porphyrionis commentarium in horatium flaccum

1. prima dicte mihi, svmma dicende camena. Flacci epistularum libri titulo tantum dissimiles a sermonum sunt. Nam et metrum et materia uerborum et communis adsumptio eadem est. Quos operis sui ultimos esse ipse testatur, Maecenati cum dicit finire se operam uelle et philosophiae malle inseruire.

4. veianivs armis. Veianius nobilis gladiator post multas palmas consecratis Herculi Fundano armis suis in agellum se contulit. Cuius exemplo dicit aetatem suam et propositum inpedire, ne in scribendis carminibus perseueret.

10. et cetera lvdicra pono. Ait se depositis leuibus fomentis animi, id est iocis ac uersibus, transisse ad studium philosophiae et praecepta animo sapientium condere, quae postea in usum rectae uitae proferre possit.

13. qvo me dvce, qvo lare tvter. Nulli se sectae addictum ait, sed ex omnibus quidquid optimum sit electurum esse promittit.

16. et mersor civilibvs vndis. Inter Stoicam et Epicuream iactari se ait, et ideo se undis ciuilibus mergi dixit, quia Stoici administrationem rei p. probant, Epicurei uoluptatem, unde furtim relabi se ad eam ait.

17. rigidvsqve satelles. Bene [rigidus] secundum Stoicen.

18. nvnc in aristippi. Quia Aristippus Epicureae princeps.

20. nox longa qvibvs mentitvr amica. Sicut longa nox est his, qui amicae aduentum falsi expectant, uel qui per diem operantur, ut illis dies longus est.

28. non possis ocvlo qvantvm contendere. His respondet, qui a studio sapientiae deterrentes negant perfectam sapientiam quemquam adsecutum, dicens contentos nos esse debere quantulocumque adfectu, quo carentes utique deteriores erimus.

36. lavdis amore tvmes. Ait inanis gloriae cupiditatem ut perniciosum uitium ex[s]piationibus quibusdam sanari posse; [ait] itaque decenter subicit ‘ter pure lecto libello’; uelut ad sacrificandum caste ac lotis manibus accedendum putat.

45. inpiger extremos cvrris mercator ad indos. Hoc loco Theognidis uersus imitatus est, qui ait: // Χρὴ πενίην φεύγοντα[σ] καὶ ἐς βαθυκήτεα πόντον // Φεύγειν καὶ πετρῶν, Κύρ[η]ν[ι]ε κατ᾿ ἠλιβάτων.

49. et circvm compita pvgnax. Similitudine admonet, ut a paruis ad maiora bona cupiditates conferamus.

53. o cives, cives, qvaerenda pecvnia primvm est. Ad ianos eos, qui sunt in regione basilicae Pauli, faeneratores consistunt, a quibus uult tamquam a magistris doceri populum, nequid pluris pecunia[m] habeant. Vnus enim illic ianus in summo, alius in imo est, quos haec inducit monere.

55. haec recinvnt ivvenes. [Recinunt]: adsentiuntur, et quasi respondent.

62. roscia, dic sodes. Lex Roscia est, qua cauetur, ut proximis ab horchestra XIIII gradibus spectent, quibus census est (!) 1107 <CCCC>. In hoc ergo ait unum quemque laborare, ut amplius patrimonium habeat, ut in quattuordecim ordinibus sedens propius spectet Puppi poemata. Contra pueri lusu cantare solent: // Rex erit qui recte faciet, qui non faciet non erit. Quam neniam meliorem ait, quia non diuitiis, sed uirtutibus honor habeatur. [Haec lex Roscia equitibus data est, ut in primis XIIII gradibus sederent eorum ii, qui (!) 1107 <CCCC> haberent.]

64. et maribvs cvriis. Mares nunc pro fortissimis posuit.

74. respondit, referam: ‘qvia me vestigia terrent’. Ad paradoxa Stoicorum descensum sibi facit, et ostendit, quae sibi populus contraria faciat. Luciliana sunt haec. A fabella ergo Aesopia arguit inter se repugnantiam hominum dicens beluam multorum capitum esse.

82. idem eadem possvnt horam dvrare. Vtraque haec a Stoicis dicuntur in insaniam uulgi, primum quod inter se dissideant, deinde quod a semet ipsis mutant subinde proposita.

94. si[c] cvratvs inaeqvali tonsore capillos. Hoc ait: rides, cum in me uides culpam aut tonsoris, aut uestiarii, cum ego mihi ipse contraria facio, non rides.

101. insanire pvtas sollemnia me neqve rides. Insaniam illam, quam sustineo, credis mihi sollemnem factu et necessariam esse et ideo non rides.

103. rervm tvtela mearvm. Maecenati hoc ait.

108. praecipve sanvs, nisi cvm pitvita molesta est. In nouissimo seueritatem Stoicorum sic eludit quasi furtim ad Aristippum relabens.

108. praecipve sanvs, nisi cvm pitvita molesta est. Nisi cum κενοδοξία inpedit.

1. troiani belli scriptorem, maxime lolli. Scribens Lollio ait lecto a se poemate Homeri manifestum sibi factum esse, melius exprimi ab eo philosophiae praecepta, quam optimis eius professionis auctoribus Chrysippo et Crantore. In Iliade enim ostendit uitia hominum, in Odyssia per Vlixis personam uirtutes demonstrat.

20. et mores hominvm inspexit. Homerus: // ῎Ανδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλά // Πλάνχθη

27. nos nvmervs svmvs et frvges consvmere nati. Eos, qui absint a studio philosophiae, ait numerum tantummodo explere hominum nec alii ulli rei esse natos, quam ut fruges et cibos consumerent.

41. incipe! qvi recte vivendi prorogat horam. Ait: qui rationem recte uiuendi per uitae tempus differt, similis est rustico uolenti flumen transire et expectanti, donec totum defluat.

52. tabvlae, fomenta podagram. Iuuant, non sanant.

58. invidia sicvli non invenere tyranni. Hoc ait: ne Falaris quidem Agrigentinorum tyrannus maius inuenit tormentum, quam per se animis hominum inuidia infert.

59. qvi non moderabitvr iram, infectvm volet esse, dolor. Decenter paenitentiam describsit, quae sequitur iracundos.

64. fingit ecvm tenera docilem cervice magister. Exemplo adhortatur iuuenem, cui scribit, ad studia. Nam studiosum ipse ostendit, cum ait: // Dum tu declamas Romae.

[Ad Iulium hanc Florum scribit, qui saturam scripsit.]

1. ivli flore, qvibvs terrarvm militet oris. Hic Florus scriba fuit et saturarum scriptor, cuius sunt electae ex Ennio Lucilio Varrone saturae. E comitibus dom[a]esticis Claudii is fuit, cuius frater Drusus, qui subactis Germanis Germanicus dictus est. Ipse Tiberius doctus et doctos comites habuit.

3. conpede vinctvs, quia congelascit.

4. an freta vicinas inter cvrrentia tvrris. Presse pro ‘inter currentia turres Erus et Leandri’. Inter Seston et Abydon medium est Ellesponti fretum [uel ipsarum urbium turres].

6. qvid stvdiosa cohors opervm strvit? [Cohors] nunc amici. Nam et Lucilius eos, qui cum praesidibus ad salarium eunt, [merced][i] [meras legiones] ait.

9. qvid titivs, [ar] romana brevi ventvrvs in [h]ora? Titius poeta hic Pindarum Latino uoluit sermone uertere. Deridet autem hunc Horatius, quod ausus sit sacrum opus attaminare. Potest tamen et uere laudare. Nam Tiberi comes et doctissimus fuit et lyrica conscripsit.

10. havstvs. Num ‘haustu’?

13. thebanos aptare modos. Pindaricos. Ille enim Thebanus fuit.

15. qvid mihi celsvs agit? monitvs mvltvmqve. Cels[i]us hic fuit, quem monet, qui solebat libros in bibliothecam Apollinis receptos excerpere et alienos uersus pro suis recitare. Cui sub conuenienti[s] cornicis fabella dicit, ut aliena sibi non uindicet, ne, si unusquisque sua tollat, ille suum nihil inueniat.

26. frigida cvrarvm fomenta. Poeticam significat, qua relicta ipse sapientiae studuit.

29. si patriae volvmvs, si nobis vivere cari. // debes hoc. Apte ab ipsa laude philosophiae descendit ad inhibendam eius iracundiam aduersus amicum.

30. sit tibi cvrae. Deest ‘an’, ut sit sensus: an sit tibi curae Munatius.

32. gratia neqviqvam coit et rescindit(vr). [Nequiquam] pro ‘non’. Vt Vergilius: // Et summo clipei nequiquam umbone pependit, et // Nunc nequiquam fallis dea.

Ad Albium.

2. in regione pedana. Ped[i]um oppidum haut longe ab Vrbe fuit. Nunc non est, uerum adhuc regio ipsa Pedana dicitur.

3. scribere qvod cassi parmensis opvs. Hic est Cassius, qui in partibus Cassi et Bruti cum Horatio tri(bunus) mil(itum) militauit. Quibus uictis Athenas se contulit. Quintus Varius ab Augusto missus, ut eum interficeret, studentem repperit et perempto eo scrinium cum libris tulit. Vnde multi crediderunt Thyesten Cassi Parmensis fuisse. Scripserat enim multas alias tragoedias Cassius.

4. silvas inter reptare salvbris. [Siluas] libros φιλοσοφουμένους significat.

Torquatum inuitat ad conuiuium.

1. si potes archiacis conviva recvmbere lectis. Archias breues lectos fecit; inde Archiaci dicti sicut a Boeoto [o]Boeotos dicimus.

2. nec modica cenare times holvs. Dum dicit [modica] et [times], breuitatem cenae ostendit.

3. svpremo te sole domi. [Supremo]: summo, id est hora sexta. Verum quod ait [Tauro iterum] [iterum] [diffusa], ostendit Tauro iterum consule lecta.

5. sinvessanvmqve petrinvm. Petrinus uicus olim et locus in agro Falerno, ex quo intellegitur ad Falernum uinum Torquatum inuitare.

9. et moschi cavsam: cras nato. Moschus hic Pergamenus fuit retor notissimus. Reus ueneficii fuit, cuius causam ex primis tunc oratores egerunt, Torquatus hic, de quo nunc dicit, cuius exstat oratio, et Asinius Polio.

10. dat veniam somnvmqve dies; inpvne licebit. Diui Caesaris natalem significat adesse et ipse probat dicens ‘aestiuam noctem’, quia IIII id[ib]us Iulias celebrabatur.

16. qvid non ebrietas designat? [Dissignat]: aperit.

21. idonevs imperor. [Imperor] sicut indicor dixit.

23. corrvget naris, ne non et cantha. [Corruget]: contrahat, per quod non tantum sordidam, sed et olentem mappam significat. Deinde luxuriose splendidum argentum significat quasi speculo ostendere se ipsum conuiuae, id est imaginem suam.

29. sed nimis arta premvnt. Ait arte discumbentium molestum esse odorem alarum eorum, qui hirci dicuntur.

31. postico falle clientem. Monet, ut silentio ueniat.

Scribit non amare se unam sectam plus alia. In qua iam egloga Hieronymi sectam commendat, qui summum bonum indolentiam ait, quam Graeci ἀπονίαν nominant.

1. nihil admirari prope res. Nullae sectae obligatum se ait, ideo quia nulla maiorem res perturbationem animis parat, quam siquis alia tamquam bona concupiscit, alia tamquam mala timet. Eum ergo, qui se in rebus omnibus gratiae odioque exemerit, securum uiuere posse significat.

15. insani sapiens. Perinde pronuntiandum, ac si per se dixisset.

17. et artes svspice. Potest et [sus][p][i][c][e] subdistingui.

19. gavde[s] qvod spectant ocvli. Hoc in gloriae cupiditatem dicit.

24. in apricvm proferet aetas. [In apricum]: in apertum significat, hoc est: in lumen, in solem.

26. porticvs agrippae. In Agrippae enim porticu et Appia uia maxime conspicui uidebantur. In his ergo conspicuo ait ad mortem eundum esse, quo peruenerunt etiam reges Romani.

28. si latvs avt renes morbo temptantvr acvto. Ad recte uiuendum uirtutem solam proficere ait. Alias deinde res sic optat, quo modo consequatur: dicit diuitias primum, deinde honorem et gratiam, deinde cenas, non inuenuste usus ad omnia despicienda rerum contumelia inlata mentione cenarum.

31. hoc age deliciis. Si ita contemnis uirtutem, ut non summum bonum eam, sed uerba existimes, si religione non mouearis, ut lucos sacros in hoc putes stare, ut ligna hominibus praestent, relinque haec et quae miraris sequere.

38. decorat svadela venvsqve. Ordo: Et Venus Suadela. Suadela autem epitheton est Veneris, quae a Graecis Πιθὼ [a nobis Venus] accipitur.

39. eget aeris cappadocvm rex. Hoc ait: noli committere, ut egeas quod optimum ducis.

62. caerite cera. Hoc ideo, quia uictis Caeritibus Romani in percutiendo foedere non dederunt suffragii ferendi ius, quod ignominiosum fuit.

63. remigivm vitiosvm. Remigium uitiosum Vlixis συνεκδοχικῶς socios eius dicit. Quos uitiosos ideo ait, quia nec apud Circen poculis eius, nec apud Syrenas cantibus sibi temperare potuerunt.

65. si, mimnermvs vti censet. Mimnermus elegiarum scriptor fuit. [In quadam egloga Hieronymi sectam commendans, qui summum bonum indolentiam, quam Graeci ἀπονίαν nominant, molestias] amores plus incommodi quam gaudii habere demonstrat.

[In hac Maecenati se excusat, quod moretur in rure iam diu.]

1. [qvinqve dies tibi pollicitvs me.] In hac egloga Maecenati se excusat, quod diutius ruri moretur, propter autumnum Romae suspectum. Liberalitatem deinde Maecenatis referens aetatem excusat, et hanc, si laboraturus acceperit, paratum se reponere ait exemplo uulpiculae, cuius fabellam refert.

14. non qvo more piris vesci calaber ivbet hospes. Non quia superuacuae tibi et inutiles diuitiae erant, ideo in me liberalis fuisti. Hospitis deinde Calabri sermonem refert inuitantis se ad pira edenda, quae, si non edisset, subus abiceret.

30. repserat in cvmeram. Cumera uasi frumentarii genus factum ex uimine admodum obductum.

34. ha[e]c ego si compellor imagine. [Hoc ait,] si cogatur contra commodum ualetudinis officium praestare ait se malle quae acceperit reddere. Nec hoc ideo facere, quod iam saturatus opibus putet somno indulgendum; sed ait etiam in oblatione Arabum diuitiarum otium numquam uelle mutare uel posse.

41. non est aptvs eqvis ithacae locvs. Homericus sensus ex Odyssiae quarto. Telemachus offerenti sibi Menelao equos excusat accipere, quod equis minus apta et conueniens sit Ithaca, et agri angusti et steriles sint eius.

42. nec mvltae prodigvs herbae. Nec largus, nec qui multas herbas proferat.

46. strenvvs et fortis. Fabellam de Vulteio Maena praecone facetissime et dilucide exponit uel per se uel prioribus adnexam in exemplum sui, qui otium diuitiis praeferat.

48. distare carinas. Carinae locus in urbe, ubi et Pompeiana domus. Vergilius: // Lautis mugire Carinis.

48. foro distare. A foro longe esse.

59. et lvdis et post decisa negotia campo. Et hic subaudiendum: gaudentem.

73. tandem dormitvm dimittitvr. hic vbi saepe et reliqua. Allegoricos: postquam frequentibus cenis inescatus est.

92. pol me miservm. [Pol] ius iurandum.

Ad Albinouanum Celsum, cui indicat animi se aegritudine laborare, neque quicquam eorum, quae recta essent, sibi placere.

10. arcere veterno: Ληθαργίαι.

13. post haec, vt valeat. Pro: quo modo.

14. vtqve cohorti: adsessoribus.

56. vt tv fortvnam, sic nos te, celse, feremvs. Indicato ei, inquit, et insusurrato futurum, ut ipse felicitatem suam et processum in amicitiam Claudi non insolenter tulerit, ita nos quoque tamquam non insolenti futuros amicos.

Ad Neronem.

1. septimivs, clavdi, nimirvm. Septimium amicum suum Neroni commendat, de quo et in carminum libris // Septimi Gadis aditure mecum ait.

5. vetvli notiqve colvmbi. Quia plurimus amor columbarum.

6. tv nidvm servas. Domi manes ut auis in nido.

10. vtqv[a]e sacerdotis fvgitivvs liba recvso. Sic, inquit, fastidium me adsiduae urbis tenet et rus egeo et amo, quem ad modum fugitiuus sacerdotis, qui liba sit edere consuetus, cum fugit, fastidio longo libaminum panem tantum desiderat et laudat; ita et ego rus ciuitatem neglegens. Totum allegorice.

16. leniat et rabiem. Dicit ruri homines non laedi uel Caniculae uel Leonis signo.

29. qvam qvi non poterit. Hoc ait, simili genere et non minori damno adficietur. Nam negotiator, qui ueram Tyriam et fuco Aquinate[t] tinctam discernere non potuerit, non tantum damni patietur, quam is, qui uera bona a falsis discernere non ualebit.

40. dominvm vehet inprobvs atqve. Dicit non debere usque eo quemquam amore pecuniae conflagrare, ut in potestatem eius ueniat. Illa enim homini subiecta esse debet, non homo illi. Et supra hunc habet sensum: // Ac mihi res, non me rebus subiungere conor.

49. fanvm pvtre vacvnae. Vacuna in Sabinis dea, quae sub incerta specie est formata. Hanc quidam Bellonam, alii Mineruam, alii Dianam putant.

Ad Bullatium hanc scribit, qua colligit, non debere nos totam odisse uitam propter interueniens incommodum.

7. gabiis desertior atqve. Gabii[s] uicus in Sabinis iuxta Lucretilem montem, unde et aqua Gabia.

12. aspersvs volet. Legitur et [uouet]. Feliciter.

13. fvrnos et balnea. Fornos hoc est furuos a nigro colore dicimus propter fuliginem, uel obscuritatem, quam intus habent.

15. nec si te validvs iactaverit avster. Sensus hic est: non, inquit, ea bona ducenda sunt, quae necessitate diligimus, uel comparatione peiorum.

17. incolvmi, id est: nihil de statu suo requirenti[s] et cui nihil desit ad uotum.

18. paenvla solstitio. Apparet et paenulam solstitio et cetera alia, quae per ordinem dicit, diuerso tempore superuacua pro illis tunc moribus fuisse.

19. per brvmam tiberis. Quis enim tunc nataret?

19. sextili [sextili] mense: Augusto.

26. non locvs effvsi late maris arbiter. Arbitr[i]um pro remoto posuit, ut arbitros remoueri dicimus, hoc est alienos a negotio. Maris [est] arbiter est locus, qui trans mare longe positus atque discretus est. P(otest) arbiter et medius intellegi.

28. strenva inertia. Cacozelon. Cicero: // Cum tacent, [clamant]. Vergil.: // Sequiturque sequentem.

30. est vlvbris, a. Vlubrae locus in Italia, in quo nutritus est a Caesare Augustus. Propter quam causam ab Horatio nominatur, cum sit desertissimus uicus.

1. frvctibvs agrippae sicvlis. Ad Iccium, quem etiam lyrico carmine inconstantiae reprehendit, quoniam per auaritiam philosophiae studium militia[e] mutauit. Hic autem nunc Iccius procurator Agrippae est constitutus[, cui agrum eum commendauit].

5. si ventri bene. Si praesto cibus et potio.

52676. lateri. Si non desunt stramina dormienti[s].

5. pedibvsqve. Si habet equum, quo uehatur. Et est explanatio superioris sententiae, qua dixit: // Pauper enim non est, cui rerum suppetit usus, hoc est: cui nihil ad uitam deest.

7. abstemivs. Qui abstinet; an, ut quidam putant, abs[te] temeto, id est: siccus ac sine uino et sobrius?

8. sic vives p., vt te [vt] c. liqvidvs. Sicut uiues, tantum frueris diuitiis, quantum Mida.

10. vel qvia natvram m. p. n. Hoc est: quia nihilominus auarus est diues, quam pauper fuit is, qui auarus natus est.

10. vel qvia c. p. Epitherapeusis, qua dicit illum philosophandi studio sordide uiuere.

12. miramvr, si d. p. e. a. Hoc sensu dicit: mirum sublimiorum rem peiorem esse factam, dum illi philosophiae student, quando Iccius et pecuniae simul seruiat et sapientiae, qua ἰρωνία ostendit non posse utrumque fieri. Constat autem Democritum apud Abderitas ciues suos causam dixisse amissi patrimonii sui, et absolutum prolatis libris, quos de physica scripsit.

12. democriti pecvs edit agellos. Hoc est: pascuus et desertus ager Democriti factus est.

16. qvae mare conpesc. c. Hae quaestiones sunt pertinentes ad fysicam philosophiae partem.

19. rervm concordia discors. Cacozelon dicitur. Tangit autem par[t]em conpagem rerum ex elementis <IIII> diuersis aptam atque conexam.

20. stertinivm acvmen. Perifrasis tropus, hoc est: Stertinius. Hunc et alibi tangit ut Stoicum, qui de paradoxis loquitur.

21. trvcidas. Exprimis, elidis, et proteris. Conuenit autem hoc uerbum huius modi pulmentis.

22. siqvid petet. [Petet] nunc uolet. Vergil.: // Ne pete con[c]ubi[n]is natam. Quomodo [ultro]? [Vltro] aut ‘ultra’, id est ‘plus quam uolet’, aut ‘ante quam dicat’.

24. vilis amicorvm est annona, bonis. Nil, inquit, tam uile pro amicitia dari potest, quam quod deest uiro bono obsecuturo[s] scilicet, si in tempore acceperit. Nihil autem sapiens desiderabit, quamquam magni pr[a]etii sit.

27. ivs imperivmqve p. De hoc et in lyricis: // Redditum Cyri solio Prahaten // Dissidens plebi numero beatorum // Eximit uirtus.

28. caesaris genibvs minor. Subtiliter dixit ad genua deuolutum.

1. vt proficiscentem docvi te saepe divqve. Ad Vinnium haec scribit, quibus docet Horatius, quem ad modum Augusto uelit exhiberi libellos suos.

6. sarcina chartae. Sarcinarii non oportune reddunt[ur], quae sibi quisque mandauerit, sed ita inportune se offerunt, ut abicere uelle uideantur.

8. asinaeqve p. Commode ostendit non aliquo uitio hoc cognomen Vinnio contigisse, sed gentile fuisse.

10. lamas. Lama est uorago ἀπὸ τοῦ λεμοῦ. Nam lemos est ingluuies, unde Lamiae quoque dicuntur deuoratrices puerorum.

14. pvrria l. Fictum aniculae nomen ancillae contemptum, ut ait Persius: // Pannucia Baucis.

15. tribvlis. Vnus ex eadem tribu, hoc est plebeius ad conuiuium pergens.

17. morari. Delectare.

19. mandataqve f. [Mandata] nunc participium est, non nom[n]en. [Frangas] autem bene quasi asina ut supra: // Clitellas ferus inpingas.

1. vilice silvarvm. Ad uilicum suum scribit, in qua omnem hominem uitiosum paenitere ait uoluntatis suae; simul comparat se et illum satyrice quaerens, uter peior sit.

2. habitatvm qvinqve f. Quinque uillis possessum.

3. qvinqve b. s. v. Qui olim quinque senatorum fuit. Varia autem est locus in Sabinis celeberrimus aliquando.

5. et melior sit horat. an res. Deest: Horati.

9. et amat spatiis, id est: conatur erumpere uelut quibusdam carceribus inpe[n]dientis officii, ut cursum ad uillam confecturus inuadat. [Spatiis obstantia claustra] sunt carceres, et translatio ab equis circensibus facta.

14. mediastinvs. Incola mediae ciuitatis; an in officio balneatoris mediastinus?

16. me constare mihi scis. Hoc est: eundem esse me nosti nec umquam de opere ruris mutare sententiam.

19. tesqva. Loca aspera atque siluestria.

20. amoena vocat mecvm qvi sentit. Hoc est: quod tibi displicet, hoc alteri mecum placet.

21. vncta. Opulenta. Sic ipse alibi: // Accedes siccus ad unctum.

22. et qvod angvlvs iste feret. Per hoc ostendit angulum quendam sui agri non esse aptum uitibus, quando dixit facilius illic piper et tus, quam uuam posse progigni. Sicut Vergil.: // Maria ante exurere Turno, // Quam sacras dabitur pinus. Et est ‘uua’ septimus casus.

26. terrae gravis. ῎Αχθος ἀρούρης.

26. vrgves: quasi terrae grauis.

27. bovemqve disivnctvm cvras: otiosum pascis.

30. mvlta mole doc. Hoc est praefossis tramitibus. Sic alibi ipse de fluuio: // Doctus iter melius.

32. qvem tenves d. t. Deest: me, ut sit ordo: me quem tenues decuere togae, cena breuis iuuat.

36. nec lvs[s]isse. Videtur amfibolon ‘lus[s]isse’: utrum ‘olim’ fecit an ‘nunc’ tandem modum ludo ponendum esse credamus?

38. limat. Adtenuat, inminuit, adterit.

37. obliqvo ocvlo. Id est inuido oculo.

38. morsv. Ore mordaci.

38. venenat. Fascinat.

40. cvm servis vrbana diaria. Non ‘cum seruis mouentem’, sed ‘cum seruis rodere mauis’. Ex ambiguo haec est eligenda distinctio.

40. cvm servis vrbana diaria. Deest ‘Tu uero’. Sic enim erit contexta sententia.

42. calo. Vel ab eo, quod frequenter [a]uocetur, dicitur calo, uel quia κᾶλα Graece ligna dicuntur, et ille uadit saepe lignatum.

1. qvae sit hiemps veliae, qvod caelvm. Scribit saturic[a]e de Baiis luxuriosis, et tangit eos, qui in penuria[m] philosophantur, idem uoluptatibus seruituri, si fruendi habeant potestatem. Et est in hac epistula ὑπέρβατον longum, quod hoc ordine soluitur: quae sit hiemps Veliae, quod caelum, Vala, S. q. h. r. et q. u., tractus uter plures lepores, uter educet apros, utra magis pisces et echinos aequora celent: scribere te nobis, tibi nos adcredere par est.

2. nam mihi baias[t] mvsa svpervacvas. Nam mihi quidem ne Baiis opus sit ad curam corporis facit Antonius Musa medicus.

3. i. m. facit invisvm. Consuetudo lauationis meae, quod mediis frigoribus ψυχρολουσίαι utor.

5. myrteta. [Myrteta] aquas, quas uulgo myrtarias dicunt.

5. sane myrteta relinqvvnt. Sane, inquit, aquas frigidas petunt; propter quam rem gemit et irascitur per inuidiam uicus deseri suasu Musae.

6. cessantem morbvm. Aut generaliter quemlibet morbum, aut podagram, et arthritin.

7. svlphvra. Sulphureas aquas et Baianos uapores.

8. avdent. Bene [audent], ut pote aegri ad aquas frigidas pergentes.

10. mvtandvs locvs est. Deest: ergo. Mutandus locus est praesertim homini non tam medicum quam delicias petenti.

10. deversoria nota. Σύνλημψις, id est: mutanda.

11. qvo tendis? non mihi c. Nunc hoc tamquam ad equum loquitur consuetudine[m] deuertentem.

13. sed eqvi frenato avr. In equi ore frenato est quaedam, inquit, auricula, qua captat famam locorum, et, prout cognouerit, iter dirigit, aut deuertit. Et est suauis allegoria, qua significat magis uoluptatem homines captare quam curam corporis.

14. vtrvm popvlvm. Vtram ciuitatem, ut si diceret: utrum Cumas an Baias. Sic Vergil.: // Ac ueluti magno in populo.

16. nihil moror illivs orae: non patior.

18. generosvm et lene reqviro.]qvod me lvcanae ivv. Inter omnia, quae ex uino accidunt, etiam illius est maximum, quod uires praestat in uenerem. Hoc est ergo quod [uires] dixit, [quod iuuenem commendet amicae], id est fortem, et amabilem amicae reddat ut iuuenem.

24. feax. Pinguis et uoluptarius, ut alibi ait: // Nebulones Alcinoique // In cute curanda plus aequo op. i. Hanc enim opinionem de his Homerus tradidit in Odyssia.

26. maenivs vt rebvs maternis [m.] Hic Maenius et alibi[a] ab Horatio satyrice conpellatur ut s[i]curra[m]: // Maenius, [et satyrice] absentem Nouium cum carperet.

28. praesepe. Ταπίνωσις et saturice pro mensa. Sic Plautus in Curculione.

29. inpransvs non. Iratus scilicet ob hoc ipsum.

34. omasi: uisceris bubuli.

36. nepotvm: nequam et luxuriosorum.

41. verterat in fvmvm et cinerem. Comederat atque absumpserat.

46. pecvnia: res familiaris.

1. ne perconteris, fvndvs mevs. Id est: ne forte perconteris, uel προ[σ]τα[κ]τικῶς pronuntiatur, ut sit: ne perconteris, scribetur tibi forma loquaciter et situs agri. Scribit autem Quintio de aequanimitate ac temperantia sua, qua se paruo contentum esse demonstrat arguens alios dissimulatis uitiis magis bonos uideri uelle quam fieri.

3. amicta: uestita, maritata.

4. loqvaciter. Bene [loquaciter] quasi curiose audituro et scire cupienti.

5. continvi montes si dissocientvr. Deest ‘quidem’ et ‘sed ita’, ut sit: continui quidem, sed ita, ut dissocientur opaca ualle, unde intellegitur agrum suum uallemque inter continuos montes iacere.

6. dextrvm latvs uallis scil. Dextrum dicit latus orienti[s] soli obiectum, sinistrum occidenti.

8. temperiem lavdes. Hoc sic ait, quasi diceret, laude dignam esse temperiem regioni[oni]s illius.

11. dicas addvctvm propivs. Et hoc facete. Et nota Horatium in Italia nihil magis laudare quam Tibur et Tarentum.

12. fons etiam rivo dare. Fons Blandusiae riuo, qui Digentia dicitur. Ergo magnus fons, siquidem ab illo ortus riuus non sine nomine est.

16. septembribvs horis, quo tempore in urbe facile morbo corpora temptantur, ex autumni aestu noxio.

17. tv recte vivis, si cvras esse qvod avdis. Hoc est: si tali[ci]s es, qualem te fama testatur, ac per hoc ‘bonus’.

18. iactamvs iam pridem omnes te. Hic aperte ostendit, qui[d] supra dixerit: // Si curas esse quod audis. Et est sensus: Iam pridem omnes te iactamus beatum. Quid est [omnis Roma]? [Quid est] omnes Romani. Et est figura per metonymiam.

19. sed vereor, necvi de te. Hoc Persius aliter: // Nec te quaesiueris extra.

20. neve pvtes alivm s. b. b. In ha[e]c sententia, qua ostendit neminem beatum nisi solum sapientem [neue putes alium sapientem], deest ‘excepto’, ut sit: [me] neue putes alium beatum excepto sapiente bonoque.

24. nev si te popvlvs sanvm. Tam stultum est, inquit, alteri credere beatum [excepto sapiente] te dicenti qu[i]am populo fidem habere sanum te adseueranti, cum aegrum scias et tibi debeas temperare ab inportunis cibis.

25. siqvis bella tibi terra pvgnata. Siquis pro tuis laudibus tibi dicat Caesaris laudes et addat hos uersus: // Tene magis saluum populus uelit, an populum tu, // Seruet in ambiguo, qui consulit et tibi et urbi, // Iuppiter, qui sunt notissimo ex panegyrico Augusti, tu, cum possis adgnoscere et dicere ‘istae Caesaris laudes sunt, non meae’, patierisne te emendatum uocari sapientemque, quod ille est? et hoc ait:

27. tene magis salvvm: utrum magis populus uelit te saluum [seruet Iuppiter qui consulit et tibi et urbi] an magis tu populum uelis saluum, seruet Iuppiter.

28. q. c. e. t. e. v., in ambiguo. Quo sensu ostenditur tantum amorem Caesaris esse erga populum, et contra populi[s] erga Caesarem, ut [in] incertum sit, uter alterum magis diligat.

29. avgvsti lavdes .. cvm. Ordo et sensus: cum possis agnoscere. Et est figura ἀναστροφή.

31. respondesne. Ordo et sensus: respondesne tu, dic sodes: nempe uir bonus et sapiens nomine dici ita delector ego ac tu: hoc est ‘nempe tu, qui me reprehendis, in eodem uitio repperieris quo ego’, quod non negat Horatius, sed ostendit hoc ipsum non minus in se quam in altero stultum esse.

31. nomine .. dici. ᾿Αρχαϊσμὸς figura. Vergil(ius): // Et te crudelem nomine dicit.

32. ego ac tv. Atque tu, hoc est: et tu non minus, quam ego.

33. qvi dedit hoc hodie, cras, si v., a. Si ideo sum sapiens, quia me dicit populus sapientem, sequitur, ut, cum non dixerint, non sim.

40. mendosvm: uitiosum.

40. medicandvm hoc est: non sanum.

40. vir bonvs est qvis? qvi consvlta patrvm. Responsio est. Totum per hironian. Ostendit enim hoc ipsum non esse, sed uideri bonum.

44. sed videt hvnc omnis domvs, quam non est fallere. Et deest: sua.

46. nec fvrtvm feci. Hoc contra eos, qui se putant dignos, quia non commiserint, cur damnarentur.

49. sabellvs. Hoc est: ego Horat(ius). Sed in hoc nomine est quaedam facies integritatis. Vergil(ius): // Curibusque seueris.

50. cavtvs enim m. f. Nimirum, inquit, si idem cauent etiam nequam bestiae.

52. odervnt peccare. Signate locutus est; primum non ‘timent peccare’, sed ‘oderunt’, deinde non ‘metu poenarum’, sed ‘amore uirtutis’.

53. formidine poenae. Deest ‘sed’, ut sit: nihil quidem in te admittes, sed formidine poenae.

56. damnvm est, non. Minus siquid perdidit, cui furatus es, non minus fur es, quam si totum abstulisses. Et hoc secundum Stoicos, qui dicunt paria esse peccata.

57. vir bonvs, omne. Hironia.

60. laverna. Laruearum dea, quae furibus praeest.

63. qvi[n] melior servo. Ordo: qui melior seruo sit auarus, non uideo.

69. vendere cvm possis cap. Hac comparatione uult ostendere ita nos per stultitiam seruire fortunae, ut captiui seruiunt dominis uictoribus, seruati[s] scilicet non ex suo commodo, sed ex eorum [h]utilitate, qui parcunt hominibus seruituris sibi.

70. serviet vtiliter. Hoc est: ad omnia tibi dicto audiens erit, ut stultus cupiditatibus et fortunae obsequens facit et patitur uniuersa, quae dicit inferius.

76. vir bonvs et sapiens avdebit dicere[re]: pent[e]hev. Hoc παράδιγμα de tragoedia est Bacchis, in qua inducitur Liber a rege Pentheo ligari iussus ipse se soluere; quod simile sapienti est, quem car[c]ere[s] facultatibus et mori non metuentem, nulla uis potest in seruitute retinere.

79. linea. Finis uel pars. Terent(ius): // Extrema linea [est] // Amare haud nihil est.

1. qvamvis, scaeva, satis. Ad Scaeuam haec scribitur, in qua dum ars obsequendi amicis maioribus conmonstratur, Horat(ius) satyrico charactere adstruit nihil esse [se] aerumnosius et molestius obseruantia in potiorem libero homini.

1. qvamvis scaeva satis. Προθεράπευσις.

2. maioribvs vti. Id est: amicis. [S]et in consuetudine maiores dicimus.

3. amicvlvs. ῾Υποκόρισμα.

3. vt si caecvs iter. Prouerbialiter, ut si sus Mineruam doceat.

5. qvod cv[pe]res proprivm fecisse. Hoc est: quod eius modi sit, ut uelis hoc ipsum pro tuo habere.

6. si te grata qvies. Bene non ante monet et praecipit, quo pacto obseruandi colendique sunt potiores, nisi prius ostenderit colendos esse. Et primum requietem praeponit gratiosorum hominum societati. Sic probatur illos esse laudandos, qui amicitiam consectantur.

6. si te grata qvies. Si otio delectaris, inquit, ex urbe proficiscere, abi[n] Ferentiam, hoc est in desertum oppidum, quo dicto ei ostendit Romae haut aliquos amicos esse.

9. nam neqve divitibvs. Diuites modo pro gratiosis posuit, ut Terent.: // Omnia habeo, nec quicquam habeo. Nihil enim [m]illis uidetur deesse per amicos.

10. nec vixit male, qvi natvs moriensqve fefellit. [Fefellit] intellegitur ‘ignoratus est, latuit’. Hoc autem Graecum prouerbium est: Λάθε βιώσας.

11. si prodesse tvis. Ordo est: si autem prodesse tuis uoles.

12. siccvs ad vnctvm. P(auper) ad opulentum.

13. si pranderet holvs. Hoc dictum Diogenis Cynici significat ad Aristippum Cyrenaicae sectae philosophum. Sensus est autem [sit], si aequo animo paupertate[m] utamur, numquam nos regibus obsecuturos; si regibus obsequi maluerimus, numquam in paupertate sordes aequo animo toleraturos esse.

14. si sciret regibvs vti. Astute, ut dignitatem huic sectae colendorum principum daret, inuertit, quod erat reciprocum, hoc est, ‘si patienter regibus uteretur’; sed sic[ut] maluit [si sciret], ut uideretur in olere patiendo labor esse, in regibus ferendis ars et labor.

15. vtrivs horvm: Diogenis an Aristippi.

16. vel ivnior avdi. Quare [audi]? quia [iunior]. Et hic ostendit, cur supra dixerit: [Disce docendus adhuc]. [Mordacem Cynicvm]. Facete [mordacem] dixit. Et hoc uere in Cynicum dicitur.

18. elvdebat. Et hoc bene quasi iam iamque morsurum.

19. scvrror ego ipse mihi: mihi propter me.

19. scvrror. Scurriliter obsequor. Et haec uerba sunt Aristippi ad Diogenen.

20. eqvos vt me portet, alat rex. Hinc παροιμία: ¹῞Ιππος με φέρει, βασιλεύς με τρέφει.

21. officivm facio. Modo honeste dixit, quod supra humiliter [scurror].

21. ver[r]vm dante minor. Quantumuis, inquit, quod accipis par[t]uum sit, minorem te facis tamen ab eo, qui tibi porrigit. Quod si est, et non es[t] nullius egens, quod ipse de te iactas.

23. omnis aristippvm. Dicunt Platonem hoc ad Aristippum dixisse, cum illum naufragum uidisset in pannis, // ῏Ω ᾿Αρίστιππε, πάντα σοι πρέπει.

24. praesentibvs. Id est: paruis ac quae praesto esse possunt, τοῖς παροῦσιν.

24. aeqvvm: aequanimum et patientem.

25. dvplici panno. Vili ueste, quam diploidem ueteres dixerunt.

25. patientia velat. ᾿Ενιγματοποι[ε]ία.

26. mirabor, vitae via. Mirum est, inquit, si [de]decebit splendor hominem adsuetum sordidis rebus, ac per hoc: non decebit.

27. alter pvrpvrevm non ex. Ille scilicet, qui utrumque habitum consueuerit sumere ut Aristippus.

30. alter mil[lel]eti textam c. p. Qui panno duplici tegitur, ut Coenicus Diogenes diploide. [Mileti] [textam] [factam ex lan[e]a]. Vestes Milesiae pr[a]etiosae sunt.

30. cane peivs et angve vitabit. Facete locutus est in stultitiam hominis, qui pr[a]etiosam uestem non iam despicere, sed timere uideatur.

31. morietvr frigore. Mire deeo, [in]qui[t] uestiri nisi mis[c]ere non potest.

32. refer et sine vivat in. Ins[t]ul(sus). Totum facete, quamuis dicatur non hoc fingi ab Horatio, sed uere Aristippum Diogeni subducto pallio chlamidem subposuisse purpuream.

33. res gerere. Deest: magnas. [S]et hoc exemplo ostendit non, si tutum sit quiescere, idcirco et gloriosum uideri, praesertim cum sit non certam rem nec hominem colere sibi consulentis ac pigri, res uero maximas gerere et uigilare officium strenui hominis atque laudandi.

35. principibvs placvisse. A maiore ad minus [ueri]. Simile uideri gerere res bellicas et promereri principes ciuitatis.

36. non cvivis homini c. a. c. Et hoc exemplum est a similitudine.

37. sedit qvi timvit. Bene [sedit], quo uerbo signif(icat) segnitiam, unde et sedes: requietio. [Qui timuit]. Non ‘qui contempsit’, ne noluisse se laudet.

38. qvid? qvi[d] pervenit, fecitne viriliter? atqve. Hoc per interrogationem. Quicum agit, uel tarde respondet uel inuertit orationem uel tacet. Hic ergo dicendo [atqu][i] [hic est aut nusquam quod quaerimus] quasi tergiuersantem urguet ad respondendum.

39. hic onvs horret. Hic eloquitur, quod sibi in fine uoluit responderi, illum esse timidum, qui officium fugiat, illum fortem, qui subeat perferatque, ac per hoc, hunc laudandum, illum uituperandum.

41. avt virtvs nomen inane est. Nomen inane uanumque esse uirtutem Epicurus dixit, et ad uoluptatem referri uniuersa, quae facimus.

42. avt decvs avt pr[a]etivm. Hoc Stoici dicunt ad honestatem et rectum, hoc est ad uirtutem omnia reuocantes.

43. coram rege svo. Iam praecipit dicens uerecundiam plus prodesse apud maiores amicos, quam procacem inpudentiam, praesertim cum tacentibus magis quam poscentibus largiantur.

46. indotata m. Mime(sis) fig(ura) [hoc est imitatio poscentis aliquid].

48. clamat ‘victvm date’ hoc est: mendicat.

48. svccinit alter. Subsequitur et canit, id est sequitur alter ac petit. Et bene cantilenam mendicorum dixit.

49. dividvo findetvr. Tapinosis. Nimirum saturice ‘quadra panis’ inquit ‘quae uni tibi dari poterat, frangetur ac diuidetur duobus’, hoc est: diuiti inportunus eris et displicebis, unde fiet, ut, etiam siquid solidandum fuerat, cedat duobus.

50. sed tacitvs pasci si posset corvvs. Nunc eum signif(icat), qui si se pateretur ali a diuite tacitum, neque sibi aemulum conpararet, neque minus acciperet. Nam coruus cum accedit ad cibum, strepitu uocis alias aues arcessit, unde fit, ut solus pasci non possit. Et subtili[s] figura ait ita diuitem peti ab amicis, ut a coruis cadauera. Alii putant a coruo et a uulpe hoc translatum, sed male.

52. brvndesivm comes. Idem, inquit, quod meretrix facit amatori suo, quem simulatis damnis plorabunde spoliat, facit etiam regi suo amicus minor, cum qu[a]eritur simulans in itinere, quo comes ducitur, aliquid se perdidisse uel sensisse incommodi.

55. nota refer[e]t meretricis [c]acvmina. Hic locus de Truculento est Plauti fabula, ubi adulescens dicit: // Aut perit aurum aut conscissa est pallula et cetera.

55. catellam. Catenam diminutiue. Catena autem proprie dicta est, quod canem teneret.

56. periscelidem. Ornamentum pedis circa crura.

56. flentis mire non ‘dicentis’, sed ‘flentis’, ut fidem falsis lacrimae faciant.

56. vti mox // nvlla fides. Ita fit, inquit, ut postea etiam uera dicenti non habeatur fides.

58. nec semel inrisvs triviis. Hoc [est] exemplo signif(icat) numquam postea crediturum quem esse etiam uera dicenti ei, qui falsis rebus omnia fidei argumenta consumpserit. Hinc etiam prouerbium natum est: // Qui semel scurra, numquam [p][ater familias]. Et est ordo: Nec adtollere curat f. c. p.

58. semel inrisvs triviis. Nec si uere, [l]inquit, crus fregerit planus, credet ei ulterius ille, qui ab illo inrisus est semel, et eum adtollet, quippe cum eadem faciat in uero dolore, quae iam pridem fecit in falso. Planum autem scurram dicit. Sic Cic(ero): // Iste planus inprobissimus. Osiris Aegyptiorum deus[, ad quem illo tempore iuratum homines ducebantur].

61. credite, non lvdo. Mimesis[, hoc est imitatio].

62. peregrinvm. [Peregrinum] pro ignoranti posuit. Cic(ero): // Vestrae peregrinantur aures.

62. vicinia ravca. Nempe: uicini uociferantes.

1. si bene te novi. Aliud praeceptum, quo monet fugiendam esse uel leuitatem adsentatoris uel e contrario amaritudinem resistentis in omnibus. Et dicit in utroque mediocritatem esse seruandam.

2. scvrrantis. Turpiter adulantis.

2. amicvm. [Amicum] dicit, grauitate ac dignitate beniuolum.

3. vt matrona meretrici dispar erit. Id est: dissimilis.

5. est hvic diversvm vitio. Dicitur quidem uitium fugien[ti]s adulatoris incidere in peius uitium inconcinni et odiosi et inhonesti hominis et incommodi.

6. inconcinna. Insocialis.

6. gravis. Nunc molesta et odiosa.

7. qvae se commendat. Mire stultitiam expressit [commendat] dicendo. Nam ipsa odiosa est, cum commendari se putat.

7. tonsa cvte. Bene non ‘coma tonsa’, sed ‘cute’, ut de capillis id uideatur remanere, quod cutis est.

7. dentibvs a. Sordidis scilicet ab incultu.

7. tonsa cvte, dentibvs a. Characterismos hominis tristis et amari.

8. dvm vvlt libertas. Facete [uult] dixit, quia non sufficit, quod cupit.

9. virtvs est medivm vitiorvm. ᾿Αρετὴ μετριότης.

9. vtrimqve redvctvm. Virtus, inquit, inter contraria uitia ita debet in medio sita esse, ut ab utroque crimine tantundem remota sit.

10. alter in obseqvivm plvs. Descriptio adsentatoris scurrae[r]eque.

10. et imi derisor[em] lecti. Ordo: et imi lecti derisor. imi lecti accubitor est semper derisor amici sui. [Deris]([or]) autem dicitur, qui ex obsequio laudat, contra quam sentit. Sic alibi: // Derisor plus laudatore mouetur. Sic ego melius intellego ab his, qui putant metonymicos dictum imi lecti derisorem pro eorum derisorem, qui in imo lecto accumbant, id est, dominorum in conuiuiis. Nam in summo et in medio amici, in imo rex ipse discumbit.

11. sic nvtvm divi[di]tis. Hic characterismos adulatorum est.

12. iterat voces et verba. Hoc est: etiam quod leue dictum est, repetit et omnia uerba colligit, ne sine laude sint dicta, ac per hoc: dicit eadem, quae ille dixerit, et nullum uerbum non admiratur, quamuis interdum eius modi sit, ut exciderit ore potius quam sit meditate sapienterque prolatum.

13. vt pvervm saevo credas. Mirum et facetum exemplum.

14. vel partis mimvm tract. s. Recte; secundarum enim partium actores omnia summisse agunt; Cic(ero): // Vt in actoribus Graecis fieri uidemus, saepe // illum, qui est secundarum ac tertiarum partium et cetera.

15. alter rixatvr de lana. Descriptio tristis, et duri.

15. de lana saepe caprina. De nihilo, aut, ut quidam dicunt, caprorum pilos, non saetam dicens esse, sed lanam.

16. propvgnat nvgis. Ordo: pro nugis pugnat.

16. vt non // sit mihi prima f. rlq. Mimesis[, id est imitatio]. Ordo[r] est: ut ea, quae uere mihi placent, non omni libertate defendam, [non] deseram alteram uitam, quo signif(icat) non tanti facere inmortalitatem, ut, quod senserit, non defendat.

18. e[t]latrem. Omni rabie uociferer ac defendam.

18. pretivm. Commutatio pro acri liberalitate scil(icet).

18. aetas altera. Instauratio uitae, ut Virbio contigit.

18. sordet. Vilis est. Et sensus: ut ego adsenter alicui, pro pretio mihi, si altera aetas adtribuatur, neglegam ac sordidam ducam.

19. ambigitvr qvid enim? [Bono stomacho] saturicos respondet ad haec, quae a tristi et amaro dicta sunt. ‘Quid enim agitur’, inquit, ‘quare tu insanias uel facias inimicum’.

19. castor sciat an docilis plvs. Hoc s[c]ic pronuntiandum est, ut ostendatur leue ac neglegendum. Castor autem et Docilis, ut alii dicunt, histriones tunc temporis, ut alii, gladiatores fuerunt.

20. brvndisivm minvci m. Brundisium et Minucia et Appia uia peruenire potest qui uoluerit.

21. qvem damnosa venvs nvdat. Luxuriosum significat.

21. qvem praeceps a. nvdat. Aleatorem significat.

24. dives amicvs, saepe decem vitiis. Hoc dicit: uitiosum amicum, quamuis sit uitiosior, diues tamen se habere non patitur; credit enim uitia sua ob diuitias debere tolerari, uitia uero pauperis sustineri non posse, cum inferior facultatibus uirtute debeat conpensare fortunam.

25. saepe decem vitiis instrvctior. Hoc est: decem uitiis auctior ad peccandum quam amicus minor.

26. ac velvti pia mater. Mire superbiam diuitis pio mitigauit exemplo. Id, inquit, potior amicus te uult esse quod mater filium, hoc est, integriorem a se magisque sapientem.

28. et ait prope vera. Bene, quod stulte diues de se cogitat, id tamen in paupere uerum esse demonstrat; simul per mimesin loquentem diuitem facit.

29. stvltitiam pativntvr opes. Opibus, inquit, conpenso, cum stultus sum. Simile illud est Sall(ustii): // Quia secundae res mirae sunt uitiis obtentui.

30. arta decet sanvm toga. Arta toga, quae [bis] ter [ulnarum] non sit, ut in e[x]podis dixit. Pro opibus enim ueteres magnas uel paruas habuerunt togas. Cicero: // Velis amictos, non togis.

31. evtrapelvs cvicvmqve nocere. Eutrapelus hic, ut apparet, corrumpendorum hominum callidus fuit adeo, ut sciret cum habitu et cultu solere stultis animum quoque mutari.

31. cvicvmqve nocere volebat. Quemcumque corrumpere uoluisset.

32. beatvs enim iam. [Beatus] non uere, sed qui sibi beatus uidetur ex pulchris uestibus.

33. svmet nova consilia, et spes. Perturbabitur scil(icet) et ex habitu mores ducet fietque delicatus.

34. dormiet in lvcem. Hoc est: non euigilabit nec elucubrabit.

34. scorto postp. h. Carius illi erit scortum et dulcius honestate.

35. nvmmos alienos pascet. Faenerabitur et faciet aes alienum usuris crescere.

35. ad imvm. Ad postremum.

36. thrax erit. Auctorabitur se in ludum, ut gladiator sit.

36. avt holitoris aget. Satyrice inuenit sordidissima futuro mercennario post beatum incessum cultumque iactantem. Et utrumque tale est, quod sit spectaculum populo.

37. arcanvm neqve tv s. Bene. Mox enim dicet eiusdem esse prodere commissa, cuius et arcana perquirere ac scire uelle.

38. et vino tortvs et ira, quia uinum et ira tormenta sunt, quibus multi etiam inuiti secreta fuderunt.

39. nec tva quia hoc uitium iactantis est.

39. aliena reprehendes. Vitium obtrectatoris est.

40. nec, cvm venari vol. Odiosum enim facit inportunitas uoluntatis, et diuersitas studiorum.

41. gratia sic fratrvm. Dum alterutrum sequitur studium. Quod si fratrum et geminorum gratia sic dissiluit, quid te futurum est, adsectator?

42. donec svspecta severo. Ze[a]thum dicit osor[or]em lyrae. Sensus autem est: si Amphion fratri obsecutus usum lyrae studiumque proiecit, tanto magis te conuenit potiori amico consentire [atque]. Belle

45. lenibvs imperiis quam πιθανάγκην Graeci uocant, cum qui potest imperare blanditur.

45. qvoties. Quoties, inquit, parauerit ire uenatum. Calydonium aprum Meleager nobilis uenator excepit; inde ergo epitheton fecit Horatius, ut Aetolis retibus ‘ad apros factis’ intellegamus.

47. svrge et inhvmanae senivm. [Inhumanae Camenae], non est perpetuum epitheton, sed inhumane cum aspicit iam laedit.

48. pvlmenta laboribvs empta. Suauiter signif(icat) cibos et praedam ex uenatu.

49. romanis sollemne. Ab honesto uult persuadere laborem uenaticum non detrectandum.

50. vitaeqve et membris. Hoc ab utili sumptum est.

50. praesertim cvm val. A possibili.

52. adde, virilia qvod speciosivs. Hic ostendit turpe esse cessare firmiorem etiam infirmioribus laborantibus. Et hoc a persona sumptum est.

53. scis, qvo clamore coronae. Scis, quo suffragio [coronae], id est multitudinis spectatricis in campo Martio exerceri soleas; quod argumentum a minori ad maius dicitur. Nam si hoc facis ludi causa tantum, quanto magis facies propter amicitias et utilitatem tuam?

54. deniqve saevam mil. Occasio laudis iniciendae et ipsius, ad quem scribit, et Caesaris Augusti.

56. svb dvce, qvi t. Sub Caesare, inquit [et Caesaris Augusti inquit], olim in Cantabria militasti, qui nunc Parthis eripit signa[t] Romana quondam capta cum Crasso.

57. adivdicat. Adiungit.

58. ac ne te retrahas et inexcvsabilis ab. Sensus hic est: Noli, inquit, te retrahere ac denegare ludenti amico. Non enim excusare potes[t], quod ipse numquam luseris, praesertim qui in uilla tua cum tuis saepe nugeris ac l[a]udas.

59. qvamvis nihil extra. Quamuis, inquit, sapiens sis, et omnem curam tuam ad numerum hominum modumque redigas, hoc est, ad rationem, ad sapientiam, interdum te tamen iocis ludoque delectas. Sic alibi ait: // Dulce est desipere in ioco.

61. partitvr lyntres exercitvs. Vt imaginem pugnae Actiacae, quae fuit inter Augustum et Antonium, efficias fratrem Antonium, te Caesarem facis, lacus [Hadria] nominatur Hadria et tamdiu nomina simulata seruantur, donec alterutrum uincat.

62. hostili more refertvr. Agitur. Translatio a fabula[e], quae, cum agitur denuo, referri dicitur.

65. consentire t. s.: qvi crediderit te. Consentire studio suo, ille non solum studium laudabit, sed etiam plaudet.

66. vtroqve pollice. Vtraque manu. Tropos synecdoche: a parte totum. An quia, uehementius ut plaudat, manus iungens iungit pollicem cum proximo? [Protinus cum moneam.]

67. protinvs vt moneam. [Protinus] modo ‘subinde’ signif(icat). Et est ἐπιδιόρθωσις.

68. qvid de qvoqve viro. Tria dixit: quid dicas, de quo dicas, cui dicas.

69. percontatorem fvgito. Vera sententia est. Eadem enim libidine prodit et audita, qua, quae audire desiderat, perscrutatur.

70. patvlae avres. Paratae ad audiendum.

71. et semel emissvm v. ᾿Εν ὑποκρίσι per ypobolen pronuntiandum est.

72. non ancilla tvvm iecvr. Non ames, inquit, seruum aut ancillam [ac] diuitis.

74. ne pveri dominvs, id est: diues.

75. incommodvs angat. Ne, inquit, aut munere accepto laeteris, aut non accepto contristeris, cum omne munus sapienti res parua sit. Alii putant hoc dici: ne sentiens amicus petentem puerum puellamue [ne domnus pueri puellae uel] beare te uideatur, ergo obnoxium faciat paruo munere, hoc est, mancipio, donato, aut incommodus difficilisque sit, et te angat amatorem. Sic Vergilio, amorem suum per allegoriam confesso, Alexandrum puerum Pollio dominus dono dedit.

76. qvalem commendes, etiam. Monet, nequem incognitum potiori amico temere commendet, huius periculo peccaturum.

76. ne mox: ne postea.

77. incvtiant aliena t. p. p. Ne alio, inquit, peccante tu erubescas, qui eum commendaueris diuiti.

78. fallimvr et qvondam non. Timet Horat(ius), ne sub hoc praecepto ipse maleuolus uideatur, qui dicat non temere quemquam diuitibus conciliari oportere, et ideo addidit: fallimur tamen et interdum tradimus parum dignum. Quid igitur fiet, si peccauerit? minime defendendum. Decepit enim ipsum commendatorem.

79. qvem sva cvlpa premet. Qui uere peccauerit, et in offensionem uenerit sua culpa.

80. vt penitvs notvm, si t. Ne tu, inquit, in cassum effundas defensionem pro integ[e]ro, qui, ut saepe fit, maledicorum criminatione[m] cum laeditur, tu quoque labefactaris laudator commendatorque eius.

82. qvi dente theonino cvm. Hoc est: qui cum mordetur ab inuidis et obtrectatoribus, succurrendum tibi est, ne tu quoque laedaris. Theon autem quidam illo tempore rabiosae dicacitatis fuit.

822942. ecqvid // ad te post pavlo. Ordo: ecquid sentis?

84. nam tva res agitvr. Sententia per allegoriam demonstrans uicinorum periculum nostrum esse.

86. dvlcis inexpertis cvltvra. Dulcem esse dicit amicitiam diuitis ei, qui non sit expertus. Ceterum re ipsa plenam esse timoris et molestiae.

87. dvm tva navis in alto est. Cum prosperum cursum amicitiae tenes; et est tropus allegoria.

86. dvlcis inexp.: ne ob aliquam offensionem merearis excludi.

88. avra: uel tenuis ac leuis culpa.

89. odervnt hilarem. Hic ostendit, similem similibus delectari.

92. odervnt porrecta n. Hic ostendit, quid sit [leuis aura], hoc est, parua causa, cur quis non ametur. Pocula recusantem non amant; etiam si tu malam ualetudinem ostendas ad excusationem non bibendi.

92. porrecta negantem. Etiam ammota rec[a]usantem.

94. deme svpercilio nvbem. Ne te, inquit, tristem praebeas aut nimis seuerum. Nam propter haec multi odium contraxerunt.

94. plervmqve mod. o. Deest ‘etiam’, ut sit ‘etiam modestus’. Vtrum [plerumque] pendet a superiore [pendet], an per se intellegendum [est] non esse satis, bonum esse nisi ita te compares, ut qualis es[t], talis existimeris.

96. inter cvncta leges. Et doctrinam esse necessariam ait ad commendationem amicitiarum.

97. qva ratione qveas, id est: quem ad modum possis suauiter uiuere.

98. inops cvpido: auaritia.

99. nvm pavor et rervm m. [r. i.] Recte dixit. Vtrumque enim stultitiae: uel pauere ne amittas, uel sperare cum uoto ingenti res mediocriter utiles.

100. virtvtem doctrina paret. Hae omnes quaestiones de hac mora[bi]li philosophia sumuntur.

101. qvid te tibi reddat, id est: uirtus, quae facit sapientem nihil stulte facere, et per hoc se ipsum non laedere.

103. an secretvm iter. Videtur hoc probare, quod ultimum posuit. Nam et alibi dixit: // Nec uixit male, qui natus moriensque fefellit.

104. me qvotiens ref. Hoc est: quoties in rure meo sum.

104. digentia nomen riui fluentis per agrum Horati.

105. mandela pagus est in Sabinis nimis contrahens atque algida frigore et rugosa faciens hominum corpora.

1052963. bibit pagvs. Tropus metonymia. Hoc est: pagani bibunt. Et hic est, de quo ait: // Fons etiam riuo dare nomen idoneus.

106. qvid sentire pvtas. Deest: nisi hoc.

107. etiam minvs. Paratus sum, inquit, etiam minus habere quam habeo, dum modo uiuam quem ad modum uolo.

109. sit bona librorvm. Studio prius librorum copiam quam frugis uictusqu[a]e est precatus.

110. ne flvitem dvbiae s. Id est: ne alieni conuiuii sub incerta inuitatione tempus exspectem.

111. sed satis est orare iovem. Haec a Ioue, inquit, petam, quae ipse mihi praestare non possum. Ceterum, ut aequum animum geram, in mea magis est potestate, quam Iouis.

1. prisco si credis, maecenas. Ha[e]c epistula ad Maecenatem scripta pragmatiam suam uult in carminibus demonstrare. Sed prius uituperat imitatores omnes et in primis poetas, qui uirtutes eorum, quos admirati sunt, non adsecuti continuo, se his ipsis similes fore existimant, si ipsi sola illorum uitia consectentur, ueluti faciunt, qui, quod fama est Homerum uinosum fuisse, putant se bonos poetas reddi posse uinulentia. Ergo hoc totum ἰρωνικῶς dicitur, non quod Horatius id ipsum uerum existimet uel de Cratini opinione uel de Homero temulento aut Enni opinione.

3. vt male sanos adscribsit. [Vt] temporis aduerbium est, quasi dicat ‘exinde ut’. [Ad][scripsit] bene, tamquam in legionem suam. Nam hoc uerbum militare est. Et est ordo: Vt male s. a. L. S. F. q. p.

5. vina fere dvlces olv. m. c. Et haec ἰρωνία est, ipsas quoque Musas etiam mane sobrias non fuisse.

6. [lavdibvs argvitvr vini] facete addito Homero tamquam uinoso, quoniam uinum et in Iliade et in Odyssia saepe laudauit.

7. ennivs ipse pater. Hoc totum cum imitatione quadam dicitur stultae persuasionis. Pater autem Ennius ideo, quod ipse primus Latinorum ad heroici uersus imitationem adspirauerit.

7. ad arma: ad libros Annalium, quos Ennius scripsit.

8. forvm. Per forum causidicos et iuris consultos signif(icat).

8. pvtealqve libonis. Per puteal praetorem ac iudicem signif(icat). Puteal autem Libonis sedis praetoris fuit prope arcum Fabianum inde dictum, quod a Libone illic primum tribunal et subsellia collocata sunt.

9. [a]mandabo siccis: sobriis tradam.

9. adimam cantare severis. Vt ineptum est, inquit, actionem non a sobriis geri, sic absurdum est cantare ieiunos.

10. hoc simvl edixi, non cessavere poetae. Statim ut hoc, inquit, omnibus dixi, [s]ecuti stulti sunt ironiam.

11. noctvrno certare mero. Hoc est: dies noctesque potare.

12. qvid? siqvis vvltv torvo. Quid si aliqui, inquit, uestem uultumque Catonis imitetur, numquid continuo etiam uirtutibus Cato sit?

13. exigvaeqve togae simvlet t. c. Metonymia: id, quod fit, pro eo, qui facit.

15. rvpit iarbvthan t. Exemplum stulti imitatoris interposuit. Nam hic Iarbutha Maurus regio genere fuit [C]ortus, qui, dum Timaginem imitatur post conuiuium et inter pocula declamantem, propter insolentiam faciendi, quod conabatur, ipse diruptus est. Alii Timaginem ferunt multos [conabatur] adhibere solitum et cenae et declamationi suae dumque ab his multum laudatur, ad imitationem sui prouocasse Iarbuthan, qui se ex stomacho suppresso rupit, dum Ti[bi]maginem et dicendo et pascendo amicos conatur aequare.

17. decipit exemplvm vitiis imitabile. Decipiuntur, inquit, stulti, qui, cum proposuerint sibi bonorum exemplar, eosdem tantum in uitiis imitantur, ut ille, qui Catonem imitari se putat, si semper tristis ac sordidatus incedat.

17. qvod si // pallerem casv, b. e. c. Si uitiose, inquit, pallidus ego essem, imitator meus medicaminibus uteretur, ut, cum cuminum potaret, sic pallidus factus mei similis crederetur. Aiunt enim cumin[i]um dilutum et potum pallidum facere. [Exsanguem] ergo: pallidum.

19. o imitatores. Tam enim seruus ad alienum praescriptum uiuit, quam ille, qui est imitator alterius.

21. libera per vacvvm. Iam de se dicit ostendens et quae et quo modo carmina scripserit. Sic enim incipit, quasi neminem fuerit secutus, sed libero consilio sua inuenta conscripserit.

21. per vacvvm, quia nemo praecesserit.

22. qvi sibi fidet. Bene [fidet]. Praecedere, inquit, solus audet, qui recte sibi confidit, habetque alios pro examine regem ap[p]ium sequenti[bus].

23. parios. Ideo [Pari][o][s], quia Archilochus Parius primus est iambici carminis scriptor.

25. non res. De Archilocho, inquit, transtuli nil praeter metrum. Ceterum res et argumenta neglexi[t], quibus ille Lycambam persequitur, quo repudiatus est gener.

26. ac ne me foliis ideo. Timendum ait, ne me carpas, tamquam in metris nihil incoare ausum ac proferre pro meo. Multa, inquit, ex diuersis auctoribus etiam ipse conposui[t] doce[a]tque, quem ad modum ipse conposuerit.

28. temperat archilochi mvsam. Et Archilochi, inquit, utimur et Safficis uersibus.

28. mascvla autem

28. saffo, uel quia in poetico studio est inclyta, in quo saepius uiri, uel quia tribas diffamatur fuisse.

29. temperat alcaevs. Miscemus, inquit, et Alcaei metrum, sed neque isdem rebus neque eodem ordine utimur uersuum.

30. nec socervm qvaerit. Socerum Lycambam, sponsam Νεοβούλην dicit. Hos enim ad laqueum dicitur Archilochus conpulisse infami carmine.

32. hvnc e[r]go: Archilochum scilicet.

32. non alio. Inde hoc est, quod dicit nullius se imitatorem esse dum taxat inter Latinos auctores.

33. inmemorata: a nullo Latini oris ante me dicta.

34. ingenvis. Hoc uel ad Archilochum refertur multa obscena dicentem uel ad Lucil[l]ium, qui aeque multa spurc[e]a conposuit.

35. scire velis, mea. Desunt ‘si’ et ‘audies’, ut sit: si uelis scire, audies. Et hic se excusat, quod cum probetur a plurimis, non tamen habeat laudatores, uolens hanc causam esse, quod propter inuidiam, quae aemula uirtutis est, etiam ipsi sit ambiendum grammaticos cum suis auditoribus promerendo.

40. grammaticas tribvs, ipsam discipulorum multitudinem dicit, [pulpita] uero ipsos magistros.

41. hinc illae lacrimae. Hinc illa causa est, inquit, propter quam et alii laudantur et ego non.

41. spissis indigna theatris scripta. Haec quasi uerba sunt Horatii excusantis, cur non quod scripsit in publicum proferat.

42. nvgis addere pondvs. Hoc est: pro re magna sua[s] cum pondere pronuntiationis adferre et alioqui nugas peiores facere recitando.

43. rides — ait. Haec inuidi uerba sunt respondentis Horatio, ut si dicat: inrides, cum ais diffidentia[m] te non recitare uulgo, cum superbe fastidiens ceterorum aures Caesari soli legas.

44. fidis enim. Adhuc inuidi uerba sunt exprobrantis, quod Horatius multum sibi adroget de carminum suauitate.

45. tibi pvlcher. Iudicio tuo[n] contemnis laudes.

45. ad haec. Ordo: ad haec ego

47. displicet iste locvs, in quo palam recitatur.

45. naribvs: sannis uituperantium.

46. et lvctanti[bv]s acvto ne secer vngvi. Per hoc signif(icat) multos aemulos omissa arte, de qua certamen est, aliter laedere non cauentem, ut qui in luctatione[m] unguem inprimit ad lacerandum aduersarium.

47. dilvdia posco. Intermissionem ludorum uel dilationem.

48. lvdvs enim genvit. Haec causa est, cur diludia postulet.

1. vortvmnvm ianvmqve liber. Mirum est [ad] hanc adlocutionem inter epistulas poni, cum neque ad absentem neque ad hominem scripta sit, nisi quia [et] receptum est et principia et fines in omnibus libris nullius legis formula contineri. Vnde sic Lucretius incipit primum Epicureae sectae librum, sic Vergil(ius) finit in Georgicis quartum. Haec itaque cum libro suo uidetur loqui, quem inpositum ante finem cupidum esse dicit in publicum prodeundi, cum domi continendus sit, ne in malignos lectores incidens uituperetur. Vortumnus autem deus dicitur esse praese[n]s uertundarum rerum, hoc est, emendarum ac uendendarum, qui in uico Turario sacellum habuit; Ianus quoque similiter uicus est ab Iano gemino sic appellatus, qui in eo arcum habet sibi consecratum; per quos deos loca signi(ficat), in quibus cum ceteris rebus etiam libri uenales erant. Sane et ex his uersibus et in principio sequentis libri apparet Horat(ium) hoc uolumen quasi nouissimum totius operis habuisse. Nam secundum epistularum coactus adiecit.

2. ilicet. ᾿Εν ὑποκρίσει, quasi magnae temeritatis sit hoc librum uoluisse.

2. prostes. Proponaris uenalisque sis.

2. sosiorvm pvmice mvndvs. Sosii illo tempore fratres erant bibliopolae celeberrimi.

3. odisti claves. Odisti includi et sub sigillo esse, quod pudicis, inquit, gratum esse consueuit.

4. pavcis ostendi gemis. Doles, inquit, quod paucis recitem.

4. commvnia. Conuentus publicos.

7. et scis // in breve te cogi. Hoc est: nec totum nec per ordinem recitari fastidio poscentum:

9. qvod si non odio peccant. Sensus: quod si ego, qui quasi augur tibi nunc peccanti futura praedico, non odio tui loquor, tam diu Romae carus eris, quam diu retinueris pulchritudinem noui libri, tempore uero si sordidior factus fueris, nemo te amabit atque describet, sed aut c[h]ari[a]e consumeris aut fient ex te opistographae epistulae.

13. avt fvgies vticam. Vtica Africae, Hilerda Hispaniae est ciuitas. Ac per hoc propter metum bellorum ciuilium adhuc illic Romanum exercitum detineri significat.

14. ridebit monitor. Id est: ridebo.

17. hoc qvoqve te manet. Satyrice omnia, quae detestatur dicitque inminere libro suo.

17. pveros elementa docentem. Quasi ipse liber pueros elementa docturus sit.

18. extremis in vicis. In ultima uicorum parte, ut Terent(ius): // In ultima platea dicit.

18. balba senectvs. Balbus senex.

19. cvm tibi sol tepidvs. Secundum morem librariorum locutus est, qui circum quartam uel quintam horam dictata pueris praebere consueuerint, quo tempore tractabiliores sunt.

20. me libertino natvm patre. Ipse enarrat uitam suam cynice non dissimulans humilitate[m] generis se esse prouectum.

22. vt qvantvm generi demas. Causa, cur sibi non tacendi sint parentes.

23. primis vrbis belli p. d. Augusto Maecenati Pollioni et ceteris.

23. belli domiqve. Haec modo aduerbia sunt accipienda, non nomina.

24. corporis exigvi. Haec descriptio characterismus dicitur.

24. praecanvm. Propera canitie[m] et ante annos albo capillo.

24. solibvs aptvm. Solitum iacere sub sole et chroma facere.

25. tamen vt placabilis essem. ᾿Επιθεράπευσις, qua purgauit, quod se confessus est iracundum.

26. forte mevm siqvis te. Facete, quasi dicat: non omnes sciant, sed ille solus quicumque quaesiuerit.

27. qvater vndenos. Annos quattuor et quadraginta dicit, et simul ostendit, et quo mense natus, et quo anno aetatis suae hunc perscripserit librum.

28. collegam lepidvm qvo dvxit lollivs. Figurate pro eo, quod est: quem annum Lollius duxit cum collega Lepido. Et [duxit] ‘sortitus est’ accipiamus, quia sortem duci dicimus. Etenim tam diu quis collegam dicit, quam diu ipse collega est, propter quod hoc ‘nomen ad aliquid’ dicitur.