Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

acronis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. II • A. P.
  1. humano capiti cervicem pictor equinam...

a. p. i · humano capiti cervicem pictor equinam...


1. § hvmano capiti cervicem pictor eqvinam. De inaequalitate operis loquitur et dat praeceptum scribendi poema; et primum praeceptum est de dispositione et conuenientia carminis. Scribit autem ad Pisones, uiros nobiles et disertos, ad patrem et filium, uel ut alii dicunt, ad fratres. § capiti. Conparat poema, quod sine oeconomia sit, picturae eiusmodi, quae habeat ceruicem equinam cum forma humana et diuersorum animalium membra et pinnas, quae persona desinat in piscem.

2. § indvcere. Idest inponere pennas uariis coloribus natura floridas uel uarias inducere plumas, idest diuersarum auium colores.

3. § vndiqve. Ex diuersis scilicet animalibus et multis. Praecipit poetam conuenientiam seruare debere. collatis. [Idest] coniunctis ad superiorem et descriptam formam. atrvm. Magnum.

4. in piscem. Idest in beluam marinam, hoc est in pistricem. svperne. De superiori parte, idest uultu, ceruice. spectatvm admissi r. t. a. Admissi spectatum, idest quasi ad spectaculum missi; et est sensus: si admissi fueritis introire ad spectandum tale animal pictum, potestis risum tenere, o Pisones?

7. cvivs velvt e. s. v. f. s. Qui non habet ordinem. Cuius ita uanae sunt species, quemadmodum aegrotantes uidentur imagines uidere. aegris. Aegrotantibus, uel aegri<s>, quia multas imagines uident.

8. pes. Finis. capvt. Principium.

9. vni reddatvr form<a>e. Vni corpori, ut neque finis neque principium conueniat. scimvs. Quasi obiectio est, ita ut alter respondent. Est, inquit, sed non usque adeo, ut inimica fingantur. Per antipoforam sibi uidetur respondere. § et hanc v. p. d. v. Sicut nos licentiam con-cedimus aliis scribere, ita nobis petimus licere. ‘Petimus’ quasi poetae, ‘damus’ quasi critici.

12. § sed non vt placidis. Ita debemus habere licentiam fingendi et sic debent esse artificiosa, ut non mitia iungantur asperis inmoderate.

14. § inceptis gravibvs. Aliud praeceptum. Docet non inportune inducendum esse parabolam aut descriptionem; sed aut parabola aut descriptio apte debent adiungi incepto bene poemate; qui enim incipit granditer et leuiter finit, uituperandus est. ‘Professis’ autem: his, qui conantur aliquid magnum scribere, et respexit ad naturam quorundam poetarum, qui incipiant describere grandia et communes exeant; qui, tametsi boni sunt, tamen superflui habentur et plerumque ridentur; in magno poemate excessus debemus aspergere quasi ad reficiendas aures. ‘Pannum’ ergo pro bono colore excessus dixit.

16. Ordo est: pannus assuitur, qui splendeat, ut bona sit quidem (<o>economia, sed incongrua. assvitvr pannvs. De his dicit, qui, cum se-ueram et sublimem materiam coeperunt scribere, flosculos quosdam interponunt. cvm lvcvs et ara dianae. Zeuma est ab inferioribus: ‘describitur’.

17. ambitvs agros. ‘Properantis aquae’ dixit riuum, ‘ambitus’ autem circuitus.

18. avt flvmen b. Notandum flumen Rhenum genere neutro, sicut Salustius in historiis ([fragm.] III 79 [M.]): Nomenque Danubium habet. ‘Arcus’ pluuialis, qui pluuiam concitat.

19. sed nvnc non erat his locvs. Quasi ad aliquem respondit: non erat locus, ut haec describeres, sed quoniam bene describis, ideo introduxisti. § et fortasse cvpressvm. Irrisio pictoris cuiusdam, qui nihil aliud quam cupressum nouerat depingere. Prouerbium est in malum pictorem, qui nesciebat aliud pingere quam cupressum. Ab hoc naufragus quidam petiuit uultum suum exprimere. Hic interrogauit, num ex cupressu uellet adici aliquid? Quod prouerbium Graecis in usu est (ex Porph.)] nam naufragi ad misericordiam commouendam casus suos in tabula depingunt, ut Iuuenalis (14, 302): Et picta se tempestate tuetur. qvid hoc. Qui scribit, nisi oportune scribat, non sibi conparat gloriam, sicut ille male pingit, qui cupressum pingit.

22. <cvrrente rota>. Carmine procedente. Rotam dicit, quae cum uoluitur, uasa finguntur et est translatio a figulis. cvr vrcevs exit? Cur cum a magnis incipias, in minora desistis? Idest cur uile fit opus tuum? simplex. Idest coeptae materiae et nondum finitae non debes aliam adiungere.

24. § Quidam dicunt aliud praeceptum esse, alii dicunt de oeconomia adhuc ilium loqui. maxima pars vatvm, pater et ivvenes patre digni decipimvr s. r. Apostropha est ad Pisones. Pars poetarum decipimur studio uirtutes labentes in uitia. Imagine boni, dum pr<a>eferimus imaginem ueritatis (uirtutis?). Laus est breuiter narrare, sed dum uult aliquis breuiter narrare, fit obscurus.

26. sectantem levia nervi deficivnt. S<a>epe eneruatos uersus scribit, qui dat operam, ut scribat delicatos. levia. Splendentia, bene currentia.

28. Dum quidam uitant inflatos uersus, fiunt uiles. § <serpit hvmi>. Terrae proximus fit ille, qui timet inflate dicere. § <tvtvs nimivm>. Quia est ualde tutus, idest dum se tueri uult.

29. qvi variare cvpit rem. Qui uult uarium opus describere, saepe inepta scribit. <prodigialiter>. Admirabiliter. § Docet hic non esse indulgendum eloquentiae, nequis incidat in opinionem inepti et superflui.

31. § in vitivm dvcit c. f. Idest culpae fuga ducit in uitium, si nescit aliquis culpam uitare. § Fuga autem nominatiuus est casus.

32. § <a>emilivm c. Aemilius ludus dicebatur locus, in quo Aemilius quidam gladiatores suos habuit. Circa hunc ludum Imus erat quidam statuarius. Alii dicunt imum breuem, alii [(cons. Porph.)] in extrema parte ludi positum; qui cum ungues et capillos et [multa] alia membra bene formaret, in perfectione statuae deficiebat hic ergo docet nihil oportere deesse poetae.

34. § totvm. Idest finem aut uenustatem consummationis. Interdum enim uidemus singula membra artificiose facta et totius operis formam minime placiturAen. Si uelim, inquit, scribere aliquid, nolim huic esse similis, sed magis uolo me pulchrum esse nigris capillis et oculis cum torto naso, quam scribere poema, cui aliquid deest. Aliter: quomodo nolo me parte quadam corporis foedissimum esse et reliquis splendidum, sed magis opto una integra esse specie, ita enitor omni me poemate par uideri, nulla in parte ab alia discrepans.

35. componere. Comparare, ut Virgilius ([ecl.] 1, 23): Sic paruis componere magna solebam.

35. § si qvid componere cvrem, non magis esse velim. Si me, inquit, huic fabro conferre uoluero, ero dimidia corporis parte ridendus, [ut partem ridendam habeam,] quamuis laudandus spectandusque sim in alia, idest hunc me esse nolo, idest huic similis esse recuso, quod perfectus non est.

38. § svmite m. v. q. e. e. Idest antequam incipias scribere, uide, si materiam, quam adgrediaris, possis inplere.

40. cvi lecta p. Qui possibilia elegit; possibiliter. <potenter>. Secundum quod potest. Idest qui elegit materiam, quam possit inplere, huic nec inuentiones nec eloquentia deesse possunt.

41. § nec facvndia d. h. nec lvcidvs ordo. Idest dispositio, quia reuera ordo manifestat omne, quod dicitur. Ἐπίϑετον est το<ῦ> ordo τὸ lucidus, quia ordo facit lucidam orationem.

42. venvs. Venustas. § avt ego fallor. Aut ista est ars, quam sum docturus, aut ego fallor, ut quaedam dicat, quaedam differat in aliam partem.

43. § <vt iam nvnc dicat iam nvnc debentia dici, pleraqve differat>. Vt quae debent dici, sine dilatione dicantur; quae non debet dicere pro tempore differat, ut Virgilius VIIII libro narrat in Italia iam posito Aenea, quomodo fabricatae sint naues, quibus de illo nauigauit, cum in tertio non elicit.

45. § hoc amet, hoc spernat. Idest hoc eligat, Hoc praetermittat poeta, ut non omnia, quae ueniunt illi in mentem, dicat. <promissi c. a.> Vt poeta ([Verg. Aen.] V 282): Sergestum Aeneas promisso munere donat. Aliter: auctor promissi carminis, idest qui uult auctor fieri magni carminis, aut certe auctor: optimus poeta.

46. § in verbis etiam tenvis. [Idest] si facienda sunt tibi noua uerba, obserua, ut ea dicas, quae placeant, quae habeant auctoritatem. serendis. Ordinandis, ponendis.

47. dixeris egregie. Et cum laude dicis uerbum uulgare, si illud bene composueris. § Exponit de uerbis ueteribus et nouis, quomodo poetica licentia fiant. Nam aliqua licet uulgaria sint, dicit tamen ea cum aliqua conpositione posse splendescere. <dixeris egregie>. Egregie etiam notum dicis uerbum, si peritam habuerit conpositionem, si non sit asperum. Idest tunc egregie dixeris, si noto uerbo conpositio artifex instruatur.

48. Callida iunctura uerborum, elegans et noua elocutio uel coh<a>erens sermo. Optimum enim dicendi genus est, si tota uerba oportune et proprie ponantur. § si forte necesse est. Nouum uerbum bene dicis, si fuerit necessitas indiciis nouis proferre res nouas; ne facias nouum uerbum, quando necessitas non est. § Aristotelis quidam libros trans tulit; sed uolens transferre τὸ ὄν, non inuenit quomodo diceret, finxit ‘ens’ et laudem quaesiuit.

49. § indiciis monstrare recentibvs a. r. Mire dixit. Indicia enim animi uerba sunt. Indiciis ergo recentibus: rudi inuentione uerborum, quia indicia rerum uerba sunt secundum philosophos [(cf. Porph.),] qui aiunt ἔλεγχον τῶν πραγμάτων εἶναι τὸν λόγόν.

50. § cinctvtis. Antique dixit, idest militaribus uiris et ad militiam paratis; unde per contrarium dixit poeta ([Verg. Aen.] VIII 724): Discinctos Mulciber Afros.. idest inbelles ad militiam. § continget dabitvrqve l. s. p. Idest si necessitas tibi fuerit uti uerbis recentibus, quae non audierunt Cethegi, oratores antiqui, licet [tibi] uti, sed moderate.

52. Noua uerba ficta habebunt fidem, idest probationem, si de Graecis uerbis translata fuerint non absurde, ut uerbi gratia κύλικον ([leg.] κύλικοα) dicunt Graeci, nos culicem ([leg.] calicem [cum Porph.]). Hoc translatum est de Graecis, sed moderate.

53. § qvid avtem c<a>ecilio plavtoqve d. r. Quare negauerunt Romani Virgilio et Vario, quod concesserunt antiquis poetis, idest noua uerba facere? Et hoc dicit, non quia negauerunt, sed quasi causam quaerens, quaenam esset, si uoluissent negare; nam si hos prohibent, nec illis licuisse demonstrat.

55. Ego si possum noua uerba bene facere, cur prohibeor? Idest non prohibeor. § ego cvr, acqvirere pavca si possvm, invideor? Mire, dum do fingendis uerbis loquitur, secundum Graecos ipse finxit ‘inuideor’. Inuideor idest inuidiam patior; nam inuideor negatur posse dici, aut inuideor prohibeor.

56. <catonis>. M. Porcius, qui et Censorius [dictus est].

57. ditaverit. Locupletauerit, auxerit nouis uerbis.

59. § ‘Praesente nota’ idest notamine ipsius temporis et praeter uetustatem. signatvm <praesente nota>. Hoc a nummis tractum est, quia nummi in noua fusura iuuant. Noua elocutione, nouo uerbo, idest nouum uerbum ex ueterum significatione deriuare.

60. § vt silv<a>e f. p. m. in a. Ne aspernentur noua uerba, conparatione nouorum foliorum docet posse placere. § pronos. Decliues et cito labentes, instabiles, uolubiles. in annos. Pro per annos. Vt siluarum mutantur folia per annos pronos, et est Homerica [[Il.] VI 14[sq.]) conparatio. § Verbi gratia antea dicebatur: fruitus est, modo fructus est; antea dicebatur puncxit, nunc pupugit dicimus.

63. § debemvr morti. Argumentis probat perire omnia, perire homines, perire uerba, siquidem recipitur in terra fluctus, et quae antea arabatur, modo fit locus nauibus. Si ergo mutatur natura maris et terrae, quanto magis debemus credere perire homines, perire uerba eorum. § Idest perimus nos et nostra, siquidem etiam natura ipsa mutatur, ubi terra mare inducitur, paludes uertuntur in segetes, flumina suum mutant cursum.

64. terra neptvnvs. Hoc autem dixit propter Tiberim, qui per Calabriam fluere dicebatur. <classes aqvilonibvs arcet>. Ὑπλλαγή: classibus arcet Aquilones.

65. § regis opvs. Nam regis opus est ad-mittere terrae mare, paludes deriuare, in terra <condere> portus. Significat autem Lucrinum portum et alios, qui manufacti sunt ab Augusto, et alia regum opera. Hoc est regium opus, quod nullus facere potest nisi rex.

66. § vicinas vrb. Diuus Augustus duas res diuinas fecit, ut Pontinam paludem exsiccaret et ad mare meatum habere cogeret, [ut] post etiam arari posset, et portum Lucrinum munire, de quo Maro ([georg.] II 161): Lucrinoque addita claustra. Et hoc si factum est, idest si mutauit cursum suum fluuius, erodes posse fieri id, idest perire nostra: siquidem fluuius, qui nocebat frugibus cursu suo, mutatus est ad aliud iter ut Tiberis, qui mutauit cursum, ne Vestae nocere posset.

67. sev cvrsvm m. i. f. Ἀπὸ κοιν<ο>ῦ siue generaliter quidam uolunt accipere, quando campos aptos agriculturae liberant, auertentes flumina, quae infesta sunt. § frvgibvs a<m>nis. Tiberim intellegimus; hunc enim deriuauit Augustus, qua nunc uadit; ante enim per Velabrum fluebat ([cons.] Porph.). Vnde et Velabrum dictum, quod uelis transiretur.

69. § nedvm sermonvm. Idest si haec omnia mutantur, uerborum gratia perennis manere quomodo potest? honos. Idest pulchritudo. § et gratia vivax. Idest perpetua.

70. § mvlta renascentvr. Multa scilicet uocabula commercio sermonum; ‘quae iam cecidere’ idest quae sunt sublata de usu.

71. si volet vsvs. Idest consuetudo siue ratio loquendi: ratio enim usu et consuetudine uincitur.

72. § qvem penes. Conuersio, idest penes quem, idest apud quem. Arbitrium autem est iudicium, idest in potestate usus est sermo et ius loquendi. § Quia usus facit auctoritatem, interdum consuetudo uincit regulam; f modiorum dicimus secundum regulam; et frequenter Cicero ‘modium’ ponit pro modiorum et ‘liberum’ pro ‘liberorum’: hoc usu dicitur.

73. § res gest<a>e. Docet, quomodo singulae res quibus metris scribendae sunt.

74. nvmero. Metro.

75. § inpariter ivnctis. Quia elegiacum metrum minus habet syllabarum, quam heroicus uersus, qui praecedit; quod elegiacum metrum constat ex pentimemere, idest, duobus dactilis et syllaba. § qv[a]erimonia primvm. ‘Versibus inpariter iunctis’ idest iambico ([leg.] elegiaco) metro. Vnus enim exameter uersus est, alter pentameter; ideo inparibus. Hoc, inquit, metro primo tristia, post etiam coeperunt laeta describi. post etiam inclvsa est. Idest res tristes et lugubres primo elegiaco metro scribebantur, postea etiam laetae coeperunt scribi.

77. Exiguos dixit ad conparationem heroici metri. § exigvos elegos. Elegos, unde elegiacum metrum; quis tamen [primus] inuenerit elegiacum metrum, incertum est.

79. § archilochvm proprio rabies armavit iambo. Iambicum metrum primus Archilocus inuenit, quo usus est in Lycamben, quem persecutus est, quod ei Neobulen desponsatam iam filiam denegauit, in tantum, ut Lycambes iambos eius uoluerit morte uitare; nam ad laqueum confugit.

80. § socci. Idest comici uel comoediae. Soccis comoediam intellegimus, coturnis tragoediam. § grandesqve cotvrni. Magnae laudes clamantium exceperunt hunc pedem, aut ‘grandes coturni’ tragoediae. Ideo autem id in dubio posuimus, quia difficile hoc metro tragoediographi utuntur; nam spondaico paene metro semper uidentur scribere.

81. § alternis aptvm. Vel illi et illi <idest comoediae et> tragoediae aut personarum responsionibus aut tantum comoediae, quia in comoedia multae personae cum sint, inuicem sibi succedunt.

82. § vincentem strepitvs. Tales strepitus excitat iste pes, ut uincat etiam populi clamores. § Quia iambus uincit clamores spectantium, hoc est plus meretur laudari, quam laudetur. § More hominum dixit ‘natum’ propter com<o>ediam ‘pedem’.

83. § mvsa dedit fidibvs. Idest Musa dedit lyrico carmine laudari deos et heroas et Olympicos [[auctore Porph. leg.] Olympionicas). Fidibus autem, idest lyrico carmine, ut diuina diceremus. ‘Pueros’ dixit filios deorum more Graeco, uel pueros appellat heroas.

84. et pvgilem v. Olympionicos agones. Pollucem. § <eqvvm certamine> primvm. Idest uictorem; et Pindar<us prini>um dicit Anphimum, qui ante omnes ad palmam uenit.

85. et ivvenvm cvras. Amores. § et libera vina. Idest conuiuia; unde et Liber, quia liberius faciunt uina homines loqui.

86. § descriptas servare v. Idest expositas uarietates si nescio persequi ac non possum, quare appellor poeta? § Idest si ea, quae praecepi, nescio seruare, cur appellor poeta? vices o. Vt heroico metro scribas bella, iambico com<o>ediam, lyrico deorum laudes et heroum et Olympicorum ([leg.] Olympionicarum). <colores>. Οἰκονομία.

87. § poeta salvtor. Χαῖρε ποιήτα. Hoc secundum Graecos, qui cum nomine salutant officii: χαῖρε ἰατρέ.

88. § cvr nescire pvdens. Cur praue pudens malo nescire quam discere? <‘Praue> pudens’ praepostere erubescens, ‘pudenter’ erubescenter. Quare magis nolo discere quam turpiter ignorare? Pudens praue est ille, qui turpiter erubescit. Si nescio, quare magis erubesco discere, quam nescire? Verbi gratia si nescis, non turpiter discis, si interrogaueris; sed turpiter nescis, si tacueris; nam praue uerecundus est ille, qui erubescit discere, quod sibi commodum est. § Sunt quaedam doctrinae, quae duplici scientia concipiuntur. Versum facere discis, si audieris sex pedibus constare hexametrum siue heroicum metrum, idest dactilo et spondeo. Ecce habes unam peritiam, debes alteram accipere peritiam, ut scias, quomodo fit spondeus, quomodo dactilus. O Horati, si dedisti praecepta, quare nescis? Possum quidem scire uerbi gratia, quia iambico metro comoedia scibitur, sed quomodo fiat iambus, nescio.

89. § versibvs exponi tragicis. Aut spondeis aut altis sensibus et uerbis. Hic exequitur, quod superius praemisit ([u.] 86): Descriptas seruare uices operumque colores.

90. privatis. [Comicus] communibus, iacentibus sensibus; quasi enim priuata sunt uerba, quibus utuntur hi, qui prosa oratione dicunt.

91. § ac prope socco. Idest humilibus uerbis tragoedia non uult exponi. § Iterum tragoedia non uult communibus sensibus exponi, idest comico stilo.

92. § singvla qvaeqve locvm. Quia tragoedia altos sortita est sensus et uerba, com<o>edia uero humiles.

93. vocem c. i. Sicut Terentius [(adelph.] V 3,4): O caelum, o terra, o maria Neptuni!. item ipse ([adelph.] II 1, 42): Pro supreme Iuppiter!

95. et tragicvs p. d. Quia tragoedia semper dolores exponit.

96. <telephvs>. Ab Achille uulneratus est et curatus. § Peleus per insaniam dicitur occidisse matrem aut Focum fratrem suum; ob hanc causam exul factus est a ciuibus. § exvl vterqve. Aut quia uagabatur passim dolore perculsus, aut exul idest tristis.

97. § proicit ampvllae. Idest irata uerba, inflata, grandia; omittit orationem tumidam et inflatAen. Cum enim reges essent et in nimia erumna uersarentur, alte loqui non poterant, summis calamitatibus mersi. <ampvllas>. Idest fastuosa uerba. § sesqvipedalia verba. Sesquipedalia proprie dicuntur sex pedes habentia. Vterque autem magna et elata uerba proicit et utitur communibus ut exul.

98. § si cvrat cor. Hic uersus et superioribus et sequentibus iungi potest. Si uult me flectere ad misericordiam, deponet elata uerba. Cor spectantis tangimus, quando idonea uerba dolore proferimus, idest istae personae abiciunt elata uerba, si uolunt auditores ad misericordiam flectere.

99. § non satis est pvlc<h>ra. ‘Pulchra’ idest diserta, probata. Sunt quaedam poemata (quae habent) Οἰκονομίαν et probata uerba, sed interdum carent uenustate. dvlcia. Idest ethica.

100. § et qvocvmqve volent. Habeant ergo haec, quae sunt probata, etiam uenustatem, et, quocumque uoluerint, animum auditoris trahant, siue ad misericordiam, siue ad indignationem.

102. § <si vis me flere, dolendvm est>. Quia substantia harum rerum sunt formatae in animis nostris a natura, ut illud Ciceronis ([de orat.] II 45, 188): Ardeat orator, si uult iudicem incendere.

104. § male si mandata. Quasi mandata, non quasi tua, sed secus quem ([leg.] quam) aut dolor mandat aut laetitia. Aliter: mandata a persona eius, quem loquimur; nam mandat nobis persona dictionem: quod si male dixerimus, ridemur.

105. § avt dormitabo. Hoc grauius, quam ‘ridebo’; alterutrum enim faciunt auditores, si sine affectu sit dictio.

106. Quia debet seruare unicuique personae, quod est eius proprium.

108. § format enim natvra <privs nos intvs ad omnem fortvnarvm habitvm, ivvat avt i. a. i.> Idest affectus omnes habemus in animis nostris ex natura, et singuli mouentur, cum imagines suas uiderint in aliis.

109. format enim natvra. Sensus est: poeta debet formare intra se personam aptam his rebus. § Delectat nos natura, cum delicata uidemus; nam natura irascimur, delectamur, miseremur.

111. § post effert animi. Idest extollit, sublimat; idest natura, quae me deiecit rerum miseratione, extollit prosperitate. Modo deducit ad humilitatem, modo extollit ad iracundiam.

112. si dicentis e. f. a. d. Idest si non conueniunt uerba loquentis fortunae, ridebunt Romani.

114. § <intererit mvltvm>. Non solum ad personarum dignitatem, sed etiam ad conditionem aetatemque aptanda sunt uerba.

115. Vnicuique personae proprius actus aptandus est.

116. sedvla. Parata ad obtemperandum.

117. vagvs. Qui passim nauigat.

118. § colchvs an assirivs, thebis nvtritvs an argis. Nam Colchus non nisi s<a>euus inducendus est, Assyrius astutus, callidus. Ne inducas Argis natum timidum aut Thebis facias [im]peritum.

119. § avt famam s. a. s. c. f. Qmnis [enim] poeta aut certam historiam dicit aut fingit; si ergo certam scribis, famam sequere, aut si fingis, habeat artem et uerisimilitudinem figmentum tuum.

120. § reponis. Scriptis tuis recondis; quasi iterum reducis ac reddis uiuum carmine tuo. Vel etiam reponis ‘scribis’ aut ‘transfers’, quia alii dixerunt de ipso. Aput commentatorem [(Porphyrionem scil.)] sic inueni relatum: apud antiquos tragoediarum comoediarumque scriptores cum primum in scaenam prodirent, fauorabiliter excipiebantur, etiam si male agerent, ut illorum ad scribendum iterum alligarentur ([leg.] allicerentur [cum Porph.]) animi, et praetore cogente totam necesse erat peragi fabulam. Si uero iterum male egissent, incipiebant derideri; ideo dixit ‘reponis’, quasi ‘iterum prefers’. Alii sic exponunt: ‘poni’ dicitur ‘agi’ uel ‘scribi’, ‘reponi’ igitur idest ‘itidem scribi’. Si ergo Achillem, de quo semel Homerus scripsit, uelis scribere, debes talem facere, qualem Homerus ostendit. Aut ‘reponis’ idest ad imitationem Homeri scribis.

122. <ivra neget sibi nata>. Nesciat leges pro potentia sua, non propter ignorantiam. § nihil non arroget armis. Nihil sit, quod non speret perpetrari per arma, quantum ad se spectat; quia unusquisque fiduciam suam priuatam credit, non existimans esse communem, idest ut sit praesumptor, ut habeat fiduciam uincendi, ut omnia armis deuindicet.

123. § flebilis ino. Flebilis propter amissionem filiorum. Athamas, maritus eius, unum persecutus occidit, alteram, dum sequitur, fecit in maria desilire, quorum mater luget interitum. § Aliter: Ino uxor Athamantis fuit, quae furorem mariti fugiens se praecipitauit in mare cum filio, et dicta est Leucothea et filius eius Palemon, qui Melicertes antea dicebatur.

124. § perfidvs ixion. Moris erat apud antiquos, ut ante ductas uxores nuptialia munera ultro soceris darent. Ixion ergo, cum filiam Eponei accepisset uxorem et dotem daret inuitus, scrobem fecit ingentem, quam igne repleuit ac summam leuiter cinere contexit In hanc socerum, quem simulans ad cenam inuitauerat, mersit ac sic passus est uiuum ilium exuri; ob hoc perfidus [ille] dictus est [(ex Porph.)] siue quoniam, dum conuiua Iouis esset, Iunonem de stupro temulentus appellare ausus est. Alii dicunt, quod ideo perfidus dictus sit, quod concedente Ioue coiit cum Iunone et postea patefecit. io. Quae in uaccam mutata ad Egiptum peruenit factaque Isis dea Egypti. tristis [h]orestes. Propter factam ([leg.] facti) conscientiam.

125. siqvid inexpertvm. Idest si nouum poema scribis et fingis nouam personam, caue ut sit constans usque ad extremum.

126. servetvr ad imvm. Idest usque ad finem, ut, si seuera ab initio fuerit, eadem ad finem permaneat.

128. difficile est proprie c. d. Hoc interrogatiue; ait ([leg.] at) enim dicunt difficile esse communia propriis explicare uerbis. § ‘Communia dicere’, idest intacta; nam quando intactum est aliquid, commune est; semel dictum ab aliquo fit proprium. Item communia, idest non ante dicta, quia, siquid dixeris, iam tuum est proprium. Communia autem dixit, quia, quamdiu a nullo sunt acta uel dicta, singulis aeque patent ad dicendum, ut uerbi gratia: quemadmodum domus aut ager sine domino communis est, occupatus uero iam proprius fit, ita et res a nullo dicta communis est.

131. § pvblica materies. Docet, quomodo aggrediatur aliquis carmen iam ab aliquo scriptum. Materies iam dicta, iam ab alio edita. Sensus hic est: nota, inquit, materia tum uidebitur quasi propria uniuscuiusque [esse], si nouo et non usitato genere dictionis ornetur. Aliter: publica materies p. i. e., idest etiam dicta materies, si eam cum arte fueris interpretatus, si non totam eam uelis persequi et singula communi fide imitari; nam quaedam praetermittere debes. Et poetica licentia pro ‘materia’ ‘materies’ dixit; materies enim lignum est. Publica, inquit, materies, ut est bellum Troianum, proprie tua fiet et quasi a te inuenta, si non uerbis uilissimis explicetur.

132. § non circa vilem p. m. o. Idest uacuum, inanem, quia uilem te facit totus orbis ad finem ductus, idest totum carmen, tota materia. Poema tuum uile facis, si uolueris totum orbem circumire, idest si totum poema imitari uolueris. § moraberis orbem. Idest si non in hisdem uerbis sensibusque uerseris, quae ab aliis dicta sunt, ne magis interpres fias quam uerus dictor. ‘Orbem’ κύκλον dicit; namque κύκλωκω ([leg.]κύκλικοί) dicunt Graeci.

133. § nec verbvm verbo cvrabis reddere. Idest noli curare singula uerba interpretari, ne facias poema tuum uile. Interdum enim inueniuntur, quae in Latinitatem conuerti non possunt. § verbvm cvrabis. Ideo non debes persequi omnia, quia sunt, quae implere non possis aut quae conuersa in Latinum placere non possunt. § nec desilies lin a. Sensus est: siquid transferes, non erit, inquit, fideliter interpretandum nec in has angustias descendendum.

135. § <pvdor avt operis lex>. Idest nec ita te imitatione siue emulatione obstringas, ut procedere uel progredi longius erubescas. Nam pudor uetat nos a maioribus incipere et in exiguum desinere, quia pudendum est inchoata deserere. § avt operis lex. Quia operis lex est, ut c<o>epta perficiantur.

136. § nec sic incipies. Aliud praeceptum, et hoc est, quod praecipit: noli a grandibus et ab elatis uerbis incipere. Nam omnis poeta debet paulatim crescere. § scriptor ciclicvs olim. Cyclicus poeta est, qui ordinem uariare nescit, uel qui carmina sua circumfert quasi circumforanus; aut nomen proprium est Cyclicus et significat Antimachum poetAen. Aliter: Cyclici dicuntur poetae, qui ciuitates circummeant recitantes.

137. fortvnam priami cantabo. Antimachus sic inchoauit. Inquit ille Antimachus.

138. § hiatv. Idest hoc coturno. Quid dignum tanto pr<oo>emio et tanto ore possit afferre?

139. § partvrient montes. Parturire montes dixit, quia a maioribus uersibus incipit et in processu uilescit.

140. § qvanto rectivs hic. ‘Hic’ idest Homerus, qui nihil incipit inepte.

143. § non fvmvm ex fvlgore. ‘Fumum ex fulgore’ facere dicuntur hii, qui incipiunt a maioribus uersibus.

145. <Antiphaten>, Lami filium, dicit, qui Formianum oppidum condidit. Lestrigones sunt dicti s<a>eui homines, ex quibus fuit Antiphates. Dicit autem ipsos Lestrigones, ad quos Vlixes delatus est, qui humana carne uescebantur.

146. § nec reditvm diomedis ab i. m. Meleager et Tydeus fratres fuerunt. Antimachus poeta reditum Diomedis narrans coepit ab exordio primae originis, idest [c<o>epit] ab interitu Meleagri. Hic ergo praecipit longo pro<o>emio non esse utendum [quod est dictionis genus]. Superfluum itaque initium declinans Maro ([Aen.] I 34. 35) ita inchoauit: Vix e conspectu Siculae telluris in altum // Vela dabant laeti.

147. § nec gemino b. Idest Castore et Polluce. Gemino aut utriusque sexus aut magno aut pro trigemino. Idest nec Troianum bellum coepit ab ouo, ex quo gemini nati sunt Castor et Pollux, et est ὑπαλλαγή.

148. § semper ad eventvm. Idest ad id, unde ordiendum est, quod dicunt Graeci πρὸς τὸ ὑποκείμενον, aut semper ad finem festinat, idest odit longa pr<o>emia. ‘Semper ad euentum festinat’ cogitans fastidium lectoris ad exitum operis properat; ideoque non est longius <opus> ab origine inchoandum. Sic Ilias Homeri a precibus Crisidis sacerdotis incipit et Odissia a concilio, deorum. § in mediae res. Ita aperte principia dicit, ut ex his media facile noscantur.

149. § rapit. Idest adducit bonus poeta auditorem quasi ad nota, hoc est ita a medietate incipit, quasi superiora nota sint.

149. § et qv<a> desperat t. n. p. r. Idest bonus poeta relinquit ea, quae placere non possunt, hoc est: praeterit ea, quae in tractatu ingrata sunt.

151. <atqve ita mentitvr>. [Scilicet] docet, quomodo falsa confingas. § Ita mentitur, ut omnia congrua uideantur. § atqve ita <mentitvr>. Scilicet Homerus. Non ad uituperationem Homeri refert; nec enim ueritatem poetae pollicentur, sed discrepantiam in eo, quod fingunt, uitare debent. § remiscet. Pro commiscet, mutata praepositione, ut apud poetam ([Verg. Aen.] II 52): Vteroque recusso.. pro concusso.

153. § desideret avdi. Idest [quid ego et populus desideret, idest] quid libenter audiant omnes [per-cipe, o scriptor].

154. § ‘Plosoris’ et ‘plausoris’ legitur; nam et plodere ueteres et plaudere dicebant, ut cludere et claudere.

155. § avlea. Antea qui ludos dabat, aulea suspendebat, quae in fine ludorum deponebantur. Aulea autem dicta eo, quod in aula Attali regis inuenta sunt deuicto eo. § [Aliter:] Idest qui usque eo expectet, donec tollantur aulea ad finem peractae com<o>ediae. Si uis, in-quit, expectare populum usque ad finem fabulae tuae, donec dicat actor: ‘Vos ualete et plaudite’; et si uis, inquit, expectare plosorem, donec tollantur aulea, mores uniuscuiusque aetatis obserua.

155. § cantor. Idest actor. Idest donec finita fabula tollantur aulea. Cantorem uoluit appellare eum, qui hoc in imo dicit. ..plaudite, quod in Plauto et Terentio frequenter habetur.

157. § <mobilibvs .. natvris>. Quae certis temporibus inmutentur, annis scilicet accedentibus. Et est magnum epitheton: quid enim natura mobilius? mobilibvs. Currentibus, quia semper ‘labuntur anni’ ([carm.] II 14, 2). § dandvs et annis. Puero, adulescenti et maturo seni τὸ[ν] πρέπον, idest decus tribuendum est. ‘Annis’ ad aetatem retulit; ‘naturis’, ut scias, quemadmodum debeat uir loqui et quemadmodum mulier.

168. § iam scit pver. Idest qui iam potest fori, ut Maro ([Aen.] I 409): Ac ueras audire et reddere uoces?. idest puer, qui iam potest loqui Sunt enim pueri, qui, quamuis agnoscunt quaedam, tamen non loquuntur, quale est illud apud poetam ([Verg. ecl.] 4, 60): Incipe, parue puer, risu cognoscere matrem. § et pede certo. Qui incedere possit iam firmo uestigio et incessu; nam infantes certum pedem non habent, quia tremunt membra eorum.

159. <signat>. Inprimit uestigiis suis. § gestit paribvs collvdere. Cum aetatis suae aequalibus ludere. Sic scribendus est atque formandus, ut cum paribus ludat, non cum sene.

159. § et iram colligit ac ponit temere. Idest sine ratione. Nam pueri et sine causa irascuntur et temere illos decet iram deponere.

161. Inberbus et inberbis, sicut inermus et inermis. <cvstode>. Idest pedagogo.

162. gavdet eqvis canibvsqve. Terentius ([Andr.] I 1, 29. 30): Aut equos // Alere aut canes ad uenandum. aprici. Calidi. <campi>. Patentis loci.

163. § cerevs in vitivm. Facilis comparatio. Idest pronus est adulescens ad uitium, aut quasi cereus ita flectitur in uitium, aut ‘flectit’ deest ‘se’. <monitoribvs asper>. Contemptor pedagogorum.

164. vtilivm t. p. Tarde uidet utilia, quae prosunt sibi.

165. svblimis. Erectus, superbus. cvpidvsqve. Ardens ad omnia. § et amata relinqvere pernix. Hoc est: uelox ad fastidium cupitorum, idest leuis, inconstans, cito, quae ante amauerat, contempnit.

166. § conversis stvdiis. Idest mutatis; idest iam uir factus non est ‘prodigus aeris’, sed cupidus reponendi.

167. inservit honori. Ambitiosus efficitur, dat operam, ut honorem accipiat.

168. § commisisse cavet. [Idest] cauet paenitenda committere, idest timet hoc facere, quod postea laborabit mutare.

169. mvlta s. c. i. Docet, quae sunt incommoda senectutis, qui et laborant quaerere et qu<a>esita non tangunt.

170. qvaerit et inventis miser ab. Ex sua sententia Horatius ‘miser’ dixit. ac timet vti. Scilicet quia nescit, quamdiu uiuat.

171. § gelideqve ministrat. Gelide idest eneruate, quia omnes conatus senum inbecilliores sunt [ideoque parata non tangunt]. ministrat. Gubernat.

172. § dilator spe longvs. Quia per pigritiam semper senes differunt, quae facienda sunt, aut spem longiorem habent uiuendi, hac de causa parata non tangunt. spe longvs. Idest cum proximus sit morti, ea tamen sperat, quae longe sunt posita. <avidvsqve fvtvri>. Idest cupidus futuri, quia semper senex timore mortis uiuere desiderat. Nam timor mortis desiderium uitae est.

173. difficilis. Durus ad pr<a>estandum. qvervlvs. Iracundus. lavdator. Laudat tempora pristina.

174. se pvero. Hoc est in pueritia. <castigator>. Increpator. censorqve. Obiurgator.

175. § Adulescentibus ‘ferunt’, idest afferunt. Maro ([ecl.] 9, 51): Omnia fert aetas, animum quoque. § anni venientes. Crescentes. Vsque ad quadragesimum annum siue quinquagesimum uenire dicuntur anni, inde iam recedere, idest abire. Omnes anni ‘uenientes’ dici possunt, etiam qui senibus accedunt, sed illi praecipue, qui accessu suo et corporis et animi augent uirtutem.

176. § ne f. s. m. i. p. <p.>qve v. Idest ne forte des uerba senum adulescentibus aut adulescentium senibus.

178. § semper in adivnctis evoqve morabitvr aptis. Hoc est: quae bene h<a>ereant et congruant et apta sint aetati. Et est iste ordo: semper in adiunctis et aptis aeuo morabimur, idest moribus semper utendum est, ut puero adiuncta sit leuitas, adulescenti feruor, seni maturitas.

179. § avt agitvr res in scenis. Vt in Andria de puero, ut in Eunucho de Thaide. Dorias uerbi gratia irascitur ante populum. Medea ingressa occidit filios suos, postea refert hoc ad populum. Aliter: agitur res in scena, quando ostenditur Medea fugiens et iratus Orestes; refertur, quando docetur Medea filios peremisse; neque enim praesens exhiberi potest Medeae parricidium. § Vel sic intellegendum: quaedam in scaenis aguntur, ut puer expositus, uel acta referuntur, ut seruus e pistrino liberatus. Magis autem ad animos nostros perueniunt, quae fieri uidemus, quam quae audimus. Non tamen omnia in sc<a>ena agi debent, sed aliqua referri.

180. segnivs irritant. Excitant, delectant. § segnivs irritant animos demissa per avrem. Citius mouent spectatores ea, quae aguntur in scena, quam quae referuntur ad scenam.

181. Quia audimus s<a>epe falsa; quae autem uidemus, uera sunt secundum Stoicos.

182. ipse sibi t. s. Quia ipse mihi trado, quae uideo, et alter mihi tradit, quae narrat. § non tamen intvs. ‘Tamen’ aut habundat aut: quamuis magis delectant, quae uidentur, quam quae audiuntur, tamen dignam rem intus geri non facias geri ante conspectum populi.

183. § digna geri. Idest quamuis populus delectetur factis, tamen non proferas in scenam, quae debent intus agi.

185. § nec pveros coram. Pueros [idest] filios more Graecorum; quorum nomina haec: Medus et Mermerus.

187. § cadmvs in angvem. Cadmus et Hermiona in angues conuersi sunt. Nam Hermione filia Martis et Veneris dicitur fuisse. Dicuntur autem in angues conuersi propter occisum draconem, qui erat Marti consecratus, ex cuius seminatis dentibus dicitur acies armatorum surrexisse.

188. § incredvlvs odi. Idest non credens sic debere fieri, ac per hoc sperno atque contempno.

190. § fabvla q. p. v. e. sp. r. Idest quae uult posci a populo et reponi spectanda, ut denuo agatur, idest quae uult in auctoritatem uenire.

191. § nec devs intersit. Subaudi fabulae; idest non debes inducere deum in scena, nisi sit causa subueniendi siue puniendi. Aliter: tum demum, inquit, inferri debet deus, cum digna res interuentu eius exprimitur, alioquin male ponitur inter eos, ut siquis senium suum uult occidere, sed magis cum filius patrem aut pater filium occidit. Item: tune, inquit, persona numinis debet interseri, quotiens adeo difficilis res est, ut nisi interuentu numinis explicari non possit; ut habemus apud poetam ingressum fuisse Turnum castra Troiana illicque multas e<a>edes inpune fecisse; incredibile est solum ista omnia implere potuisse; uidit hoc poeta nimis arduum et sub-iunxit ([Verg. Aen.] VIIII 764): Huic Iuno uires animumque ministrat.

192. nec qvarta loqvi p. l. Non dixit ‘taceat’, sed ‘non laboret in loquendo’, scilicet quo apertior sit dictio. Quarta persona quando inducitur, debet aut non omnino loqui aut non multa loqui. Inducitur autem, aut ut annuat aut ut ei aliquid imperetur. Loquentes uero, idest qui ipsam fabulam narrent, non amplius quam tres, licet aliter reperiatur in com<o>ediis et trag<o>ediis.

193. actoris partes chorvs o. v. d. Quando uir agit, uirorum chorus debet induci. Chorus, inquit, non multarum personarum actus defendat, sed unius suscipiat. Non ideo, inquit multarum personarum partes suscipiat, quia in choro multi. sunt, sed uirilem partem tueatur, hoc est unius uiri. [Virili autem non aliqua re tuta, sed quod unumquemque contingit.] Est autem ordo: chorus defendat partes actoris et officium uirile. Alii sic exponunt: etiamsi mulierum chorus sit, eodem nomine appellator, nec interest aliquid, an mulierum sit chorus an uirorum, dummodo uerba conueniant.

194. defendat. Fungatur. § <nev qvid medios intercinat actvs>. Mire dixit; neue, inquit, ipse chorus inter medios actus aliquam rem cantet incongruam, idest id canat, quod ad praesentem rem aptum sit. § Idest nec chorus aliquid discrepet ab argumento neque aliquid inter medios actus debet absurde cani, idest inter actus uiri ne inducas chorum mulierum.

196. Docet, qua causa chorus debet induci: ut faueat bonis et consilietur amice.

197. et regat iratos. Compescat. peccare t. Innocentes.

198. ‘Salubrem’, quia ibi semper incolumis salus est, ubi est iustitia.

199. § otia portis. Idest pacem, quia in pace portae patent, ut ([Verg. Aen.] II 27): Panduntur portae.. [et] contrario ([Aen.] VIII 385. 386): Quae moenia clausis Ferrum acuant portis. ille tegat commissa. Idest non palam faciat credita consilia.

202. tibia non, vt nvnc, ori. i. t. Docet procedente tempore multa mutari. Tibia ante non erat neque ita ornata neque tam multis foraminibus. Tubae emula modo uero et ornata est et tam multa habet foramina, ut sonet quemadmodum tuba. Ostendit autem luxuriam recentem et ambitionem natam esse, antiquitatem uero seueram fuisse. Nam prius tibia non erat ambitiosa nec multis distincta foraminibus. Varro autem ait in tertio disciplinarum et ad Marcellum de lingua Latina: quattuor foraminum fuisse tibias apud antiquos; nam et se ipsum [ait] in Marsiae templo uidisse tibias quattuor foraminum. Quaterna enim foramina antiquae tibiae habuerunt; alii [(ut Porph.)] dicunt non plus quam tria.

204. Idest paucis spectantibus sufficiebat, inquit, breuis tibia ad sedilia populi complenda, quae eo tempore adhuc non erant spissa atque densata.

205. § vtilis atqve. Idest nondum erat utilis tibia ad sedilia populi complenda, idest inplere flatu suo spissa theatra uel aures omnium spectatorum.

206. Idest ad sedilia, idest ad theatrum pauci conueniebant.

209. vinoqve divrno. Ostendit nimiam li<berta>tem, si die uina sumebant, quae nocti et cenis magis conuenirent. § postqvam cepit a. e. Idest postquam c<o>eperunt homines ita epulari uelut in festis diebus et postquam coeperunt inpune uti conuiuiis quasi sacris cenis, creuit luxuria.

210. § placari genivs. Deest ‘c<o>epit’. Quia diurno uti consueuerat uino. <festis>. Quasi festis. impvne. Idest non contradicente lege aut moribus.

211. § accessit nvmerisqve. Quia antea tres erant cordae, post septem factae sunt, deinde nouem. modisqve. Idest modulationibus; ac si diceret: ut omnia creuerant pro magnitudine ciuitatum et populorum, ita auctae sunt etiam tibiae.

212. indoctvs qvid enim. Inperitus rerum populus.

213. § tvrpis honesto. Idest postquam coepit esse indoctus populus, sine differentia coeperunt esse omnia, et hac de causa <ad> delicias inuenerunt tibicines, ut populus uoluptatibus teneretur. ‘Confusus’ autem est mixtus. Dicit autem causam, per quam creuit licentia: propter inperitiam populi, et quia nulla erat differentia inter bonos et malos.

214. motvm. Gestum corporis. § addidit arti. Propter multitudinem foraminum, ideo et tibiarum supra modum aucta est magnitudo.

216. § vagvs per pvlpita. Propter gestum ‘uagus’, quia non [in] uno loco neque iam uno modo tibicen, sed uarie huc atque illuc sese circumfert. per pvlpita. Per tabulae scaenae. <vestem>. Pallium.

216. sic etiam fidibvs v. c. s. Idest soni, modi insolentiores siue numeri; nam prius tetrachordi erant citharoedi. § crevere severis. Antea enim lyra septem cordas habuit tantum, postea excogitata est cithara. § Cithara monochordos fuit, deinde paulatim dextra l<a>euaque addentes.. ponebant tragoediis satyrica dramata, in quibus salua maiestate grauitatis iocos exercebant secundum Cratini institutionem. Is enim primus Athenis, Dionisia dum essent, satyricam fabulam induxit; alia autem satyra est ilia mordax, ut Lucilii, Horatii, Persii, Iuuenalis. Hae autem fabulae satyricae dicuntur, ut tragicae et comicae. severis. Idest probatis, ad sacra necessariis; nam quae sacris adhibebantur, non erant fluxo, quo nunc sunt sono, antea, sed austero et simplici.

217. tvlit. Protulit. § insolitvm eloqvivm. Idest nouum eloquium, nouam eloquentiam, hoc est inflatam et non propriam. Sic facundia lapsa est in loquacitatem. § facvndia praeceps. Facundia est iucunda eloquentia, unde facundus <id>est fatu iucundus. Sed facundia praeceps est, quaecumque cum ingenti impetu fertur. § Eloquentia quoque, quae antea fuerat necessaria et utilis circa prouisionem futurorum, c<o>epit furibundae et Delphicae similis esse, amissa moderatione.

218. ‘Vtilium rerum sagax’ philosophia prouisione futurorum utilis erat [c<o>epit furibunda Delphicis similis esse]. vtilivmqve sagax. Inuentrix. et divina fvtvri. Gnara. Prudentiam siue philosophiam dicit enituisse studio, quae ita futura praeuidet, sicut diuinatio.

219. sortilegis. Sortes dantibus, per quas futura noscuntur.

220. § carmine q. tragi. Docet, quomodo mutata est disciplina poetarum; nam primus Thespis tragoediam scripsit. § vilem certavit ob h. Hircus fuit praemium tragoediae, unde et tragoedia dicta est; tragos enim Graece hircus appellatur.

221. § mox etiam. Non multo post uel alio carmine Satyros induxit, qui nudi pinguntur, nam docet, unde sit nata satyra, ex tragoediis scilicet. § ‘Satyros nudauit’ idest postea etiam satyram adiunxit tragoediae. ‘Nudauit’ autem, quod liberius in ea et dicantur et fiant pleraque.

222. § incolvmi gravitate. Carminis scilicet; et asper tragoedus ita admiscuit iocum, ut seueritatem seruaret incolumem. § iocvm t. Idest quamuis esset asper, sic iocatus est tragoedus per satyram, ut non amitteret grauitatem. ‘Asper’ autem seuerus, et hoc ad habitum retulit, quia proteruia quaedam in satyricis et dicuntur et fiunt.

222. § eo qvod illecebris. Ideo admiscuit tragoediae satyram, ut per inlecebras teneret spectatorem. Antea non uoluptatis causa inuenti sunt ludi, sed religionis; ideo satyram admiscuit tragoediae, quia spectator erat ‘grata nouitate retinendus, qui spectator ueniebat post sacrificia iam pransus, iam potus. Inlecebris autem, quia habet satyra inlecebras, quae iocum continet et risum mouet.

224. <fvnctvsqve sacris>. Aut obseruantia et sacris, aut feriatus et omnia neglegenter accipiens. exlex. Securus, sine lege.

225. § vervm ita risores. Ita debet admisceri satyra tragoediae, ut personis suum decus seruetur. ‘Risores’ Satyri aut quia risum mouent aut quia rident res humanas. commendare. Insinuare, dicere. § commendare. Scilicet spectatoribus: omnia enim, quae dicuntur a poetis, ita debent dici, ut commendari uideantur, idest ut libenter accipiantur. ‘Dicaces’ autem iocosos, liberos, ad dicendum mordaces.

226. Cum ludo, uidelicet cum satyra.

227. ne qvicvnqve devs, qvicvnqve adhibebitvr heros. Subaudis: in carmine tuo, o poeta.

229. migret in o. h. s. t. Hoc docet, ut consonantia dicamus. hvmili serm. In humilem modum, idest ne humiliter loquatur. Tabernas autem humilia cubilia siue casas dicit.

230. avt dvm vitat h. n. et i. c. Ne, dum facis ilium humilitatem uitantem, facias [ilium] inter nubes caelumque uersari.

231. effvtire. Hic emittere. Proprie autem ‘effutire’ est inepte loqui. Illum ait tragicum poetam, quem non decent leuia; raro debet satirica scribere, et si scribet temperate, debet Satyrorum procacitati satisfacere.

232. Vt matrona festis diebus saltare iussa cum uerecundia moueri iubetur. vt festis matrona m. i. d. Sunt enim quaedam sacra, in quibus saltant matronae, sicut in sacrificiis Matris deum.

233. protervis. Aut quia uitia notant aut quia student risui. Nam et ipsa tragoedia paulum pudibunda debet esse, quae miscetur satyris.

234. non ego in. Non tantummodo rustica et propria uerba [et nomina] quaero in satyris, sed etiam decus personarum. inornata <et dominantia nomina>. Vt ‘pestilitatem’ ueteres usurpata auctoritate, aut quae Graeci kyria uocant, aut quae reges loqui solent, idest tumida. <inornata>. Propria. et dominantia nomina. Proprie significantia. Dominantia enim nomina sunt, quae propriis uocabulis nuncupantur, ut libri, capsa, pagina. Haec autem non adeo propria sunt, ut: uirtus me fregit Aeneae, quod est Aeneas. Sensus est: ego, inquit, non uerba sola amo, quando satyras scribo, quae sunt inornata et dominantia, idest paulo sordidiora et ipsis Satyris congrua; dominantia autem, quae, nouitate inflationis assumpta, sua tantum auctoritate nitantur, sed et ea, quae habeant aliquem ornatum et non omnino sine auctoritate sint, ut regum sermo est.

236. satyrorvm. Pro satyrographorum.

236. § nec sic enitar. Idest non sic uolo esse differentiam inter satyricum et tragicum, ut in moribus nulla sit differentia, ut eodem modo seruet aetates satyrious, quemadmodum tragicus. § Idest nec sic uolo discrepare satyram a tragoedia, ut persona non habeat decus suum. § Satyricam fabulam sic ait scribi oportere, ut sit inter seueritatem tragoediae et lenitatem ([leg.] leuitatem) com<o>ediae medio temperamento figurata. <colori>. Stilo.

237. davvs. Induxit hic comicam personam, cum de satyris loqueretur.

238. § pithias. Quae ausa est eludere dominum suum; non dicit de Pythia Terentiana, sed quae apud Lucilium ([leg.] Caecilium) tragoediographum ([leg.] comoediographum) inducitur ancilla per astutias accipere argentum a domino; nam fefellit dominum suum et accepit ab eo talentum. pi[n]thias. Haec eadem meretricula rapax, ut Thais, quae lucrum fecit. emvncto. Deriso, eluso, ut ([Terent. Phorm.] IIII 4, 1): Emunxi argento senes.

239. Dicendo ‘custos’ grauiorem personam ostendit. <dei>. Liberi, quoniam ipse eum nutriuit.

240. § ex noto fictvm carmen s. Argumenta satyrica ex tragoediis notis confingam. § Idest fingam carmen, quod ex nota possit esse materia, idest ita fingo carmen et ita compono com<o>ediam ex notis rebus, ut quiuis existimet se posse imitari.

241. § laboret avsvs idem. Cum adgressus fuerit; nam uirtutis est ita scribere comoediam, ut imitationi facilis uideatur, <difficilis si>t exsecutioni. Quis enim nescit modum litigandi, quomodo obiurgat pater filium, adulescens irascitur meretrici et alia huiuscemodi?

242. § tantvm series. Idest ordo rerum, diuisio operis, ordo uerborum, οἰκονομία, compositio uerborum, idest tantum ualet ordo et compositio, ut eas difficile sit imitari.

243. § de medio svmptis. Idest rebus, quae aptae sunt comoediae. Nam de medio, hoc est ex noto sumptae scribuntur; aut ‘sumptis de medio’ idest de his, quae nota sunt sensibus seu uerbis aut ex serie et iunctura uerborum.

244. § ivdice favni. Aut iudicium meum caueant, aut iudice me, idest poetae deducti de siluis timebunt iudicium meum: ita sum optimus iudex. ‘Deducti’ autem ‘de siluis’ ideo dixit, quia solent poetae dicere in siluis agere, idest in Helicone et in aliis similibus lucis. Timebunt ergo, ne uideantur non uti poeticis uerbis, ne illos uituperem, quasi utentes forensi oratione. <favni>. Pro Satiris posuit.

245. Aliud praeceptum, idest non debent iocari in poemate, ut nati in triuiis uel in foro uideantur, hoc est: habeat modum iocus eorum, idest ne sint nimium delicati, sed habeat seueritatis aliquid carmen ipsorum. <paene forenses>. Idest ne uulgares uideantur.

246. <ivvenentvr>. Luxurientur.

247. § avt inmvnda. Idest non propria, non Latina, sed inmunda et ignominiosa, κατὰ τὸ αὐτό. Necesse est enim, ut inmunda ignominiam trahant.

248. § ‘Equus’ equestris [ordinis] dignitas, <‘pater’> senatoria, unde ‘patres conscripti’. ‘Res’ autem census et patrimonium, ac per hoc honestiores et docti.

249. nec siqvid fricti. Idest neque probant equites Romani, siquid laudatum fuerit a uulgaribus. § vnde etiam trimetris. Sensus hic est: iambus citus uoluit sex pedum uersum trimetrum uocari, cum soleant poetae pedem unum ‘metrum’ uocare. Iambus uoluit duos iambos metrum uocari propter suam celeritatem. Quaeritur autem, cur trimetri appellentur, cum senos accipiant pedes? Quoniam tanta breuitas est eorum, ut iunctura pedes binos accipiat. trimetris. Ex sex iambis tres diiambi facti sunt.

264. § primvs ad extremvm similis sibi. Ordo est hic: primus ad extremum similis sibi pridem, non ita nunc. Sensus autem hic est: primus iambus aliquando usque ad extremum erat sibi similis, idest antea totum iambicum metrum ex iambis constabat, nunc [autem] adhibentur etiam nothi.

255. § tardior vt p. Iambicum metrum, ut paulo tardius resonaret, in inparibus locis, [primo, tertio, quinto] suscepit spondeum; nam ante soli iambi ponebantur.

256. § stabiles. Idest tardos, ad comparationem iambi tardiores, cunctatiores.

258. § in acci n. t. a. Accius et Ennius legem metri in fabulis minime seruauerunt: nam quosdam uersus longiores habent.

260. § in scenam missos cvm magno p. v. S<a>epe uersus quamuis magnum sonantes reprehendit iudex, aut quasi sine cura factos, aut quasi sine arte, quia non sufficit, si magnum sones, sed debes etiam cum arte scribere et cura. Monet, ne aut neglegenter scribatur tragoedia aut inperite. Multi, inquit, uituperant uersus missos in scaenam aut celeres aut imperitos. pondere versvs. Tragoediae scilicet. Vult autem ostendere, quod admittitur etiam ad tragoediam spondeus.

261. § oper<a>e. Celeritas, idest neglegentia aut inperitia uituperatur in tragoedia.

262. § crimine tvrpi. Quia aut neglegentia spondeos non admiscet aut per inperitiam in incongruis locis ponit. Dicit spondeos Enni quoque uersus crimine premi.

264. § et data r. v. Quia quemuis facit pro-num licentia peccandi. Nam Ennium uidetur carpere, quia Romanus poeta non debet ueniam petere; nam debet summus esse.

265. § idcircone vager. Non seruem legem carminum, si non iudicatur de erroribus poetarum? Ideo ergo scribam non seruans legem poematis neque ordinem, quia uenia datur?

266. visvros p. p. t. An cum putauero omnes uisuros mea peccata, ero tutus?

267. § vitavi deniqve c. non lavdem mervi. Quodsi culpa caream uersuum, numquid et laudem mereri possum? Data, in quit, uenia culpam uito, non laudem promereor.

268. § exemplaria graeca. Graeci enim optime et caute scripserunt; eos legite et ipsos sequimini; nam Latini inmoderati sunt.

270. Quasi ant<h>ypophorae modo respondit. at vestri proavi plavtinos et n. et l. s. Plautum ait frustra ab antiquis probatum, cui et sales et metri scientia defuit. § patienter vtrvmqve. Patienter [autem] utrumque laudauerunt, ne dicam ‘temere’, ‘stulte’. Debuerunt non patienter laudare, quia inmoderatus est et in metris et in iocis. Ostendit autem non recte in omnibus antiquos poetas fuisse laudatos.

272. § si modo ego et vos. Idest siquidem nos scimus discernere mala a bonis. Hoc autem dicit: si auditores sciunt audire, non debet poeta inmoderatus esse.

273. seponere dicto. ‘Lepido dicto’ idest ioculariter dicto uel acrimonia, idest prudentia et urbanitate censuum.

274. § digitis callemvs et avre. Scimus. Digitis autem pro arte rithmica et numeris, ut ([carm.] IIII 6, 35. 36): Lesbium seruate pedem meique Pollicis ictum. Digitis autem et aure, quia sonus metri pollicis strepitu et auris perceptione probari solet, unde et dactili pedes quidam dicti sunt; et ipsi pedes inde appellati sunt, quoniam sonum metrorum pulsu pedis nostri adiuuamus.

276. § dicitvr et plavstris. Ante enim chori in plaustris constituti circa uicos tragoediae dicebant. et plavstris v. p. t. Tam multa scripsisse, quae posset plaustris aduehere.

277. § qvae canerent. [Et hoc] ad chorum retulit, quoniam tragoediae choros habent. pervncti. Delibuti; nondum enim usus inerat personarum.

278. pall<a>eqve repertor <honestae>. Quoniam palla non nisi honestis personis datur.

279. et modicis i. p. t. Ostendit scenas antea non fuisse grandes.

281. § non sine mvlta l. Quia nominatim appellabantur principes ciuitatis a comoediographis, alii ad honorem, alii ad iniuriam.

282. § sed in tritivm l. Licentiam habebant satyrici mores cuiuscumque scribere, antequam lex a senatu lata fuisset; ergo in uituperationem chorus erupit, quod, libertate sublata, uituperare desiit. Aliter: postea uituperari coepit ipsa com<o>edia, quia libere maledicebat et reprehendebat mores hominum, et hac de causa lege prohibita est <ἡ>ἐπ᾽ ὀνόματος λεγομένη, quae nominatim male loquebatur, idest maledicebat. ‘Vetus’ autem dixit ad comparationem eius, quae postea inuenta est. Vetus ideo, quoniam, postquam uitium incurrit et amisit choros, neoterica appellate est, licet primum inuenta, sed post tragoedias.

283. § et vim. Insolentiam, iniquitatem; dum enim in comoediis suis aliquos carpunt, uitium incurrerunt. Ante uero in com<o>ediis licebat libere lacerare, quod postea lege prohibitum est; quod factum est sub Augusto.

284. § ivre nocendi. Lacerandi, quoniam sublata auctoribus loquendi libertas.

285. liqvere poet<a>e. Hoc est: et Latini scripserunt istiusmodi comoedias, in quibus nominatim maledicebant.

287. § domestica facta. Priuata. Idest uoluerunt uti suis. Et cum desissent postea nostri Graecos imitari et historias Latinas scribere, laudati sunt.

288. § vel qvi praetextas. Idest et qui praetextas fabulas fecerunt uel togatas, meruerunt nimium decus. Praetextam quidam dicunt tragoediam, togatam autem comoediam. Alii autem dicunt praetextam et togatam com<o>edias esse, sed togatas, in quibus sunt Graeca argumenta, praetextas in quibus [sunt] Latina. § docvere togatas. Praetextas et togatas scripserunt Aelius Lamia, Antonius Rufus, Gneus Melissus, Africanus ([leg.] Afranius), Pomponius. Comoediarum genera sunt sex: stataria, motoria, praetextata, tabernaria, togata, palliata.

289. § nec virtvte. Non minorem consecuti fuissent Latini gloriam ex eloquentia, quam ex armis, si in corrigendis carminibus laborare uoluissent.

291. § limae labor. Idest expolitionis et emendationis; lima enim nitidius facit, quod fuerat scabrum. Limam ergo pro correctione posuit translatiue, hoc est: si carmen suum unusquisque emendare non fastidiret.

291. § vos o pompilivs sangvis. Idest Pisones. Ab ipso enim originem trahebant. Calpys filius est Numae Pompilii, a quo Calpurnii Pisones traxerunt nomen.

294. perfectvm decies. Finitum, ut, cum iam perfectum uideretur, non decies emendauit. § ad vngvem. Tractum a marmorariis, qui iuncturas marmorum ungue pertemptant. Alibi ([serm.] I 5, 32. 33): Ad unguem Factus homo. Ad unguem autem ad perfectionem, ad examen, hoc est: ad perfectum indicium. Hoc ergo dicit: reprehendite, o Pisones, illud carmen, quod neque multum tempus neque litura correxit.

295. § ingenivm m. q. f. a. Quia Democritus dicit plus ualere ingenium quam peritiam, et quia dicit non bonos poetas esse, nisi qui insaniunt; hoc idem et Plato ([cons.] Porph.). Aliter: Democritus ait poetam non arte fieri, sed natura nasci. Ergo quia Democritus felicius putat ingenium arte, ideo miseram eam dicit Horatius et propterea multi fingunt furorem, ut poetae uideantur. Misera autem est ars, siquidem non meretur poetae nomen accipere, qui habet artem, nisi qui habuerit ingenium; ingenium solum non sufficit ad poeticam, ars non sufficit. Verbi gratia: sunt genera quattuor poetarum: est altus, est medius, est tenuis, est et grandilocus. Tenuis et medius arte fiunt, magnus et grandilocus natura.

297. <democritvs>. Iste est Democritus, a quo secta est orta Ἐπικουρεία, qui multa physica scripsit. non vngvis ponere cvrat. Non uult poetas philosophorum more incedere. Notat hic imperitos, qui putant poetas optimos esse eos, qui sunt demisso capillo uel barba.

299. Barbam in singulari numero mentum, in plurali hyrcinas dicimus.

300. § si tribvs anticyris. Anticyra dicitur insula, in qua multum nascitur ellebori et cicutae. Hoc ergo diasirtice ([leg.] diasyrtice) dicit Horatius: si non totonderit caput, nomen poetae nanciscetur, quod caput non sanatur tribus datis elleboris. Item: Anticyra insula est, in qua elleborum nascitur, quo sanantur inualidi et insani [(cons. Porph.).] Tribus ergo pot<ionib>us accipiamus, aut multo elleboro.

301. § tonsori licino. Licinus tunc dicebatur tonsor opinatus, quem postea dicunt factum senatorem a Caesare, quia dicebatur nimium odisse Pompeium. Et est sensus: si non commiserit tondendum caput Licino, quem tres Anticyrae curare non possunt, adeo insanum.

302. § qvi pvrgor bilem. Idest qui propter purgandum bilem rado caput meum, qui catharticum accipio ad purgandum me [(cf. Porph.).] Aliter: qui purgor bilem pro bilibus purgor, idest qui euro sanus esse, cum sciam a Democrito eos ueros poetas iudicari, qui sunt insani. Aliter: ‘purgor bilem’ coleram reicio potionibus.

303. § poemata vervm. Idest nemo esset magis in opinione poeta, si essem demisso capillo.

304. § nil tanti est. Idest nullius momenta sum, quoniam non sum demisso capillo, et qui per singulos annos coleram purgo. Dicebatur enim melancholicus fuisse Horatius. Aliter: uerum nil tanti est, idest non euro, sed contempno dici poeta; ac si diceret: non possum poeta esse, ut contempnam curam corporis mei.

306. § exortita ([leg.] exors ipsa) sec. Idest quae non habet munus et officium ad secandum, aut quae non habet officium secandi a natura tributum. § exors ipsa. Vt ([Verg. Aen.] V 534): Exortem ducere honores.

309. § sapere est et principivm. Idest copia uerborum, quae debet sequi principia. Contra illos, qui dicunt poetam insanire debere, hic ait: ut possis recte scribere, primum opus est sapere.

310. § socratic<a> c<h>art<a>e. Idest libri. Et hoc dicit, ut sapias. Docet poetam non debere expertem esse philosophiae. Item aliter: poema constat ex re et oratione: res ex philosophia originem trahit, ut praecepta contineat [(ex Porph.).] Hoc ergo dicit, quod rem inuentam uerba etiam non inuita secuntur, idest tunc uerba non desunt, cum habueris, quod dicas. Et Pollio idem dixit: Male hercule eueniat uerbis, nisi rem secuntur.

311. § provis[s]am rem. Idest non laborat poeta loqui rem sapienter inuentam. Menander, cum iam fabulam disposuisset, etiam si nondum uersibus adornasset, dicebat se tamen iam conplesse.

312. § qvi didicit p. q. d. et q. a. Idest qui legerit libros de officiis, idest περικοπων ([leg.] περὶ καθηκόντων); et ostendit poetas imbui debere philosophiae. Dicit autem hoc: ille optimus poeta est, qui didicit, quid singulis debeat, idest quo amore debet unusquisque circa patriam esse aut parentes siue amicos.

317. § respicere exemplar. Exemplum est παράδ<ε>ιγμα, exemplar ἀντίτοπον ([leg.] ἀντίτυπον). Hoc dicit: consuetudinem uitae iubeo respicere eum, qui unit recte imitari, ut, cum inducat adulescentem loquentem, debeat scire, quemadmodum iuuenes solent uiuere. Quid est enim comoedia? Imago uitae cottidianae. § vivas voces. Idest ueras. § hinc. Idest a cottidiana uita, a moribus communibus.

319. § speciosa l. Idest si oportunae fuerint inductae personae; aut ‘locis’ idest argumentis, ut non sit argumentum absurdum.

319. § morataqve recte <fabvla>. Morosa malis moribus, morata bonis dicitur; morata autem bene instituta, unde in consuetudine est bene moratum eum dici, qui bonos mores habet. § In qua mores singularum personarum optime exprimuntur.

320. § nvllivs v. Idest uenustatis et gratiae, quae ad artem spectat. Ostendit modo, quantum prodest consideratio consuetudinis, dicens, quod interdum fabula oportunitate personarum inductarum et expressione morum, quamuis sit sine arte, sine uenustate, sine grauitate sententiarum, plus placet, quam uersus bene quidem sonantes, sed morum obseruatione carentes. Magis possunt delectare res sine ornatu, quam ornata poemata uerbis sine rebus. § sine pondere et arte. Scilicet grata. Sine magnis sensibus, sine grauitate uerborum.

321. valdivs. Pro ualidius, ut alibi ([Hor. epist.] I 9, 6): Nouit me ualdius ipso.

322. inopes. Idest inanes, in quibus nullae sunt res, qui sola arte boni sunt. § nvg<a>eqve can. Nullius momenti uerba, bene sonantia.

323. rotvndo. Idest perfecto.

325. ‘Romani pueri’ a prima aetate calculum discunt, hoc est: computationibus operam dant.

327. filivs albini. Feneratoris cuiusdam auari.

328. § triens. [Idest] tertia pars librae, quae facit uncias quattuor, cum sint libra unciae duodecim. § Hoc ille dixit, qui rogatus fuerat. § [h]ev. Pro euge, idest bene.

329. § assem. Assis totum patrimonium est. Biens, triens, quadrans, quincunx, sextans, dodrans, deunx, semis partes assis sunt. § <redit vncia>. Quincunci additur uncia, idest ad alias quinque accedit alia uncia.

330. semis. Idest media pars librae. § Eruginem appellauit auaritiam quasi maculam. Item aliter: erugo, auaritia; idest cum auaritia occupauerit a prima infantia animos Romanorum, sperandum est eos posse scribere carmina recipienda in auctoritatem?

332. § linenda c et l. s. c. ‘Linenda’ autem ‘cedro et leui seruanda cupresso’ dixit, ut haec carmina in perpetuum maneant unctis in circuitu chartis cedro. Vtraque enim res odore suo summouet tineas. levi s. c. Idest armario bene composite.

333. Delectant bucolica, prosunt georgica.

335. § qvicqvid p. e. b. Idest praecepta debent breuia esse, quia, si longa fuerint, aures deficiunt audi-torum. Percipiant ergo animi, ut dociles fiant, quia, quod percipio et intellego, docet me. Item: esto breuis, idest serua necessaria.

336. § teneantqve fideles. Vt seruent, quod accipiunt, ne effluat, quod audiunt.

337. § pleno. Idest fastidiente. § manat. Idest effluit; et est sensus: pectus enim, quod iam uarietate satiatum et plenum est, ea, quae superuacua audierit, non retinet.

339. § ne qvodcvnqve v. p. s. f. c. Ordo: ne quodcumque uelit sibi credi fabula poscat. § fabvla. Idest comoedia, aut ‘fabula’ pro ‘poemata’ posuit. Quae finguntur propter uoluptatem, sint uerisimilia.

340. § nev prans<a>e laen. Idest ne fingat tale argumentum fabula, quod deuorauit Lamia puerum, qui postea de utero eius uiuus prolatus est. § extrahat. Idest non eximat et detrahat ipsa fabula.

341. § centvriae seniorvm. Idest senes Romani non probant poemata, quae sunt leuia; adulescentes [enim] non delectantur austeris. Quid ergo faciendum est, o poetae? Poema temperare, ut et uoluptati seruiat iuniorum et seueritati satisfaciat seniorum. Item centuriae seniorum, quia singulae tribus certas habebant centurias seniorum et iuniorum. § Idest persecuntur, quae utilitatem non habent. Item ‘expertia frugis’ idest inutilia, aliena, maturitate carentia, idest bonitate uel austeritate.

342. § celsi p. a. p. Sensus est [autem]: senes grauitate carminis et dictionis pondere delectantur, iuuenes austera et grauia non amant. Ramnes, Luceres, Tacienses Romanae tribus erant uel, ut uerius, equites. ramnes. Hos iuniores intellegamus; erant enim alii seniores.

343. § omne tvlit pvnctvm. Omnium suffragium, omnium iudicium meretur ille, qui et dulcis est et utilis. ‘Puncta’ dicuntur populi suffragia. Vsus est hoc uerbo etiam Cicero in Fundaniana [(pro M. Fundanio fr. Kl.).] Item aliter: solus suffragia et iudicium populi tulit, qui et utile et dulce poema scribit, idest qui et prodesse et delectare potest [(ex Porph.).] ‘Punctum’ autem ideo dixit, quia sic antea cereis suffragia ferebantur (ex Porph,). Hoc ergo dicit: ‘omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci’, idest omnium meruit fauorem iuxta legem tabellari&m, quae cauerat non uoce, sed puncto debere ferri suffragium.

345. hic meret. Idest praestat, idest dignus est emi. ‘Meret’ mercedem affert. ‘librum’ pro poemate posuit. ‘Hic liber’: istiusmodi, qualem diri. ‘Sosis’ idest bibliopolis. Alii emendatores et probatores carminum uolunt intellegi et duo i debere scribi, sed propter metrum unum scribitur. Sosii ergo duo fratres fuerunt bibliopolae opinatissimi (swn. Porjah.). Est autem sensus: istiusmodi librum facile Sosii possunt uendere.

347. ignovisse v. Inter multa bona si habueris pauca mala, ignoscendum est tibi.

348. nam neqve. Si ergo errat cithar<o>edus, multo magis uenia tribuenda est poetis, si in quibusdam errauerint.

360. § qvodcvmqve minabitvr arcvs. Nec semper Sagittarius destinata iaculatur. Hoc unit dicere: merentur poetae ueniam, quia paene omnes in errore uersamur.

362. macvlis. Vitiis, peccatis, delictis. § incvria. Idest neglegentia. fvdit. Dixit, quia maculae funduntur. Nam duobus modis fit, ut aliqua uitia nascantur in poemate: aut neglegentia, aut natura, quia hominum natura fragilis est et omnia facere bene non potest.

353. § Quid ergo est, quod moneo? Si poeta itidem peccat, ut librarius s<a>epe monitus, caret uenia.

354. § <si peccat idem l.> Si in eodem peccat ‘scriptor librarius’, idest naturalis. Bibliopolas eos ueteres dicebant; hoc et Tranquillus ([Sueton. p.] 134, 18 [Reiff.]) affirmat.

355. <qvamvis est m.> Pro eo, quod est ‘quamuis sit’, propter cacenfaton (— κακένφατον) ut Maro ([eñl.] 3, 84): Quamuis est rustica musa.

357. § fit ch<o>rilvs ille. Choerilus fuit poeta malus, qui Alexandrum Magnum secutus bella eiusdem descripsit. Cui Alexander dixisse fertur malle se Thersiten Homeri esse, quam huius Achillem [(ex Porph.).] Choerilus Alexandri poeta fuit. Depactus cum eo, ut, si bonum uersum faceret, aureo nomismate donaretur, colapho feriretur, si malum, s<a>epius male dicendo colaphis necatus est.

358. cvm risv m. Laudo Choerilum, quia duos uel tres uersus elegantes in toto poemate scripsit, idest ridendo totum poema eius laudo, duos uel tres uersus admirans. § Aliter idest si unum aut duos uersus bene dixerit, admiror quasi bonum poetam praeter solitum; non enim dixit ‘laudo’. [Alexander poeta fuit dep. Perlege supra.]

359. qvandoqve bonvs d. h. [Idest qui neglegenter scribit,] idest quandoque errat bonus poeta.

361. § vt pictvra p. e. Idest non erit dissimilis poetica ars pictura. Nam quomodo in hac propius quaedam spectanda sunt, quaedam longius: ita poetices quaedam aspicienda sunt statim, quaedam postea. Quae dilucida erunt, mox cognoscuntur; quae uero obscura, longius remotis [ab ignotis]. § vt pictvra poesis erit. Hic ‘erit’ pro ‘est’ ponitur. Hoc ergo dicit: quemadmodum quaedam pictura de proximo unit uideri, alia autem eminus, ut uitia celentur, ita et poema aliud semel lectum placet, probum uero poema placet etiam s<a>epe repetitum. Aliter: Vt pictura, ita et poema aliud, dum recitatur, in praesenti placet, aliud postea saepe repetitum. <si propivs stes>. Idest si de propinquo attendas.

363. § h<a>ec amat o. Idest mala, quae magis fuco, idest coloribus, potest placere quam arte. fingeris. Formaris, erudiris.

368. tolle. Idest: audi sententiam meam et esto eius memor. § certis rebvs etc. Ac si diceret: non omnibus, idest paucis; idest recte conceditur quarumdam rerum esse mediocritatem; ut si iuris peritus non fuerit aliquis, quomodo Cascellius, aut orator, quomodo Messala, attamen ferendi sunt, si fuerint mediocres; quod in poetis non idem est.

371. abest virtvte <m.> Idest non est aequalis Messalae uel Cascellio, tamen non est uituperandus, sicuti poeta mediocris. Messala orator, Cascellius iuris peritos fuit.

372. in pretio. Idest in honore; Plautus in Asinaria (I 1, 46): Tu primus sentis, nos tamen in pretio sumus.

373. § non concessere c. Hyperbolicos ait: nec saxa concedunt aliquid poetis de mediocritate. Columnas [autem] dicit, ubi ponebant poetae pittacia, indicantes se, qud die recitaturi essent.

374. § vt gratas inter mensas. Quemadmodum inter iucundas mensas offendit aut malus cantor aut unguentum malum aut papauer cum amaro melle, cum poterat prandium confici sine bis: ita <poema>, quod inuentum est propter animos delectandos, si paululum recesserit a perfectione, non placet, sine quo poemate res nominum poterant explicari. Quemadmodum inter opulenta et iucunda conuiuia offendit aut crassum ungentum, aut malus cantor, aut mala placenta, ita nemo patitur malum poetam, quia poema natum est ad delectandos homines. ‘Symphonia’ [est] concentus cantorum.

375. et crassvm vng. Mali odoris; nam ut lenem odorem dicimus suauem, ita et crassum malum. § et sardo. Quia Sardum mel amarum est [(cf. Porph.).] Papauer autem posuit pro placenta.

377. ivvandis. Delectandis.

378. si pavlvm s. d. Si modicum a perfectione recesserit, fit poema pessimum; si exiguum recesserit a summitate, uergit in uitium.

380. trochi. Quaternarii Nam trochos uocant Graeci quaternarios, aut ‘trochi’ idest rotae, quam currendo pueri uirga regunt. Pila ludus quidam, quem exercent inter se puell<a>e. Discus massa, quam iuuenes inter se iactant uires temptando. Trochus quiddam rotundum, quod miro modo torquetur et celerius quam rota uoluitur.

381. § ne spiss<a>e risvm. Idest ne rideat c<o>etus spectantum, qui in similitudine coronae ludentibus circumdatur.

382. qvidni? Idest cum audeant uersus fingere qui nesciunt, quid restat, nisi ut permutato ordine ingenuus quilibet et liber a tributo persoluat summam nummorum equestrem, idest equestri ordini distributam? Nam consuetudo erat Romanorum, ut liberi tributa non soluerent, ceteri stipendia ad opus militum persoluerent.

383. § liber et ingenvvs. Cum stomacho pronuntiandum, quasi ἀντιποφορά ([leg.] ἀνθυποφορά), idest homo bene natus est, et licet illi uersus facere. Aliud est ‘liber’, aliud ‘ingenuus’: hoc melius iuris consulti. § censvs eqvestrem. Ἀπογεγραμμένος. ‘Vsque ad’ subaudis; in censum receptus, aut qui sit professus se habere tantam pecuniam, quantam deberet habere eques. Non enim licebat antea equitem Romanum fieri, nisi habuisset certam summam pecuniae, hoc est: quadringentorum sestertiorum.

385. § tv nihil. ‘Tu o Piso’ a superioribus pendet, idest tu, o Piso, nihil dicas aut facias inuita Minerua. Inuita autem Minerua facimus, quod est stultitiae, et est prouerbium artificum. Inuita autem Minerua, quia et ipsa inter ceteras artes etiam poesi praeest.

386. siqvid tamen olim. Idest quandocumque, quoniam Piso tragoedias scripsit.

387. Mecius illis temporibus criticus summus fuit.

388. nonvm prematvr in annvm. Cinna ([cf. Catull. c.] 95) librum scripsit, cui inscribitur ‘Smyrna’, et non eum edidit nisi nono anno, dum s<a>epius corrigit. <prematvr>. Coerceatur, teneatur, per nouem annos elimetur ipsum carmen.

389. <membranis>. Haec membrana et hae membranae.

391. silvest. homines. Idest primos homines. sacer. Idest sacerdos. Vt poeta ([Verg. Aen.] VI 645. 646): Nec non Threicius longa cum ueste sacerdos // Obloquitur numeris. Ergo, quo libentius maior Pisonum uersus scribat, dicit, ad quam dignitatem poetae peruenerint.

392. <victv foedo>. Idest glandium esu, quibus uescebantur. orphevs. De diis canendo theologus dictus est.

394. Cadmus constituit Thebas, has Amphion muro cinxit.

396. § fvit haec. Idest olim poetae sapientia[m] et eruditione[m] incultorum hominum <feritatem> prohibebant. Aliter: scilicet in poetis, idest aliquando haec fuit sapientia in poetis, ut docerent, quomodo uiuendum sit priuatim et publice.

398. vago. Meretricio.

399. § oppida moliri. Dicit [modo], quomodo poetae docendo carminibus suis hominum, qui more ferarum uiuebant, mitigassent animos. <ligno>. Ligno enim antea leges incidebantur, cum propter inopiam aenearum tabularum apud antiquos usus non erat.

400. sic. Propter sapientiam. divinis v. Sacerdotes et poetas aequauit. Hoc etiam Maro ([Aen.] VI 661. 662): Quique sacerdotes casti .. // Quique pii uates et P. d. l.

402. § tyrcevsqve ([leg.] tyrtevsqve) m. a. in m. b. v. exacvit. Lacedemoniis diu aduersum Athenienses ([leg.] Messenios) certantibus oracula responderunt aliter uictoriam non prouenturam, nisi Atheniensem ducem habuissent. Missi legati, qui hoc ab Atheniensibus postularent. Athenienses in contumeliam ipsis Tyrteum quendam claudum dederunt, dicentes iuxta ignauiam ipsorum hunc ducem posse sufficere. Sed oracula, quae promiserant, non frustrata sunt. Nam Tyrteus, licet corpore esset debilis, scripsit tamen carmen heroicum, quo accensi Lacedemonii in aciem processerunt, sicque sunt consecuti uictoriam. § [Aliter:] Tyrteus genere fuit Atheniensis, poeta omni deformis parte membrorum. Is primus tubam inuenit, quo etiam Lacedemonii usi duce uicerunt Messenios. Nam cum diuturno tempore inter Lacedemonios et Messenios bellum traheretur, consuluerunt Lacedemonii oraculo Apollinem. Quibus responsum est non aliter eos posse uincere, nisi duce Atheniensi pugnarent. Quibus postulantibus Athenienses Tyrteum dederunt; et ita Lacedemonii uicerunt, cum hostes nouus tubae sonitus terruisset. <Dictae per carmina sortes> a Sibilla sunt.

404. via. Ratio. Hoc est: etiam philosophia scripta est uersibus. et gratia regvm. Idest carmina meruerunt amicitias regum.

405. ‘Ludus et longorum operum finis’ κατὰ τὸ αὐτο dixit, quia, quando uult aliquis post laborem requiescere, utitur lyra et carminibus. Et est perpetuum epitheton operum, idest laborum molestorum.

406. § finis. Hoc est ut ad carmen libenter operarentur et cum delectatione opus ad finem perducerent. § ne forte p. Ideo, inquit, enumeraui haec, ne erubescas referri in numerum poetarum, idest ideo dixi multa commoda nasci de carmine, ne forte tibi, o Piso, poema sordida res uideatur.

407. sollers. Idest uiuax, ingeniosa, efficax. § ‘Sollers’ autem proprie dicitur, qui habet peritiam rerum difficilium soluendarum. cantor a. Inuentor citharae.

408. § natvra fieret. Multi quaerunt, utrum nascatur poeta an fiat. Ego utrumque dico habere poetam debere, idest et artem et ingenium.

409. sine div. ven. Hoc est: sine bono ingenio, sine natura.

411. altera poscit. Vt illud Sallustianum ([Cat.] 1, 7): Alteram alterius auxilii eget.

412. § <contingere> metam. Gloriam; idest ad perfectum uenire, et est sensus: qui studet ad gloriam peruenire, multa debet perferre et facere, idest sudare, algere, uigilare, abstinere a Libero et Venere. Optatam ergo metam dixit gloriam, quia finis istius modi uitae parit gloriam sempiternam.

413. svdavit. Per aestatem. alsit. Per hiemem. <alsit>. Frigore gymnici.

414. <abstinvit venere>. Quia multum grauat frequens concubitis. qvi pythia c. Carmen in Pythonem draconem conpositum ab Apolline.

416. nvnc satis est. In hac copia inperitorum sufficit alicui sese iactare et dicere: ‘ego optimus poeta sum’, cum non sit.

417. § occvpet e. s. Μεταφορικῶς locutus est a ludo puerorum [(cons. Porph.).] Ita enim pueri currentes: ‘occupet scabies in extremo remanentem!’ Idest ego poeta sum, habeat scabiem, qui non est poeta. Hoc ergo ex persona illorum dixit, qui dicendo: ‘carmina scimus facere’ nihil sciunt et uolunt se existimari poetas. ‘Scabies’ ludus puerorum est; habes in Suetonio Tranquillo ([lib. de lusibus puerorum fragm.] 198, [p.] 346 [Reiff.]): Qui nouissimus, scabiosus.

418. sane nescire f. Ordo est: mihi sane turpe est fateri, quae nesciam.

419. § vt praeco, ad m. t. q. e. ([leg.] c. cvm c.) e. Idest quemadmodum praeco uoce hortatur populum accedere ad emendae res proscriptas, ita et poeta diues hortatur multos assentari sibi per dona. vt pr<a>eco. <Scilicet in au>ctione.

420. assentatores. Blandos auditores. ad lvcrvm. Ad dona sua, ad laudandum, unde dona accipiat.

422. § si vero est vnctvm qvi recte p. p. Idest qui bene pascat. Vnctum autem lautum conuiuium et tersum, ut alibi ([epist.] I 17, 12): Accedes siccus ad unctum. Persius (1, 53): Calidum scis ponere sumen. Vnctum igitur appellat pulmentarium bene coctum et est satyrice dictum. § si vero est. Idest si uero sit poeta, qui bene pascit, hoc est, si habeat eum, qui cenam praeparet (com. Porph.), bene mirabor, si istius modi homo possit falsum amicum a uero discernere.

423. spondere. Interuenire et fidem dicere, ‘leui’ pro tenui et egenti et uili. Idest fideiussor uel tutor esse.

424. si sciet internos commendacem ([leg.] internoscere mend.). Nam cum falsus amicus eodem modo ilium laudat et uerus, non poterit largus poeta inter malos bonosque habere indicium.

425. vervm amicvm. Idest cum adsentatione fallatur, uerum amicum poterit ignorare; item quia nemo diuiti uerus amicus est, a quo beneficiis redimitur. <beatvs>. Audiens ab adsentatoribus.

426. tv sev d. Tu, o Piso, si donasti alicui aut donaturus es, hoc auditore carminum tuorum ne utaris.

429. pallescet. [Idest] pallidus fiet, cum coeperit te falsum laudare. § svper his. Idest post haec, quae dixi: pulchre, bene, recte. amicis. Idest adsentatoribus.

431. § vt qvi condvcti. Hoc est: qui conducuntur ad funera, s<a>epe grauiora faciunt uere dolentibus: ita et adsentatores plus laudant, quam amicus uerus. § Item: antiqui praeficas dicebant mulieres, quae mortuos alienos conductae plorabant, quod fit in quibusdam prouinciis.

434. § reges dicvntvr. Reges enim, quos uolunt recipere in amicitiam, multo mero inebriant temptantes, an per potum, quae habeant secreta, prodant. § Docet autem hoc loco multa cura et multo studio asciscendos esse amicos. cvlvllis. Idest calicibus, diminutiue a culleo, ut alibi ipse ([carm.] I 31, 10—12): Diues ut aureis // Mercator exsiccet uina culullis.

435. § et torqvere. Idest examinare, protrahere ad confessionem [(ex Porph.).] Idest uino explorare ingenia dignorum amicorum.

437. § nvnqvam te fallant animi s. v. l. Idest uide, ne te fallant astuti animi, qui, cum sint uafri et subdoli, innocentem praeferunt uultum, quasi uulpes in <A>esopi fabulis contra coruum. § svb vvlpe. Idest sub inposturis adulantium et sub dolo. Vulpes enim dolosum animal, ut in <A>esopi fabulis; sic et qui uersus faciunt, ex factione adulantium facile possunt subdolos animos prouidere. <svb vvlpe>. Idest sub astutia.

438. qvintilio. Hic erat Quintilius Varus poeta Cremonensis, amicus Virgilii.

439. <melivs te posse negares>. Deest ‘ei’.

441. § incvdi redd. ver. Scilicet hoc iubebat, ut denuo uersus corrigerentur, quemadmodum ferramentum male productum redditur incudini et bene ibi formatur.

444. § qvin sine rivali teqve et tva s. a. Sine riuali amantur carmina, quando amantur ab eo solo, qui fecit ea. Riualem pro emulo posuit; riuales enim sunt unius meretricis amatores; et hoc tractum ab antiquie; riuales enim dicebantur, quod in agris riuum haberent communem et propter eum saepe disceptarent.

446. dvros. Male sonantes. incomptis. Non bene currentibus, sine οἰκονομία scriptis.

447. <transverso>. Non transuerso calamo, sed transuerso apice. atrvm signvm. Notam culpae; significat enim notatum uersum, male formatum.

449. argvet a. d. Amphibolias uituperabit.

450. § fiet aristarchvs. Nomen Graeci grammatici, qui Homeri carmen adnotauit. Ille ergo iudex etiam optimi poetae fiet. § Qui Aristarchus Homerum emendans hoc signo notauit uersus, quos iudicauit Homeri non esse.

452. Irrisio laudatorum etiam in aliis maioribus ipsum docebit errare. sinistra. Contrarie.

453. <morbvs regivs>. Ἴκτερον dicitur Graece. Regium ideo uocat morbum elefantinum, quia elefanti regio ministerio deputati sunt. § morbvs regivs. Quem quidam demoniacum, alii comitialem, alii arquatum uocant, quem Graeci ἴκτερον dicunt, quibus oculi uirides sunt. 454 avt fanaticvs error. Fanaticum errorem pati dicuntur, qui a fanis percutiuntur, idest qui limphatico agitantur. Sicut lunaticum aut morbosum ita insanum poetam fugiunt sapientes.

456. § agitant. [Persecuntur.] Nam pueri praetereuntibus inludere soliti, quos insectantur, in dementiam conpellunt.

457. rvctatvr. Pfco ructat [(ex Porph.),] ut Cicero ([in Catil.] II 5, 10): Eructant sermonibus c<a>edem.

458. § in pvtevm fov. Sensus est: nec semel insanos uersus faciet, nec carebit cupiditate, ut assidue tamquam in foueam cadat.

463. § sicvliqve p. Empedocles fuit Agrigentinus Pythagoricus, qui se in flammas Aethnae montis iniecit inmortalitatem adfectans; quod eius crepidulae prodiderant, quas flamma eructauit; aereis enim usus fuerat.

465. § frigidvs e. Empedocles enim dicebat tarda ingenia frigido circa praecordia sanguine inpediri.

466. insilvit. Dum credit ex opinione hominum collecturum diuinitatem, si nusquam comparuisset.

467. .. quasi occidit et quasi biothanatum fecit.

470. § cvr versvs f. Nec scitur poena, propter quam facit uersus malos insanus poeta, an quia laeserit bidental aut quia uiolauerit sepulchrum.

471. § <triste bidental>. Locus fulminis. ‘Triste’ autem, quoniam propter lapsum fulmen constituitur. Et bidental a bidentibus dictum; nam reliquiae fulminis pontifices cum sacrificio sepeliebant. Aliter: id, quod bis (Iouis [Porph.]) fulmine percussum est, bidental appellatur; hoc expiari non potest. Errant autem, qui dicunt ab agna dictum bidental [(ex Porph.).] Bidental locus est, in quo fulmen est conditum. ‘Triste’ bidental ideo, quia tristes Sunt homines uidentes locum, in quem ceciderit fulmen. Tristes autem recordatione. <bidental>. Locus est, ubi publice condebantur a sacerdote fulmina, uel ubi immolabantur oues, quae duos dentes habent praecisores.

472. § moverit i. c. Incestus dicitur homo pollutus, qui flagitium commiserit aut in sororem aut in sacerdotem aut in affinem.

473. clatros. Rudos.

474. indoctvm doctvmqve. Idest omnibus dicit: ‘audite me!’ cum ab omnibus fugiatur.

476. § hirvdo. Inter harundinem, hirundinem et hirudinem multum interest: harundo canna, hirundo auicula, hirudo sanguisuga.

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII