m. Fratres Nouii, quorum minor ad locum, qui appellator ‘ad Marsyam’, consueuerat obsonari. § Hii autem Nouii fuerunt acerrimi feneratores, et iocatur de hac re Horatius. Ideo ait: puto Marsyam erectam unam manum habere, quoniam illorum feneratorum inpudentiam non potest sustinere; deinde quod ad statuam Marsyae uadimonium statuebatur.

122. <lecto>. Pro ‘lectito’.

123. <scripto>. Pro ‘scriptito’.

124. fravdatis. Expilatis, euacuatis.

125. sol acrior. Calidior hora quinta.

126. rabiosi t. s. Aestuosi; dicit autem dies Caniculares.

127. § pransvs non avide. [Idest] aestus causa tantum pransus, quantum me separat a ieiunio, quantum potest diem durare, hoc est: non multum pransus.

128. otior. [Idest] in domo otiosus ago, fictum uerbum.

129. miser a ambitione. Quia omnis cupiditas praua miseros facit. <graviqve>. Quia grauiter afficit.

serm. i vii · proscripti regis rupili pus atque venenum...


1. § proscripti regis rvpili. Rex Rupilius Praenestinus fuit. Iste post exilium praetor cum a triumuiris condempnatus esset, confugit ad Brutum et comes babitus est, ibique Horatium iurgio lacessiuit, ob quod amaritudinem stili sui in eum constrinxit. Proscriptus autem fuerat ab Augusto propter Brutum. § [Aliter] Publius Rupilius, cognomine Rex, Praenestinus, post exilium [belli ciuilis] commilito fuit Horatii in castris Bruti. Hic <a>egre ferens, quod Horatius tribunus esset, s<a>epe illi ignobilitatem generis obiciebat. Idcirco hunc ex aliena persona lacerat. Hic Rupilius Rex proscriptus fuerat a duumuiris, quoniam secutus fuerat partes Bruti et Cassii contra Augustum. Rupili et Persi mores carpit occulte. Fuit enim illi et hic infestus commilito quondam. § Item: describit Rupilii Regis cuiusdam mores, qui aliquando in Horatium ioculariter dixit, et Hybridae Persii. Hybridae autem dicuntur proprie canes, qui nascuntur ex uenatico cane et gregario. Ideo et Hybrida dicebatur Persius, qui de matre Graeca natus fuerat et patre Romano. pvs atqve v. Malignitatem atque liuorem.

2. § Hybrida dicitur, qui habet Graecum patrem et matrem Italiam; aut per contrarium Hybridam dicunt appellari, qui mixto genere sermonis loquatur Graece Latineque. § Hybrida Persius ex diuersis parentibus natus. Hybrida idest mixti generis hic Persius: nam Clazomenius fuit [(item Porph.)] patre Asiatico, matre Romana. Tractum est ab aquila, quae ex aquila et uulture nascitur. Translatiue ergo Horatius lacerauit Persium quasi semiromanum.

3. lippis. Otiosis sedentibus apud medicum. § tonsoribvs. Etiam tonsores, qui solent artis studio, et lippi, qui solent oculorum cura alieni esse a negotiis, sciunt, quomodo Hybrida Persius persecutus est malitiam Rupilii Regis.

4. negotia. Negotiator erat.

6. clazomenis. Apud Clazomenas, ciuitatem Asiae; et est aduerbium loci. § ‘Odio’ molestia, ut Terentius ([hec.] I 2, 59): Cum istoc odio, Laches. Qui posset horrori plus quam Rupilius esse.

8. § sisennas. Sisenna fuit illis temporibus maledicus et mordax. § <barros>. Barri enim dicuntur maledici. § Idest adeo sermonis fuit maledici, ut Sisennas et Barros uideretur uincere et de bis triumphare, qui et ipsi maledici fuerunt. § Idest erat adeo odiosus, ut de nobilissimis detractoribus triumphum ageret Persius Clazomenius. § vt eqvis (eqvvs) praecvrreret albis. Allegoricos, ut eum facile superaret, quia equi albi dicuntur esse nobiliores, sicuti laudat Virgilius ([Aen.] XII 84): Qui candore niues anteirent, cursibus amnes.

9. postqvam nihil inter vtrvnqve. Idest postquam capitales inimici et inexpiabiles facti sunt.

10. convenit. Transactum est. § ivre molesti. Sensus: ita enim inter se mali homines decertant et nesciunt cedere, ut uiri fortes in bello [(ex Porph.).] Aliter: hoc sunt modo omnes molesti, quo hii, qui bellum contra se habent aequale, qui usque adeo dimicant uterque, donec uno superato alter uictor abscedat.

11. Ordo est iste: postquam non potuerunt finiri causae eorum, in ius acres procedunt.

17. § glavco. Glaucus enim confessus se uictum munus Diomedi misit arma sua aurea, et Diomedis aerea accepit. Aliter: Diomedes et Glaucus inimici fuerunt: Diomedes fortis, Glaucus ignauus et munera Diomedi misit, ut ab armis discederet.

19. par pvgn. Metaphora a gladiatoribus; satis amare quasi de gladiatoribus.

20. § gvm bit<h>o b. Bithus et Bacchius gladiatorum nomina celebrata apud Suetonium Tranquillum (p. 280 [Both.] p. 325 [Reiff.]), sub Augusto tamen. § Idest melius pugnat in lite Rupilius et Persius, quam memorati gladiatores in pugna.

21. spectacvlvm. Mire in metaphora, hoc est in translatione, perdurauit.

23. § lavdat brvtvm. Rupilius Rex comes fuit Bruti. Solem ergo dicebat Brutum et comites eius alios stellas salubres, Rupilium uero Canicularem stellam, hoc est Sirium. cohortem. Comitum cohortem, non militum.

24. solem a. b. Virgilianum illud ([Am.] II 281): O lux Dardaniae.

26. § flvmen vt hibern. Idest ita ruebat eius oratio, quemadmodum torrens descendens de altissimo monte, ‘quo rara securis fertur’, hoc est ad quem montem raro uenitur praecidendorum gratia lignorum. § Fabula talis est: quodam tempore rusticus dum iuxta fluuium ligna caedit, casu securis eius in fluuium cecidit. Mercurius hoc de summo monte uidit, descendit ad rusticum interrogauitque eum, quid amisisset. Ille simplicitate sui ait: securim ferream perdidi. Mercurius leuauit auream, ille suam sibi reddi cupiebat Conlaudauit eum deus et suam illi et auream condonauit Alter agricola hac fama commotus iit ad fluuium, et dum se simulat ligna uelle deicere, securim in fluuium uoluntate proiecit Similiter hoc supra dictus deus uidit, descendit, leuauit ferrea. Ille auream se perdidisse fingebat; iratus deus et illam dimisit. Ita qui auream habere cupiebat, et suam perdidit. Ergo dicit modo poeta: sic iniuriam Rupili Persius irruebat, quomodo fluuius ille, qui raro habet aureas secures.

28. § salso. Idest de amaro et copioso ac maledico pectore protulit conuitia et remisit in Persium.

29. expressa arbvsto. [Pro] pectore, allegoricos. regerit. Inuicem mittit σκῶμματα.

30. § Bene perseuerauit in metaphora, quia ab arbustum pectus eius dixit; modo ilium duro comparat uindemiatori. § Vindemiator non dicitur, sed uindemator, et ni ita dixeris, uersus non stabit. Hoc autem ipsa re nouimus, quod uiatores saepe <a> uindemiatoribus conuitiis aguntur, cum transierintj et iliis reponunt, ita ut cuculos appellent, quasi pigros, et recitant hoc custodibus eo quod semper adsidant.

31. § magna c v. c. Cuculus auis abiecta, quae hoc uitio naturali laborat,. ut oua ubi posuerit oblita s<a>epe aliena calefaciat; unde rustici sibi obiciunt, quasi alieni foetus curam sustinentes. Est autem et pigra, quae interdum pigritia, ne uolet.

34. § qvi reges c t. Aut propter Caesarem dixit hoc [(cons. gloss.),] qui est interfectus in senatu a Cassio et Bruto, aut quia [(cons. Porph.)] originem ducebat a Bruto, qui pepulit de ciuitate Tarquinios.

serm. i viii · olim truncus eram ficulnus, inutile lignum...


1. § olim trvncvs eram. Inducit Priapum, qui stat in hortis Esquilinis, dicentem non tam sibi laborandum in seruadis furibus quam ueneficis perferendis. Quomodo autem a corylo coturnus, ita a fico ficulnus deriuatio est. invtile. Ad nullos usus genitum.

4. cohercet. Quia fustem tenens figuratur.

5. ‘Ruber palus’ formatum e ligno uirile membrum.

6. inportvnas. Quae hortis noceant.

7. § vetatqve novis. Quia semper exercentur, noua cultura, an propter recentem dedicationem M<a>ecenatis ‘nouis’, hoc est nuper institutis, aut recens satis, aut quia antea sepulchra erant in hoc loco, in quo modo sunt horti M<a>ecenatis, ubi sunt modo Traianae? Ante enim tanta misericordia tenebantur maiores, ut etiam publica monumenta pauperibus et seruis aedificarent.

8. § hvc. Ad ilium locum, in quo stabat Priapus, idest huc aliquando. cadauera portabantur plebeiorum siue seruorum. Nam sepulchra erant publica antea, modo M<a>ecenatis horti. angvstis cellis. Vilissimis tuguriis. § Pauperum uel seruorum cadauera hic olim sepeliebantur, nam ideo subdidit ‘conseruus’.

10. § commvne s. Soliti enim erant carnifices puteos in Esquilina uia facere, in quos corpora mittebant.

11. § pantolabo. Mallius Verna trans Tiberim ex ingenuis parentibus natus, qui a multis pecuniae accipiebat, unde Pantolabus dictus; qui quamuis multis uitiis habundaret, propter scurrilitatem tamen conpluribus erat domestice notus. ‘Scurrae’ dicuntur homines uilissimi et abiecti [et scenici legionum]. § nomentanoqve n. Nomentanus autem prodigus fuit et omnia bona comederat; et eleganter his apud Esquilias in publicis ustrinis monumentum fuisse elicit, quia priuatum habere locum non potuerant, omnibus suis absumptis.

12. mille ped. Ideo cippus erat positus, ne heredes ipsius regionis haberent potestatem auiti siue paterni. § Titulus erat inscriptus, agri modum ex utroque spatio designans.

13. § heredes [-m-] ne s. Nescio qui donauit agrum suum populo ad sepulchra et posuit fines, ut habeat in latitudine mille pedes, in longitudine trecentos. Hoc tamen fecit, ne heredes eius publicum inuaderent monumentum. § ne[c] seqverentvr. Ne haberet facultatem petendi spatium illud mille pedum et trecentorum. Item inscriptum erat sepulchro, ne ad heredes pertineret, hoc est, ne corpora aut reliquiae alienae inferrentur.

14. § nvnc licet e. Esquiliae dicitur locus, in quo antea sepeliebantur corpora extra portam illam, in qua est Sessorium. § salvbribvs. Si sublata sunt sepulchra et modo sunt ibi horti, recte dixit salubres. Loca enim salubria sunt, in quibus [sunt] amoenitates.

16. § albis ossibvs. Sensus hic est: ibi nunc amoenitas aedificiorum grandis est, ubi aliquando albebant ossa miserorum, idest tristes homines intuebantur hunc agrum aliquando album ex ossibus cadauerum.

17. fvresqve f. qve. Fures propter hortos, ferae propter cadauera mortuorum.

19. versant. Mutant. In aliis ‘uexant’ lego.

21. vaga. Quia per zodiacum uagatum? [(item)] ut Maro ([Aen.] I 742): Hic canit errantem lunam.

22. protvlit os. Maro ([Aen. VIII] 591): Extulit os sacrum caelo.

23. § vidi egom. Hic uersus tragice profertur, ut ([Verg. Aen. III] 623): Vidi egomet, duo de numero cum corpora nostro.

24. § canidiam. Pro Gratidia Neapolitana unguentaria, quam semper ut ueneficam carpit Horatius.

25. maiore. Ostendit fuisse etiam minorem; aut maiorem natalibus aut aetate aut censu; aut ‘maiore’ quam fuit ipsa Canidia.

27. § mordicvs. [Aduerbium est: mordendo: Aliter.] Pro eo, quod est morsibus, uelut aduerbialiter locutus ut radicitus.

29. manes e. Quid sunt manes? animae responsa daturae. Efexegesis est.

30. § lanea effigies. Bis subaudis ‘effigies’: lanea effigies, cerea etiam.

31. maior l. q. c. Sic steterant, ut ceream lanea coherceret.

33. § peritvra. Idest ita stabat effigies cerea ante laneam, quasi passura poenas.

35. infernas canes. Aut Cerberum dicit aut Furias.

36. <magna>. Praegrandia

39. § ivlivs et fragilis p. Quidam infames temporis illius. Alii dicunt poetas fuisse pessimos. Pediatia ergo uiri nomen est, sed soluti. Alii perditos, triuiales exponunt. fragilis. Hoc est mollis et fluxus. voranvs. Istum dicunt furem fuisse iudicem.

40. alterna l. Respondentes.

41. triste et a. Hoc est metuendum et lugubre.

43. cerea. Ypermeter uersus, ut ([Verg. Aen.] X 116): Solio tum Iuppiter aureo.

44. § arserit. κατὰ κοινόν: quid memorem, ut largior arserit ignis? Deest tamen ‘ut’. § et vt non testis. Idest quid dicam, quomodo eas ultus sum pro timore, quomodo multus non recessi, sed eas terrui?

46. § displosa. Explosum est eiectum, displosum cum impetu eiectum. § Ego ficus pepedi, idest foetus ex ficu Priapus.

48. <caliendrvm>. Quidam ornatus, quo mulieres ad exornandos crines utuntur capillorum. § Aliter: caliendrum dicitur ornatus capitis mulierum, siue subpositus crinis, quem pro naturalibus capillis accipiebant [crinis subpositicius siue capillamentum]. <caliendrvm>. Genus galeri.

50. vincvla. Quaedam licia ex diuersis coloribus.

serm. i ix · ibam forte via sacra, sicut meus est mos...


1. ibam forte uia sacra. De Epagomeno dicit. Refert se cuiusdam ignoti diuturna garrulitate fatigatum. Sermo iste dicitur ‘Molestus’, Ἐπιφερόμενος.

2. § <nescio quid> nugarum. Idest uersus. More satyricorum ‘nugarum’ dixit, quia satyrici solent, etiam sese carpere.

4. § Ordo [est]: quid rerum agis, ait mihi, tu dulcissime?

5. § Idest suauiter ago, sicut modo et tibi cupio bene euenire. cvpio. Te uiuere ex sententia tua.

6. § occupo. Idest praeuenio ilium [hoc sermone] dicens: numquid aliquid uis, numquid tibi necessarium [est]?

6. noris nos. Idest: hoc nolo, ut scias nos, quia docti sumus; idest non sumus indigni, quos scias.

7. hic ego p. h. i. m. e. Hac re, quia doctus es, ideo tibi honorem habeo.

10. cum sudor m. t. Cum ex tedio et molestia illius flueret sudor.

11. o te bolane. Qui solebat prae iracundia in facie quemuis reprehendere et libere dicere, quid sentiret. § o te bolane c. f. Cum sudarem molestius, dicebam apud me felicem esse Bolanum oxycholum, qui possit eum uerbis asperioribus remouere. Quare autem felicem dixit oxycholum? Quia non patiebatur molestiam.

12. felicem cerebri. Cum felicitate ilium fuisse oxycholum.

14. misere. Valde, ut Terentius in Heautontimorumeno (I 2, 16): Eam misere amat.

16. nil opus est. Idest aio illi: non opus est tibi huc atque illuc circumduci.

18. cubat. Aegrotat, languet, iacet.

22. § si bene me noui. Idest [si bene] fretus [sum] conscientia mea, intellego, quia magis mihi defer<e>s quam illis. § Viscus disertus illius temporis homo. Nonnulli [(gloss.)] poetam dicunt, amicum Horatii. Est autem sensus: non Viscum amicum pluris facies, hoc est: qui amicus tibi est, potiorem duces.

23. Varius poeta, amicus Virgilii, Horatii etiam. Mire sic garrulum ostendit molestum.

24. § quis membra. Idest quis cum gestu corporis potest pronuntiare quemadmodum ego?

25. § Ita pronuntio, ut Hermogenes mihi cantor into uideat. ‘Hermogenes Tigellius’, de quo supra (serm. I 3, 129. 4, 72): Io, Bacche.

28. omnes composui. [In urnis] omnes sepeliui.

30. § mota anus u. Idest ipsa commota ex urna dixit imminere mihi fatum ex garrulo. Aut mota urna ipsa anus cecinit, quoniam sortes de urna tolluntur.

32. tarda podagra. Quia tardos [homines] facit [podagra]; et est ypallage.

33. § quando c. cumque. T[e]mesis est ‘quando-cumque consumet’; ut ([Verg. georg.] III 381): Septem subiecta trioni.

35. ad uest<a>e. Subaud. templum, sicut ‘in Pacis, Concordiae’. Terentius ([adelph.] IIII 2, 43): Vbi ad Dianae ueneris.

36. § uadato. Participium est ab eo, quod est uador, uadaris; et est uerbum commune: [uador te et uador a te,] idest uoco te [ad iudicium] aut uocor a te ad indicium. Respondere ergo debebat aut ei, a quo uocatus est ad iudicium, aut ei, quem ipse uocasset [ad iudicium]. vadato. In iudicio, quia uadatus eum fuerat uel quia eum uadio obligauerat.

37. <debebat>. Idest cogebatur, aut k. k. debebat.

40. et propero quo[s] scis. Oblitus est Horatius, quod dixit sibi uisendum esse nescio quem.

42. ego ut contendere d. Ego coepi eum sequi, quia sciebam durum esse contendere cum pertinaci. Sciens durum esse contendere cum uictore coepi sequi.

43. § quomodo tecum. Initium locutionis fecit et coepit interrogare: quomodo circa te M<a>ecenas est? Deest ‘agit’.

44. § paucorum. Idest qui et Sapiens est et raro habet parem, qui multorum amicitia non gaudet.

46. § posset qui ferre. Idest haberes apud M<a>ecenatem, qui tueretur partes tuas, si me ei, commendare uelles.

47. hunc hominem. Dicticos; se ipsum tangit digito. dispeream. Idest ualde peream, si non omnes remouisses ab amicitia M<a>ecenatis.

48. non isto. Respondit Horatius.

50. § nil mi officit. Idest quicumque est ditior, non officit mihi in domo M<a>ecenatis.

52. uix credibile. Vt non sit factio in tanta domo.

53. § accendis. Haec dicendo multo magis me accendis ad amicitiam eius.

54. § uelis tantummodo. Si uolueris me commendare, impetrare possis, homo tantae uirtutis.

54. § Opus est, inquit, hoc solum, ut uelis ei amicus esse; etenim pro merito uirtutum tuarum facile poteris promereri.

55. § et est qui uinci possit. Hoc uitio est, inquit, Maecenas, cui si saepe instes, uincatur. Persius hinc (1, 116. 117): Omne uafer uitium ridenti Flaccus amico // Tangit. Et nunc iucunde ex alterius persona eum reprehendit.

60. § ecce fuscus. Aristius Fuscus, grammaticus doctissimus illius temporis, amicus Horatii.

61. § et ilium. Inducit ilium qui superuenerat dissimulare, ut ipse odiosi hominis molestia fatigaretur.

62. Ἐπιφερόμενος interrogabat, unde uenisset; Aristius uero respondit.

63. κατὰ τὸ αὐτό. vellere. Vellicare.

64. § nutans. Idest coepi nutare. Est autem nutare aliquid oculis nutantibus uelle monstrare. Innuens, significans ut me eriperet.

65. § ‘Male salens’ in perniciem meam nimie prudens, aut male iocosus et urbanus inrisor. Male prudens.

66. meum iecur u. b. Vehementer irascebar.

67. <certe>. [Ego] Horatius.

69. § hodie tricesima s. ‘Tricesima sabbata’, quae Iudei Neomenias dicunt, quoniam per sabbata Iudei numeros appellant lunares [(cf. Porph.).] Aliter: tricesima sabbata dicuntur, quando Kalendis occurrit sabbatum. Item: tricesima sabbata dicuntur, quando ueniunt Kalendae [in] prima luna per sabbata, qui dies maxime a Iudeis obseruatur; ut quia tricesima sabbata religiosius colebantur. <tricesima sabbata>. Quae Neomenias dicunt, (P xxx ..) o dies lunaris cursus quando peragitur in Kalendis Iudei semper sabbatizant.

70. § curtis iudeis. Ideo curtis, quia Moyses, rex Iudeorum, cuius legibus reguntur, neglegentia medici talis effectus et, ne solus esset notabilis, omnes circumcidi uoluit. ‘Oppedere’ contradicere, quasi contra pedem opponere. Alii uerbum foeditatis uolunt, sed falsum est.

70. § nulla mihi inquam r. Hoc est: facile hoc contempno, quorum religione non teneor.

71. § infirmior. Idest timidus sum et hac de causa colo omnes religiones. Quia nimiam religionem infirmitas facit et metus.

72. solem. Idest huncine diem tam molestum ortum mihi esse.

73. § tam nigrum. Tam tristem et aduersum, cui contrarium (Pers. 2, l): Hunc, Macrine, diem numera meliore lapillo [idest albo]. svrrexe. Pro surrexisse. improbvs. Idest malus, qui non subuenit amico suo.

74. sub cultro. Prouerbium est: idest in maxima molestia cum Ἐπιφερόμενῳ.

76. obuius. <Ἐπιφερόμενος>.

76. § et licet antestari. Denuntiantes litem antestatos habebant, quibus praesentibus conueniebant, ita ut aurem illis tertio uellerent. Sic Seruius magister [urbis] exposuit. Alii sic exponunt, quod Horatium interrogauerit, si testis esse pateretur, et Horatius optulerit aurem ultro. Solebant enim testium aures tenere et ita dicere: ‘memento, quod tu mihi in ilia causa testis eris’. Quid est antestari? Olim qui antestabatur, auriculam contingebat, ideoque poeta ait: libenter auriculam optuli. Tangens autem auriculam bis uerbis loquebatur: ‘licet antestari?’ Si ille respondisset: ‘licet’, per iniectionem manus aduersarium suum in iudicium trahebat. Quod si antestatus non esset et manum iniecisset, iniuriae reus constitui poterat Plautus in Persa (IIII 9, 10 [sq.] 747 [sq. R.]): leno ad Satyrionem parasitum: Nonne antestaris?. et parasitus: Tuane ego causa carnifex Cuiquam mortali libero aures atteram? Aliter: antestari idest teste uti, quod iudicii causa uolo manum inicere. Nam haec erat consuetudo: siquis uadato non paruisset, eius aduersarius aliquem de praesentibus antestabatur, idest tangebat eius aurem et dicebat: licetne te antestari? Si respondisset ille: licet, tunc iniciebat uadatus manum in eum, qui non paruisset, et ducebat in iudicium, aliter si iniecisset manum, iniuriarum poterat accusari.

serm. i x · lucili, quam sis mendosus, teste catone...


1. § nempe incomposito. Idest certe confiteor me dixisse, quod asperos et non compositos uersus fecit Lucilius. Respondit his, a quibus culpatus fuerat, quod Lucilii uersus damnasset in satyra ‘Eupolis atque Cratinus’ ([s.] I 4, 1), et dicit se non poetam inprobasse, sed uersus.

2. § inepte. Inepte fauemus alicui, quando aperta uitia eius negamus.

3. at idem q. e. Subiectio; idest sed in multos principes ciuitatis multa uenuste et iocose dixit in eodem opere, et perseuerauit in metaphora ‘sale’ dicendo ‘defricuit’. ‘Sale multo’ ideo ait numero singulari, quod dicturus erat perfricuit, ut quasi uero sale faceret; nam sales plurali numero dicendi sunt, cum urbanitas significatur.

4. vrbem. Idest principes ciuitatis, quia Lupum et Mutium uehementer afflixit, iocose. Non urbem, sed prineipes urbis, Mutium et Lupum et ceteros.

5. § nec tamen hoc tribvens d. qvoqve c. Idest non ideo, quia concedo illi facetias, concedo et omnia, quae debet habere poeta.

5. sic et l. m. Idest si dico Lucilium ideo bonum poetam esse, quod habet facetias, idem mihi dicendum est de Laberio mimographo; nam et is habet facetias; sed multis caret, quae poeta debet habere.

6. § sic et laberi m. Nam et mimorum ioca sic laudo, ut non cetera illis adsignem, quae perfecti sunt operis. Per hoc Lucilii opus mimis comparat.

7. rictvm. Incerti generis est; nam et hic rictus dicitur et hoc rictum mensura oris.

8. risv didvcere rictvm. Aperire os et risum mouere.

9. § est brevitate o. Sententia ilia, quae risum mouet, debet esse cita et manifesta. Aliter: sensus: non solum in eo est, ut pauca copiose, sed ut breuiter multa dicantur. Sic et Cato a Sallustio laudatur ([hist. fragm.] I 4 [M.]), quod multa paucis absoluerit [(cons. Porph.).] Aliter: sententia non debet esse prolixior, ne auree oneret auditoris et non intellegatur. Si uis perfectum opus facere, breuitate opus est, ut cito sententia finiatur.

11. et sermone opvs est modo tristi, saepe iocoso. Idest opus est sermone ei, qui iocos dicit, modo defendente uicem oratoris, modo poetae, modo urbani parcentis uiribus suis. Nam cum inducis loquentem rusticum, non debes loqui pro ingenio tuo, sed pro ingenio rustici.

13. § interdvm v. Interdum urbani hominis sermone opus est, qui, ut delicatus uideatur, minus se ostendit facere, quam possit, sed non qui in dicendo uiribus parcat, sed qui alioqui minores uires demonstret.

14. § ridicvlvm. S<a>epe ioculare maledictum grauius uulnerat, quam res aspera, idest satyra. Iocus saepe plus mouet hominem, quam res acris. Plerumque, inquit, uenuste et ridicule dicta plus mordent, quam quae acriter et turbulenter prolata sunt.

16. illi. Idest antiqui comoediographi ideo placuerunt, qui<a> temperabant fabulae suas iocoso et tristi; et hi modo partes rhetoris sequebantur, modo poetae.

17. § hoc stabant. Eo ipso placebant, quod ridicula eorum magis morderent, quam si acria protulissent.

18. Hermogenes et Demetrius, quem iste simium appellat genere masculino propter deformitatem et breuem staturam, ambo obtrectatores fuerunt Horatii Erant autem musici modulatores. § Demetrius praeter Caluum et Catullum poetas alios non legerat. Ad nullam rem doctus Demetrius nisi Catulli et Calui uersus cantare et imitari, qui dramatopoeos erat, hoc est amatorias cantiones scripserat.

21. o seri stvdiorvm. O qui seri estis ad studia. Castigat eos, qui mirantur Lucilium, quod Latinis Graeca miscuerit. ‘Quine’ quasi curne aut uacat ‘ne’, ut ‘qui’ pronomen sit.

22. Idest putatisne eum aliquid magnum fecisse, quod scripsit sicut Pitholeo, abiectus poeta? Nam dicitur Pitholeo epigrammata ridicula scripsisse, in quibus Graeca uerba mixta erant cum Latinis. Aliter: Pitholeon Rhodius huiusmodi fecit epigrammata, ut Latinis Graeca coniungeret, quod adeo non est difficile, et ideo non dignum miraculo; etenim infirmitatis putatur non Latinis compleri, quae Latinis sunt coepta.

24. § vt chio nota si c. Genera uini optimi, Chii et Falerni. Chium dulce est, Falernum austerum; ergo mixtum iucundum fit. Aliter: subiectio, idest sed suauis fit sermo coniunctus ex Latino et Graeco, quemadmodum si miscueris Falernum uinum cum Chio. Sed comparatio haec non congruit; nam uinum Chium mixtum cum Falerno facit suauitatem, quia Chium dulce est, austerius Falernum; Graeca uero cum Latinis commixta dissimilitudine naturae carent suauitate. <nota.. falerni>. ‘Nota’ ideo, quia aut uina notantur in lagoenis aut consules.

25. te ipsvm percontor. Te, inquit, qui Lucilium defendis, consulo:. utrum tunc tantum Latinis Graeca permisces, cum uersus facias, an et quando causam durissimam Petilli de furto Capitolino aduersus Pedium Publicolam siue aduersus Messalam Conuinum peroras? Hi autem ita Graecis abhorruerunt, ut Messala primus funambuli nomen intulerit. et post eum Terentius ([hec. prol.] 34): Funambuli eodem accessit expectatio. Aliter: idest quando suauis est sermo Graecus coniunctus Latino? Cum uersum facis, an etiam, cum reum defendis Petilium? Petilium hunc dixit superius ([serm.] I 4, 94) coronam rapuisse de Capitolio; qui, quamuis absolutus est, tamen duram causam habuit; nam ab Augusto absolutus est. Petilli autem genitiuus est. § Pedius Publicola et Messala Coruinus oratores fuerunt, qui obseruauerunt, ne Graecis sermonibus uterentur. Erant autem fratres causidici optimi.

30. canvsini more bilingvis. Aut quia Canusium oppidum constat ex Graecis et Italis, quidam istum Pitholeontem Canusinum fuisse dicunt, aut pro quocumque Canusino dixit. Aliter: de Pitholeonte dicit; nam iste de Canusio fuit. Dicit autem bilinguem, quia et Graeci et Latini apud Canusium habitant et utuntur utroque sermone. Canusini enim cum sint Latinae gentis et a Diomede Graecitatis partem trahant, [et] per ipsius regionis tractum Graeca lingua in usu fuit: unde ea pars Italiae Graecia Magna dicta est.

31. atqve ego cvm f. Cum facere uellem, ut ([Verg. ecl.] 6, 3): Cum canerem reges et proelia. mare citra. Natus in mediterranea regione et a Graecia longe positus.

32. § <vetvit>. Vide ‘uetuit’, non ‘uetauit’, quamquam possumus etiam sic dicere.

33. § post mediam noctem. Tunc enim digestior animus uera somniat, iam quando pituitis caruimus.

34. ac si magn. Ac per hoc inter Graecos auctores, qui plurimi sint, inseri.

36. § Viua<cu>lum quendam poetam Galium tangit. ‘Iugulat’ ergo dixit aut nos audientes descriptionem Rheni et Memnonis, aut ipsum Memnona occidit describendo et facit e<ti>am fontem R<h>eni sordidum, lutulentum, ita describens. tvrgidvs a. Alpinus hic Memnonis bella descripsit, et, quia male, ideo ait ‘iugulat’, quasi malis carminibus ipsum Memnona necet. <ivgvlat>. Vt ([Verg. ecl.] 6, 62. 63): Musco circumdat amarae // Corticis.

37. § ‘Luteam’ et ad naturam fluminis retulit, quoniam semper est turbidum, et ad opus poetae. ‘Ludo’ autem ait, quoniam uerecunde poetae uersus suos ludos appellant.

38. <in aede>. Apollinis, ubi solent docere poetae. in <a>ede. In Musio, in Atheneo. Idest ea scribo, quae neque recitentur in Atheneo, neque sunt agenda in theatro. § <In aede> Musarum ubi poet<a>e multis audientibus recitare carmina sua solebant. § <ivdice tarpa>. Qui deferenda carmina poetarum ad <s>caenas antea probauit. Per hoc illud ait: dicta mea alienum iudicium non expectant, nec comoediae scribo, quae saepius spectatae apud populum uilescant, sed mihi satisfacio.

42. § vnvs vivorvm f. Idest inter omnes uiuos tu bene scribis comoediae. Ostendit optimum trag<o>ediograpbum esse Pollionem. Pollio tragoediam scribit trimetro, quia trimetri dicuntur uersus tragoediarum esse.

43. ter percvsso. Idest trimetro iambico, quoniam tres c<a>esuras habet. § forte. Idest fortis ipse Pollio [et forte et molle et facetum]. § ‘Epos’ pro epodos. Epos autem ideo dictum, quod unum uersum maiorem habet, alterum minorem. § <forte epos>. Dimenso, idest magno impetu uersus, expressos.

44. § vt nemo varivs dvcit molle atqve f. Varius delicatum uersum componit, idest nemo ut Varius dulciter canit. § molle atqve facetvm. Hic plena ([fort. leg.] pro (p) lene). Nam molle atque facetum annuerunt Virgilio rure Camenae; nam nihil ioculare in georgicis scripsit.

45. virgilio a. Idest Virgilio concesserunt Musae georgica scribere. Apparet illo tempore Virgilium adhuc bucolica et georgica scripta habuisse.

46. hoc erat e. f. Ordo ex inferioribus. § Hoc erat, quod ego melius possem scribere, idest satyram, quam frustra Varro Atacinus et alii multi conati sunt scribere.

48. neqve ego illi. Rursus Lucilium sibi praefert, quia ille inuentor satyrae fuit.

53. § nil comis. Idest elegans ipse Lucilius non uituperat quaedam in Accio et ridet Ennium quasi non habentem grauitatem, sed ita ut eos sese fateatur esse meliores?

55. § cvm de se loqvitvr. Idest quando de se loquitur, non sic dicit, quasi melior sit illis poetis, quos ipse reprehendit.

56. § ‘Quid uetat’, ut ego, com lego Lucilium, quaeram, utrum natura sua negauit ei composite uersus facere an natura rerum, de quibus scripsit? Aliter: quid prohibet quaerere, utrum ingenio an natura duriores uersus fecerit, an operis necessitate?

58. evntis. Mire, quia pedibus currunt uersiculi. Euntes uersus dicuntur, qui leniter fluunt, qui non sunt asperi.

60. hoc tantvm c. Siquis inuenitur, qui contentus est qualescumque uersus facere, dummodo plures faciat, concedo politum esse Lucilium, qui asper fuit.

61. <etrvsci> qvale fvit cassi. Quia Parma Etruriae est ciuitas. Cassius uero Parmensis fuit, qui multos scribebat uersus. Cuius post mortem decreuit senatus, ut libri eius cum corpore incenderentur, quia nullius momenti erant.

62. § rapido f. anni ([leg.] amni). Malum poetam rapido amni comparat, qui multos uersus in paruo momento conscripserat nullius utilitatis; ideo postea mortuus ipse cum libris combustus est.

65. limatior. Politior, emendatior.

66. § et gr<a>ecis intacti. Qui primus satyram Gr<a>ecis uersibus exametris scribendo etiam Gr<a>ecorum auctor huius operis est. Antea enim soli comici mores suorum carpebant apud Gr<a>ecos. § Idest et quamuis Gr<a>eca carmina Lucilius Latinis primus admiscuerit, quod superius ([u.] 20—24) deprehendit. Quia dicuntur Gr<a>eci satyram non ueram scripsisse, sed mixtam cum tragoedia.

67. § sed ille s. f. Si hoc tempore natus fuisset Lucilius, multa sibi detraheret, multa adderet, ut se aptaret auribus audientium, quia modo student homines uersuum lenitati.

71. § Per hoc ait ilium incuriose scripsisse. Hinc Persius (1, 106): Nec pluteum caedit, nec demorsos sapit unguis.

72. s<a>epe stilvm v. Vt deleas et emendes.

73. § <neqve> te vt miretvr tvrba <labores>. Idest noli laborare, ut placeas multis, sed paucis et doctis esto contentus.

76. § an tva demens. An malis placere pluribus quam melioribus, ut etiam librarii dictent carmina tua?

77. § Arbuscula quaedam mima fuit, quae cum sibilo uulgi eiceretur e theatro, placeret autem paucis equitibus, dixit: contenta sum his prudentibus, quamuis pauci uideantur esse fautores. Aliter: Arbuscula quaedam mima fuit, quae placebat bonis potius quam plurimis. Haec aliquando explosa a populo dixit hoc: equitum Romanorum plausu contenta sum; consolabatur autem se his uerbis, quae leguntur.

78. viscorvm. Visci duo fratres fuerunt, optimi poetae; alii criticos dicunt. § [Aliter: hii] fratres fuerunt. Pater eorum Vibius Viscus, quamuis et diuitiis et amicitia Augusti usus esset tamen in equestri ordine perdurauit, cum filios suos senatores fecisset.

84. § te dicere possvm. Possum dicere, quod etiam tibi studeo placere. Idest sine assentatione hoc dico: uolo, ut et tibi placeant poemata mea, o Pollio. § Ac si diceret: ab his me magis uolo probari, quam a superioribus.

85. <fratre>. Publicola.

86. fvrni. Hic historiarum elegantia claruit.

88. § prvdens. Quia omnes enumerare non possum, ne multorum enumeratio sit t<a>ediosa.

90. § demetri t. Hii modulatores fuerunt et puellas docuerunt [ingenuas] per modos.

91. discipvlarvm. Idest ingenuarum. In scola mimarum. § Quia hoc tempore maximum earum studium fuit affectandi lyricam disciplinam.

92. § i pver. Videtur hoc carmen scedion esse, idest ad tempus inuentum, non aliqua ordinatione compositum, dicendo: I puer, atque meo citus haec subscribe libello. i pver. Vult uideri Horatius ex tempore sibi uenisse in mentem hos uersus, dicendo: I puer, et hos uersus adde libello meo. Ostendit se superiores uersus dixisse ex tempore.

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII