Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

porphyrionis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. II • CARM. III • CARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.
  1. odi profanum volgus et arceo...
  2. angustam amice pauperiem pati...
  3. iustum et tenacem propositi virum...
  4. descende caelo et dic age tibia...
  5. caelo tonantem credidimus iovem...
  6. delicta maiorum inmeritus lues...
  7. quid fles, asterie, quem tibi candidi...
  8. martiis caelebs quid agam kalendis...
  9. donec gratus eram tibi...
  10. extremum tanain si biberes, lyce...
  11. mercuri - nam te docilis magistro...
  12. miserarum est neque amori dare ludum neque dulci...
  13. o fons bandusiae, splendidior vitro...
  14. herculis ritu modo dictus, o plebs...
  15. uxor pauperis ibyci...
  16. inclusam danaen turris aenea...
  17. aeli vetusto nobilis ab lamo ...
  18. faune, nympharum fugientum amator...
  19. quantum distet ab inacho...
  20. non vides, quanto moveas periclo...
  21. o nata mecum consule manlio...
  22. montium custos nemorumque, virgo...
  23. caelo supinas si tuleris manus...
  24. intactis opulentior...
  25. quo me, bacche, rapis tui...
  26. vixi puellis nuper idoneus...
  27. inpios parrae recinentis omen...
  28. festo quid potius die...
  29. tyrrhena regum progenies, tibi...
  30. exegi monumentum aere perennius...

carm. iii i · odi profanum volgus et arceo...


1. odi profanvm vvlgvs et arceo. Indoctos detestatur. Haec autem ὠιδὴ multiplex per uarios deducta est sensus.

1. odi profanvm. Profanos allegoricos indoctos dicit. Ceterum profani proprie dicuntur sacris non initiati. Ergo quasi Musarum profanos dicit.

2. favete lingvis. Hic mos in sacrificiis usurpatur et significat ‘bona omina habete’, quod oportune poeta hic intulit, quia et profanos praedicendo et Musarum sacerdotem subiciendo sacrorum meminerat.

2. carmina non privs avdita. Romanis utique non prius audita, quamuis Laeuius lyrica ante Horatium scripserit. Sed uidentur illa non Graecorum lege ad lyricum characterem exacta.

4. virginibvs pverisqve c. Dicit se carmen proditurum, quod teneras aetates ad utilia instituat, quibus ad beatam uitam peruenire possint.

5. reg[n]vm t. in proprios greges r. i. i. i. e. i. c. g. t. c. s. m. Zeugma est [et] hic, ut ‘imperium’ et ad superiorem sensum referamus, quia totum tale est: regum timendorum in proprios greges imperium est et in illos Iouis. Ostendit autem neminem hominem a metu inmunem esse, ac per hoc, et infimos et maximos [h]isdem condicionibus — uitae subiectos esse.

9. est vt viro vir lativs ordinet arbvsta svlcis et reliqua. Per haec ostendit studia quidem et gradus honorum et mores diuersa esse hominibus; condicionem tamen mortalitatis unam esse.

10. hic [in]generosior descend. in c. p. Candidatum magistratuum petendorum significat.

14. aeqva lege [n.] necessitas. Necessitatem mortem dixit, quia necesse sit mori.

16. omne capax movet[vr] vrna nomen. Haec secundum opinionem illam uulgarem dicuntur, qu[i]a adfirmatur sorte ductos ad mortem ab Orco trahi.

17. destrictvs ensis c. s. i. c. p. Per allegoriam significat neminem libenter posse uiuere, qui metuat; et sumpsit in exemplum Damoclem, super quem Dionysius Siciliae tyrannus saeta gladium suspendit ante positis [a]epulis quam amplissimis et ceteris, quae ad uoluptatem animos auocare possint; per quae ostendit similiter regiam uitam splendore rerum suarum uti non posse, quia semper insidiarum metu suspecta sit.

20. non avivm citharaeqve cantvs somnvm r. Hoc ideo dixit, quoniam quidam regum Siculorum per nimias delicias ad citharae et auium cantum dormiebant.

21. somnvs agrestivm l. v. n. h. d. f. Ordo est: non fastidit humiles domos; et ideo apud ‘non’ particulatim subdistinguendum.

27. nec saevvs arctvri cadentis impetvs avt orientis

28. haedi. [E contrario est,] antitheton; cadenti enim orientem opposuit. Videlicet autem Arcturum occasu sui magis tempestates concitare.

29. non verberatae grandine vineae fvndvsqve mendax. Per zeugma ex superiore et hic accipiendum est ‘sollicitant[e]. Fundus autem mendax merito dicitur, quia plerumque cultoris sui spem fallit, non perferens ad maturitatem fructus, quos ostenderat.

30. arbore nvnc aqvas cvlpante nvnc t. a. s. n. h. i. Hic illud ostendit, quod dixerat [fundusque mendax]. Plerumque autem sterilitas arboribus euenit per nimias aquas, interdum per siccitates, aliquando per uiolentiam frigorum.

33. contracta pisces aeqvora sentivnt. Transit ad eos, qui per nimiam luxuriam elaborant sibi aedificia etiam in mari ponere.

37. sed timor et minae scandvnt eodem qvo dominvs. Redit ad illa, quae beatam uitam adimunt.

39. neqve decedit aerata triremi. post eqvit[i]em s. a. c. Hic ostendit, nec terra nec mari quemquam posse effugere insita animi uitia.

41. qvod si dolentem nec frygivs lapis nec p. s. c. d. v. Sensus est: si dolorem corporis animique nulli diuitiarum apparatus excludere possunt, cur laboremus in adquirenda re? [Frygius lapis] marmor est Synnadicum. Synnada enim esse dicunt urbem Frygiae, iuxta quam hoc marmor caeditur.

42. nec pvrpvrarvm sidere. Hoc est: quamuis sidere clarior sit. Non enim omnem purpuram sidere clariorem intellegi uult.

44. achemenivmqve costvm. Odoratum est quoddam gratissimum. Achemenii autem Persae dicti ab Achemene rege[, qui quondam totum orbem tenuerunt.]

45. cvr invidendis postibvs, id est: magnificis ac nobilibus.

45. et novo svblime ritv moliar atrivm? Ordo est ‘ritu nouo sublime atrium cur moliar?. [Sublime[m]] autem et ad altitudinem referre possumus et ad magnificentiam.

47. cvr valle[m] permvtem sabina divitias operosiores. Cur, inquit, relicto Sabino agro, ubi paruo contentus securam uitam ago, adpetam amplissimas domuum fundorumque possessiones, quae mihi oneri et molestiae sint?

carm. iii ii · angustam amice pauperiem pati...


1. angvstam amice. Suadet breuiorem ui[t]am faci[o]lioremque esse pauperi ad beatam uitam, si ita instituatur, ut in subiectis ostendit.

2. robvstvs acri militia pver. Hoc est: cum iam robustus est, ac per hoc: cum adulescens est.

2. acri militia aut ‘in acri militia’ accipe aut ‘per acrem militiam’.

3. et parthos feroces. Parthos pro quibuslibet hostibus accipe.

6. illvm ex moenibvs hosticis m. b. t. p. Tam clarus sit, inquit, in gloria bellicarum rerum adulescens, ut uulgo etiam mulieribus et puellis hostium notus sit, quae utique nisi frequentes in bello non conspiciunt.

10. aspervm tactv leonem. Hoc est: qui tam asper est, ut leo. [Asperum tactu] autem, qui, si tactus est, id est laesus, asperatur.

14. mors et fvgacem p. v. Hic ostendit eos maxime in bello periclitari, qui fugiunt.

17. virtvs repvlsae nescia sord. Haec de Stoicorum secta sunt, qui dicunt uirtutem solam sufficere ad uitam beatam. Repulsam autem generaliter accipe pro infamia ac turpitudine. Hoc enim ait: uirtus infamis ac sordida numquam esse potest.

19. nec svmit avt ponit s. a. p. a. Id est: nec in potestate populi est, honoretur necne, quia non alius illi inferre potest, quod in ipsa positum est.

22. negata temptat i[n]ter via. [Negata] scilicet hominibus. His autem intellegi uult per uirtutem adquirere posse homines inmortalitatem, qui mortali condicione sunt.

25. est et fideli tvta silentio merces: inter uirtutes scilicet.

26. vetabo qvi cereris sacrvm vvlga[ve]rit archanae. Absit, inquit, ut sub eodem tecto morer aut cum his nauigem, qui linguam suam usque ad proditionem mysteriorum Cereris producunt.

31. raro antecedentem scelestvm d. p. p. c. Hoc proximum est illi, quod dicitur, [deos iratos pedes lanatos habere], quia nonnumquam tarde ueniunt nocentibus. Secundum hoc ergo ‘Poena pede claudo’ nunc dicta est, quam raro deseruisse antecedentem scelestum ait, significans difficile non persequi eum, cui ob meritum aliquod debetur.

carm. iii iii · iustum et tenacem propositi virum...


1. ivstvm et tenacem p. v. In secta Stoica et hoc dicitur iustum uirum et honesti propositi[o] non terreri ciuium opinionibus exigentium, ut aliquid contra rationem faciat.

3. non vvltvs, instantis tyranni mente qvatit solida. Scilicet eum, quem [iustum et tenacem propositi] ait. Ergo sensus est: sapientem uirum non quatit, id est non conturbat minax uultus tyranni, ideo scilicet, quia solida mente est, id est, firma ac constanti.

9. hac arte pollvx, id est: hac uirtute.

9. et vagvs hercvles. [Vagus] dictus est, quia orbem terrarum peragrauit.

10. arces igneas, id est: sidereas, ac per hoc, caelestes.

11. qvos inter avgvstvs r. Bene, quia et ipse uirtutis cultor est.

12. pvrpvreo bibit ore nectar. [Purpureo ore]: claro et splendido, ut Vergil.: // Lumenque iuuentae // Purpureum.

13. hac te merentem b. p. [Hac]: uirtute scilicet.

13. merentem. [Merentem] quomodo accipimus? Vtrum simpliciter, id est dignum, an ut mereri stipendia milites dicimus?

14. indocili ivgvm collo trahentes. Alioqui scilicet indocili, non utique etiam sub Libero patre, qui eas docuerit iugum suum trahere.

17. gratvm elocvta consiliantibvs ivnone divis. [Consiliantibus] nunc ‘in consilio agentibus’ intellegendum. Est autem sensus: Iunone elocuta, quod erat gratum diis, apud quos in consilio loquebatur.

17. gratvm elocvta consiliantibvs i. d. Non est alia haec ὠιδὴ quam superior, sed illi adhaeret. Quare falluntur, qui eas separant, quippe cum manifeste superiori adhaereat hoc modo: hac Quirinus Martis equis Acheronta fugit, gratum eloquuta consiliantibus Iunone diuis. Significat enim hoc Romulum in caelum receptum, Iunone iam mitigata Romanis, quibus propter iram, quam in Troianos habuit, aliquamdiu irata fuit.

19. fatalis incestvsqve ivdex. Haec iam Iunonis uerba sunt in consilio.

22. mihi castaeqve damnatvm minervae. Pro ‘a me’.

23. damnatvm: Ilium scilicet.

25. iam nec lacenae splendet advlterae famosvs hospes. Eleganter haec dicuntur, quibus quasi ostendit se Iuno [ad] satisfactionem usque ad ultionem percepisse de Troianis.

34. discere nectaris svcos. Id est: adsuescere saporibus nectaris.

37. dvm longvs inter saeviat ilion romamqve pontvs. Dum longe sit, inquit, ab Ilio Roma, in qualibet parte orbis Romani, quantum in me est, regnent. Et eleganter hic peruicacia iratae in Troianos deae exprimitur.

39. regnanto beati. [Regnanto] pro regnent, [secunda pro tertia persona est,] ut est illud Vergilianum: // Tertius Argolica hac galea contentus abito.

40. dvm priami paridisqve bvsto insvltet armentvm, hoc est: pascendo supergrediatur.

41. et catvlos ferae celent invltae. Per id ostendit, quam desertam esse uelit Troiam.

45. horrenda late nomen in vltimas. Non perpetuo epitheto[n] ‘horrendam Romam’ dicit, sed barbaris horrendam.

46. qva medivs liqvor secernit evropen ab afro. Gaditanum [mare] fretum significat; inde enim discerni incipiunt Europa et Libya.

48. qva tvmidvs rigat arva nilvs. Non semper tumidus, sed tunc tumidus, cum rigat.

49. avrvm inrepertvm et sic melivs sitvm, // cvm terra celat, spernere fortior. Bene aurum utilius ait esse, priusquam de metallis effodiatur, quoniam effossum causam praestat auaritiae ac sceleribus. Populum autem Romanum ait constantissimum aurum contemnere, et merito, quoniam apud ueteres paupertas magis in honore erat quam diuitiae.

52. omne sacrvm rapiente dextra. Non ‘Romanorum dextra’, sed eorum, qui cogunt aurum in usus humanos. Extrinsecus autem hic accipienda uox est ‘etiam’, ut sit: etiam sacrum rapiente dextra.

54. visere gestiens, qva parte debacchentvr ignes. Australem cardinem significat, qui est torrentissimus.

61. troiae renascens alite lvgvbri // fortvna tristi clade iterabitvr. Ordo et sensus: fortuna Troiae alite lugubri, id est malo auspicio, renascens iterato excidio cadet. Hic autem sensus inde conceptus est, quod Flauius Finbria legatus Cinnae Ilium temporibus Syllanis oppugnauit ac diruit, quem mox seditio militum occidit.

69. non hoc iocosae conveniet lyrae: qvo, mvsa, tendis? Nunc his uerbis poeta ad se conuersus ait non se recte facere, quod lyrico carmine, cui iocosa conueniant, seueriora loquatur.

70. desine pervicax referre sermones deorvm. [Peruicax] nunc pro ‘licentior’ dicitur.

72. et magna modis tenvare parvis. Sensus est: desine magnas res, quae heroico magis carmini conueniunt, extenuare humilitate lyrici carminis.

carm. iii iv · descende caelo et dic age tibia...


1. descende caelo et dic age tibia. Inuocat Musam, ut se iuuet in carminibus. Sed quod ait [descende caelo], ad illud pertinet, quod uelit iam transire a Iunonis sermonibus, quos in caelo habuisse eam ostenderat.

5. avditis. His distinguendum et pronuntiandum interrogatiua figura. Dicit autem audire se uocem Musae canentis. ­

5. an me lvdit amabilis insania?. Aut numquid ego hoc imaginor errore mentis, quem nimio poetico studio concepi?

6. avdire et videor pios. Hic pios dixit pro diis, et ex hoc pro Musis dictum est.

9. me fabvlosae vvltvre in apvlo // nvtricis extra limen apvliae. Vultur mons est in Apulia, ubi dicit se poeta educatum a nutric[ta]e nomine Apuliae, quam fabulosam appellauit, quod nutrices fere alum[i]ni[bu]s suis fabulas narrare soleant.

11. lvdo fatigatvmq. s. Ordo est: ludo somnoque fatigatum.

14. qvicvmqve celsae nidvm [h]achervntiae. Acheruntia oppidum est Lucaniae, quam nidum appellauit, quod paruum sit et in summo monte constitutum, sicut nidi auium in summis arboribus solent esse.

15. saltvsqve bantinos e. a. Bantia oppidum est in Apulia.

15. et arvvm pingve tenent hvmilis ferenti. Ferente oppidum est et ipsum in Lucania, quod humile appellauit, quod in ualle est positum.

18. vt pr[a]emerer sacra lavroqve conlataqve myrto. Sacram laurum, non ideo tantum dixit, quod sit in tutela Apollinis, sed etiam, quod uelit diuinitus se ea coopertum a columbis intellegi.

20. non sine diis animosvs infans. Ideo quia solitudinem nemoris non expauerat, cum esset et solus et infans; quod ipsum prodigium dicit diuinitatis cuiusdam, quam in se esse intellegi uult.

21. vester, camenae, vester in ardvos t. s. Vbicumque, inquit, sum, uester sum, o Musae, cuius infantiam manifestum est uos custodisse. Per haec autem significat se, ubicumque fuerit, nihil aliud quam studia musica colere.

23. sev tibvr svpinvm sev l. p. [Supinum], inquit, [Tibur] ad situm eius [montis] aspiciens. Nam in latere montis constitutum est.

25. vestris amicvm f. et c. Sub Bruto se militasse Horatius saepe ostendit, et periclitatum, cum ab Augusto partes eius fusae sunt, quod periculum nunc ait praesidio Musarum se euasisse.

27. devota non extinxit arbor. [Deuota] nunc elidenda ac per hoc execrabilis ac detestabilis.

28. nec sicvla palinvrvs vnda. Ostendit se etiam in mari circa Palinurum promunturium periclitatum.

29. vtcvmqve mecvm vos eritis. [Vtcumque] nunc pro ‘ubicumque’ accipe. ‘Vt’ enim ueteres nonnumquam pro locali particula ponebant, ut Vergil. in quinto: // Caesis ut forte iuuencis pro ‘ubi caesis’, et Ouidius: // (!)Qua[e]que fugit tellus illuc ut pontus // et aer.

30. navita. [Nauita], id est: nauigans.

34. et laetvm eqvino sangvine concanvm. Concani Hispaniae gens est, uel, ut alii dicunt, Scythiae, quos ostendit equino uesci sanguine. De quo et Vergil. sic ait: // Et lac concretum cum sanguine potat equino.

36. et scythicvm inviolatvs amnem. Scythicum amnem Tanain uidetur significare. [Inuiolatus] autem et ad superiores sensus per zeugma referendum.

37. vos caesarem altvm militia simvl // fessas cohortis addidit oppidis. Etiam Caesarem altum, inquit, uos recreatis, cum in hibernis constituit exercitum; per quod etiam Caesarem studiosum esse poeticae ostendit.

41. vos lene consilivm datis et dato gavde[n]tis almae. Per Musas, id est per studium litterarum, ad sapientiam corroborari mentem intellegi uult. [Lene] enim [consilium] sapientiam dicit.

42. scimvs vt inpios titanas immanemqve tvrbam. Hac parecbasi ostendit uires sine prudentia non tantum uanas esse, uerum etiam sibi aduersarias; per quod probat illud, quod supra dixerat: // Vos lene consilium datis et dato gaude[n]tis.

50. fidens ivventvs horrida brachiis. Ordo est: fidens brachiis iuuentus horrida. Melius enim id intellegitur quam ‘horrida brachiis’.

51. fratresqve tendentes opaco pelion inposvisse olympo. [Tendentes]: contendentes. De hoc autem et Vergilius sic loquitur: // Ter sunt conati inponere Pelio[n] [Ossam]Scilicet, atque Ossae frondosum inuoluere Olympum. // Ter pater extructos deiecit fulmine montes.

54. avt qvid minaci porfyrion statv. Sic Vergil.: // Mediaeque minans inlabitur urbi, nisi quod et in ipsa corporis altitudine minae quaedam uidentur esse atque horror.

58. hinc avidvs stetit v. Auidum Vulcanum dixit propter ignis auiditatem.

60. nvmqvam vmeris positvrvs a. [Numquam positurus] pro ‘qui numquam ponet’.

61. qvi rore pvro castaliae lavit crines. Castalia fons est in monte Parnasso.

63. natalem silvam. Nunc ‘in qua natus est’. Aliter diem natalem dicimus, quo quis natus est.

64. delivs et patarevs apollo. Delius a Delo insula dicitur, Patareus a Patare urbe, quae est in Lycia.

65. vis consilii expers mole rvit sva. Haec et generalis est sententia et specialiter praeterea nunc ad Gigantes pertinet. [Quia]

66. vim temperatam dii qvoqve provehvnt // in maivs. Hoc ad Augustum uult referri, quem scilicet fortem intellegi uult et doctum, per quae ad sublimitatem imperii Romani peruenerit.

70. notvs et integrae temptator orion dianae. Et hic ‘testis est mearum sententiarum’ accipe. Orion autem Dianam stuprare cum temptasset, sagitta eius occisus est.

73. iniecta monstris terra dolet svis. Terra, inquit, mater dolet filios suos, Gigantes se montibus suis pr[a]emere.

75. nec peredit inpositam celer ignis aetnen. Aetna mons Encelado superpositus est, quem ait, quamuis semper ardeat, non tamen absumi[t], ut semper eum premat.

77. incontinentis nec titvi iecvr relinqvit ales. Incontinentis: libidinosi. Hic autem adortus est Proserpinam uel, ut alii aiunt, Latonam; ob quod iecur eius semper renascens a uulture consumitur.

79. amatorem trecentae perithovm cohibent catenae. Aeque et hic Proserpinam rapere temptauit, ob quod dicitur nunc esse apud inferos.

carm. iii v · caelo tonantem credidimus iovem...


1. caelo tonantem credidimvs i. r. Si famae, inquit, tantum de Iouis magnitudine credidimus: quanto magis de Augusti credendum est, cuius uirtutes et potentiam omnes non audimus, sed uidemus.

3. adiectis brittanis imperio gravibvsqve persis. Per has gentes ab ultima occidentis plaga usque ad orientalem per continuationem adiunxisse imperio suo terras Augustum intellegi uult.

5. milesne crassi conivge barbara. Cum magnitudinem rerum gestarum Augusti commemorasset, indignatur eos, qui sub Crasso militauerant, oblitos Romanae uirtutis, apud Parthos resedisse turpitudinem captiuitatis aequo animo ferentes.

6. tvrpis maritvs vixit et hostivm, // pro cvria inversiqve mores, // consenvit socerorvm in armis. ῾Υπέρβατον sic ordinandum: et hostium socerorum in armis consenuit. Nam illa per exclamationem [per medium est], quae Graece διὰ μέσου inlata esse dicuntur: ‘Pro curia inuersique mores! Puta autem hoc eum dixisse: Itane hoc Romanus fecit? O mores, inuersi estis, et o curia, quam indignas res passa es[t]!

9. svb rege medo. Medum suo more pro Partho posuit.

10. [h]anciliorvm et nominis et togae oblitvs aeternaeqve vestae. Per [h]ancilia[m] et Vestam sacra ac religiones Romanas uult intellegi. Aeternam autem Vestam propter aeternos, qui in ara eius coluntur, ignes dixit.

12. incolvmi iove. Mire [incolumi Ioue], ut si diceret: stante[m] mundo, incolumi rerum natura.

13. hoc caverat mens provida regvli : Nequis scilicet uitam captiuitate speraret, sed potius pro libertate moreretur.

14. dissentientis condicionibvs foedis, quod captiuos Afrorum noluit pro se reddi.

15. exemplo trahentis perniciem veniens in aevvm. Perniciem hinc processuram in futurum tempus, si exemplum tale induceret.

17. si non periret inmiserabilis captiva pvbes. Id est: si non perissent captiui, quoniam nemo eorum misereri deberet.

18. signa ego pvnicis adfixa delvbris. Haec uerba sunt Reguli desuadentis, ne permutatio captiuorum fieret. Indicat autem indignationem quandam, turpitudinem in Romanis militibus, cum se facile captiuitati traderent, uideri.

23. et arva marte coli popvlata nostro. Vidi, inquit, securiores Poenos agros suos colere, qui agri iam a nobis ante fuerant uastati.

25. avro repensvs scilicet acrior miles redibit. [H]ironia, cuius sensus est: uidelicet fortior prodibit miles in pugnam pr[a]etio redemptus. Quod significat non posse fortiter in acie stare militem, qui didicerit uictum se posse uiuere.

26. flagitio additis damnvm. Turpitudini, inquit, Romanae, quae per ignauiam militum accidit, insuper uos adiungitis damnum pecuniae, qua sic eos redimere uultis.

27. neqve amissos colores lana[ta] refert medicata fvco. Vt lana, inquit, medicata, id est infecta, numquam ad pristinum redit colorem, ita miles inbutus uitio captiuitatis non erit fortis.

34. et marte poenos pro[p]teret altero id est: si iterum constitutus ad pugnam hostis prodierit.

37. hic vnde vitam svmeret inscivs pacem dvello miscvit. Cum deberet, inquit, uitam uirtute atque armis quaerere, commisit se hostibus; sic ergo pacem bello miscuit.

39. o magna carthago probrosis // altior [rvinis] italiae rvinis. Sic uoca[ba]tur Carthago magna, quam ait dedecore et damnis magnis Romanorum altiorem factam.

41. fertvr pvdicae conivgis oscvlvm // parvosqve natos vt capitis minor // ab se removisse. Adfirmatur Regulus, cum Romam captiuus adductus esset a Poenis, auersatus uxoris osculum, dicens inhonestum matronae esse eum, qui sit infamiae captiuitatis damnatus, id est seruus factus, maritum agnoscere. Bene ergo additum [pudicae coniugis], ne putares illum ideo osculum coniugis auersatum, quod de pudicitia eius iniquius sensisset.

43. et virilem torvvs hvmi posvisse vvltvm. Id est, ad humum uultum deiecisse. Virilem autem uultum ad uirtutem animi eius, cum hoc faceret, referens dixit.

45. donec labantes consilio patres // firmaret avctor, nvmqvam alias dato. Scil(icet) generaliter accipiendum, id est: qualem sententiam nemo umquam de se tulisset.

48. egregivs properaret exvl. Hoc est: gloriosus, qui se exulem maluerit esse, quam cum infamia redimi. Et est occultum antitheton; nam maerentibus amicis egregium exulem opposuit, quae figura eam uim habet, ut ostendat ingens miraculum fuisse in hoc, quod, cum amici pro eo maererent, ipse egregius, id est sublimis animo ageret.

53. qvam si clientivm longa negotia. Cum populus, inquit, ei obsisteret, ne in Africam portaretur, non aliter eos reliquit, quam solent principes ciuitatis amicos suos negotiorum deiudicatis litibus uel prolatis rebus otiosa mente relinquere, festinantes in praedia sua.

carm. iii vi · delicta maiorum inmeritus lues...


1. delicta maiorvm inmeritvs lves. Hoc ex tradita persuasione scriptum est, qua aiunt poenas in posteros expetere saepe, quas maiores effugerint.

2. donec t. refeceris pro ‘donec reficias’.

6. hinc omne principivm. Subaudienda est extrinsecus particula ‘habes’. Et est sensus: hinc omne principium imperii habes, quod deos colas; ergo ut imperium perseueret, perseuera deos colere.

9. iam bis monaeses et pacori manvs. Hi Parthorum reges fuerunt. Bis autem Parthos retulisse de nobis uictoriam dixit, quia et Crassum antea et tum Decidium Saxam in Asia cum exercitibus occiderant.

11. et adiecisse praedam t. e. r. Ex praeda, quam nobis detraxerunt, torques suos exiguos antea ampliasse gaudent. Hoc enim nunc significat [renident].

13. poene occvpatam seditionibvs [d.] del. v. Seditionibus, inquit, ciuilibus destrictum populum <R>(omanum) ex occasione poene barbari deluerunt.

17. fecvnda cvlpae saecvla. Nostra scilicet saecula.

17. nvptias primvm inqvinavere. Per nuptias inquinatas uult ostendere nos ex ipsa culpa progeneratos ac merito nihil rectum in uita facere.

19. hoc fonte derivata clades i. p. p. q. f. Turpes, inquit, coitus feminarum descendunt in liberos quoque, deinde in rem publicam.

21. motvs d. g. i. Id est: molles saltatus, quos primi Iones inuenerunt.

22. et fingitvr artibvs. ‘Artubus’ legendum, quia non uenit a nominatiuo ‘artes’, sed ‘artus’. Significat per id molliores saltatus puellas discere et turpes et libidinosos motus rerum ueneriarum.

24. de tenero meditatvr vngvi. Hoc prouerbium de Graeco est, quod dicunt ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων, quod significat ‘a prima infantia.

26. neqve eligit cvi donet inpermissa raptim. Sensus est: Neque ex occasione extincti subito in conuiuio luminis properat adulter [post interuallum] occulte rem facere.

29. sed ivssa. Scilicet [facere] non permittente tantum marito, sed etiam iubente.

32. dedecorvm pr[a]etiosvs emptor. Qui dedecora, id est adulteria magno pr[a]etio emit.

33. non his ivventvs orta parentibvs i. a. s. Melioribus, inquit, orta fuit parentibus iuuentus illa apud antiquos nostros, quae bella Punica pro patria etiam naualibus proeliis gessit.

37. sed rvsticorvm mascvla militvm proles. Hodieque ex rusticis maxime milites lecti meliores habentur.

39. et s[a]everae // matris ad arbitrivm recisos // portare fvstes. Mire simplicitatem et patientiam laboris in iuuenibus per id ostendit, quod etiam matrum potestati se subicerent, cum iam et ad arbitrium earum operarentur.

43. amicvm tempvs agens a. Laborantibus scilicet [etiam] amicum ob capessendam quietem.

45. damnosa qvid non inminvit dies. Hoc ideo dicitur, quoniam uidentur omnia [per] processu temporum in deterius labi.

46. aetas parentvm pe[r]ior avis tvlit // nos neqviores mox datvros // progeniem vitiosiorem. Damnosam rem mira facilitate et breuitate successu temporum in deterius labi [Aet. p. p.] per successus et ordinem nascentium explicuit. [Ad Asterien.]

carm. iii vii · quid fles, asterie, quem tibi candidi...


1. qvid fles asteria [g]? Hac ὠιδῆι consolatur puellam desiderio coniugis sui maestam, et simul monet, ne alicuius adulescentis blanditiis aut specie ipsa capiatur. Et est ordo: Quid fles, Asteria, Gygen, quem tibi restituent Fauonii primo uere Thyn[n]a merce beatum?

3. thyna merce beatvm. Bithyni iuncti sunt Thynis. Vtraque autem gens Ponto confinis est.

5. ille notis actvs ad oricvm. [Notis] pro quibuslibet uentis dictum est.

6. post insana[e] caprae sidera. Aedos uidetur significare, quorum ortus et occasus concitant tempestates. Horum et Vergilius meminit dicens: Quantus ab occasu ueniens pluuialibus Aedis Verberat imber humum.

6. frigidas duplici modo accipe, et propter hiemem, qua peregre retinetur, et propter solitudinem.

9. atqvi sollicitae nvntivs hospitae. Dicit Gygen ab hospita Chloe amari et ab ea nuntium amoris ad eum mitti.

10. et miseram tvis dicens ignibvs vri.

10. tvis ignibvs. Quibus tu ipsa ureris, id est, mariti tui amore.

12. temptat mille vafer modis. Vafer nuntius, id est callidus ad suadendum.

13. vt proetvm mvlier perfida credvlvm. Sthenebian significat Proeti uxorem, quae Bellerofontem hospitem amauit et non consentientem sibi adulterum criminata est.

16. matvrare necem refert. Nuntius scilicet Gygi historiam, qua Bellerofontes periclitatus ostenditur, quod hospitae in amore[m] non consentiret, refert ut per exemplum terreat eum, ne idem et ipse patiatur.

18. magnessam hippolyten dvm fvgit abstinens. Haec est, quae nupta fuisse Eurypyo traditur.

19. et peccare docentis fallax historias monet. Subaudiendum ‘et alias’, quia et hae, quas supra rettulit, docent peccare.

21. scopvlis svrdior icari. [Icari scopuli] pro Icarii maris scopulis, [s]et hos pro quibuslibet posuit. Surdi autem scopuli periclitantibus dici solent, quod quasi pr[a]eces eorum non exaudiant.

25. qvamvis non alivs flectere eqvvm sciens et reliqua. Notum est iuuentutem Romanam apud ueteres et exercitatam in campo Martio, et post hoc exercitium natare solitam fuisse in Tiberi[m], quia et peritia nandi rebus militaribus sit necessaria. Dicit ergo Enipeum non debere puellae huic placere, licet gloriose in exercitio inter aequales uersetur.

29. prima nocte domvm clavde neqve in vias // svb cantv qvervlae despice tibiae. Belle, quasi Gyges uespertino tempore ad fenestram Asteries tibicinem adhibere soleat, ut illa cupiditate audiendi per fenestram despiceret, atque ita cupidam uidendi sui ac sollicitam de se dare.

carm. iii viii · martiis caelebs quid agam kalendis...


1. martiis caelebs qvid agam kalendis. Haec ὠιδὴ ad Maecenatem scripta est, qua testatur se diem festum Martiarum kalendarum gerere, quod hac luce maximum periculum effugerit arbore infracta paene elisus. Kalendae autem Martiae hodieque matronarum dies festus est. Ait ergo non debere mirari Maecenatem, quod diem kalendarum Martiarum celebret, quamuis matronam, id est uxorem, non habeat.

5. docte sermonis vtrivsqve lingvae. Hoc ad Maecenatem adnectendum. Nam sic ordinandum est ‘Maecenas docte sermonis utriusque linguae’, et intellegendum utique Graecae et Latinae.

10. corticem adstrictvm pice dimovebit amforae f. b. i. c. t. Dicit se hoc kalendarum die amphoram ad sacrificium et conuiuium aperturum, quam cortice picato operuerit et in fumario posuerit Tull[i]o consule.

10. corticem adstrictvm pice dimovebit amf. f. Videtur [cortice[m]] pro ‘cortici’, id est ablatiuum casum pro datiuo, posuisse, ut sit sensus: cortici fumum dimouebit pice adstrictum. Et fumum utique pro fauilla fumi dixit, quae sidere solet super ad cooperimentum amforae.

13. cyathos centvm. Sensus est: licet centum cyathos bibas, innocui erunt.

15. procvl omnis esto clamor et ira. [Esto] pro ‘erit’. Dicit autem adeo innocuum esse uinum, quod exhibiturus sit, ut potantes nec [n]oneret nec per ebrietatem ad lites incitet.

17. mitte civilis s. v. c. Noli, inquit, sollicitus esse de salute urbis, cum sint tuta omnia, et solue animum ad laetitiam in conuiuio meo.

19. medvs infestvs sibi lvctvosis dissidet armis. Medos significat inter se seditionibus occupatos esse.

21. servit hispanae vetvs hostis orae. [Orae] genetiui casus et [Hispan[i]ae] eiusdem casus est.

22. cantaver sera domitvs catena. [Sera], inquit, [catena], quia diu bellum cum his gestum est, et tarde uicti sunt.

25. neglegens neqva popvlvs laboret. [Neglegens] nunc pro securo positum est, ut e contrario [Vergilius] securum pro neglegenti dixit // Securus amorum // Germanae.

26. parce privatvs. Cum sis, inquit, priuatus, noli adrogare tibi diu rei p(ublicae) curam.

carm. iii ix · donec gratus eram tibi...


1. donec gratvs eram tibi. Hac ὠιδῆι alternis uicibus respondentem sibi Lydiam amicam facit. Agit autem cum ea de instauratione gratiae. [Donec] autem pro ‘quamdiu’ positum est.

2. nec qvisqvam potior bracchia candidae // cervici ivvenis dabat. Id est: nec quemquam me potiorem habebas, cui ceruicis tuae amplexus permitteres.

5. donec non alia magis arsisti. His dehinc quattuor uersibus Lydia respondet et deinceps, ut dixi, uices inter eos sunt dicendi ac respondendi quaternis uersibus.

6. neqve erat lydia post chloen. Nec Lydiam, id est me post ponebas Chloae.

7. mvlti lydia nominis. Id est ‘magni nominis’, ac per hoc ‘clarae famae’.

11. pro qva non metvam mori, si parcent a. f. s. Id est: si mea morte illius animae fata parcent, ut superstitem eam mihi faciant fata.

14. thvrini calais filivs ornyti. Ordo est et sensus: Thurini Ornyti filius Calais nomine. [Thurini] autem, qui est a Thurio oppido Italiae.

15. pro qvo bis patiar mori. Quantum carum habeat Calain per ὑπερβολὴν expressit, bis se paratam mori pro illo dicens; quod ideo intulit, ut illum uinceret, quia dixerat se paratum pro Chloe mori.

17. qvid, si prisca redit venvs. Hic iam temptare incipit Lydiam, an redire secum in gratiam uelit.

18. dedvctosqve ivgo cogit aeneo. Si rursus, inquit, nos uenus iungit ac firmat perpetua coniunctione. Hoc enim per iugum aeneum dicit. Aeris namque materia non sicut ferrum rubigine consumitur. Quare et Vergil. non ob aliud uidetur mihi dixisse: // Et centum uinctus aenis // Pos tergum nodis, nisi ut perpetuam pacem aenea furoris uincula futuram ostenderent.

19. si flava excvtitvr. [Excutitur] pro ‘expellitur’ positum est.

21. qvamqvam sidere clarior. Calais scilicet.

23. iracvndior hadria. Hadria pro Hadriatico mari dicitur.

carm. iii x · extremum tanain si biberes, lyce...


1. extremvm tanain si biberis lyce. Haec ad puellam Lycen nomine dicuntur, asperam et intractabilem. Tanais autem flumen est Scythiae, per quod uult intellegi esse barbaram.

2. me tamen asperas // porrectvm ante fores obicere[s] incolis // plorares aqvilonibvs. Me tamen et sic miserareris nec paterer[h]is frigoribus perire ante ianuam tuam iacentem. [Incolis] autem [Aquilonibus] ad illud pertinet, quod dixerat Extremum Tanain si biberis. Tanais enim flumen in parte septemtrionali[s] est, unde Aquilo oriri uidetur.

5. qvo nemvs intra pvlchra sitvm tecta remvgiat. Significat arbores esse, ut fit, in inpluuio domus, quibus nunc strepere tempestates intellegi uult.

7. et positas vt glaciet nives pvro nvmine ivppiter. Ostendit, quod re uera in Italia frequenter euenit, post niuem positam Aquilone uento serenatum esse et frigore eius gelu super niuem concrescere.

10. ne cvrrente retro fvnis eat rota. Allegoricos: ne in te redeant harum rerum uices.

15. nec vir pieria pelice savcivs. Vult intellegi maritum Lyce huius amare aliam, id est Pieriam nomine; propter quod debuisse hanc uicem ei contumeliae amando se retribuere.

17. nec rigida mollior aescvlo // nec mavris animvm mitior angvibvs. Hoc superiori iungendum, ut sit ita conexum: o . . . supplicibus tuis parcas nec rigida mollior aesculo nec Mauris animum mitior anguibus. Cetera enim de parenthesi inlata sunt.

carm. iii xi · mercuri - nam te docilis magistro...


1. mercvri, nam te docilis m. Mercurium inuocat lyrae inuentorem, petens, ut inspiret sibi modulationem dignam auribus Lydes amicae. Ordo est autem: Mercuri, dic modos, quibus Lyde obstinatas applicet aures.

1. nam te docilis magistro [et] movit amfion l[i]. c. Nota fabula est Amfionem citharae cantu et pecudes, quarum pastor erat, ad se accersisse et lapides, quibus Thebani muri extructi sunt.

3. teqve testvdo. Quia e testudine[m] Mercurius lyram fecit.

6. et amica templis. Fidicines hodieque Romae sacrificiis adhiberi uidemus.

11. et adhvc protervo crvda marito. Non est intempestiua, sed animo cruda, id est crudelis, ac per hoc aspera atque horrens maritum.

13. tv potes tigres comitesqve silvas dvcere. Haec ad testudinem dicuntur [siue ad Mercurium].

15. cessit inmanis tibi blandienti ianitor avlae. Receptam de Orfeo fabulam tractat, qua refert etiam Cerberum et cetera inferna cantu citharae lenita esse.

19. atqve spiritvs taeter s. m. o. t. Saniem aut[em] cadauerum, quibus uescitur, intellegi uult aut pro uenenis posuit, quae in illo esse potest fingi, cum etiam serpentibus hirsutus esse fingatur.

21. qvin et ixion tityosqve vvltv risit invito. [Inuito uultu ris][i][t]. Intellegas tantam fuisse gratiam cantus, ut in tormentis poenae constitutis extorserit tamen risus.

23. danai pvellas, pro eo, quod est ‘Danai filias’.

25. avdiat lyde scelvs atqve notas. Mira oportunitate de excessu excessum repperit. Et est sensus: Audiat Lyde, qua poena damnatae sint, quae crudeles amatoribus fuerint.

26. et inane lymphae dolivm fvndo perevntis imo. Inane dolium. Ita autem figurauit, ut e contrario ‘plenum uas [inante] illius rei’ dicitur, ut et Terentius: // Vini plenum.

28. seraqve fata. Quare sera dixerit, ipse ex subiectis ostendit inferendo: [quae manent culp][a][s etiam sub Orco].

30. impiae nam qvid potvere m. i. Bona epanalemsis, per quam inpensior affectio dicentis exprimitur.

31. dvro perdere ferro. Non ad naturam ferri relatum est epitheton ‘duro’, sed ad animum earum, quae dura ac crudeli mente in eos usae sunt.

33. vna de mvltis face nvptiali digna. Ypermestram dicit, quae Lynceum maritum seruauit. Et bene pro praesenti adfectione inlatum [face nuptiali digna], tamquam maius praemium feminis non sit.

35. et in omne virgo nobilis aevvm : propter pietatem scilicet, quam marito praestitit.

41. qvae velvt nanctae vitvlos leaenae. Velut leaenae uitulos nanctae.

45. me pater saevis oneret catenis. Extrinsecus audiendum ‘si putat’ uel quit tale: me pater, ait, si putat, saeuis catenis oneret pro hoc facto.

51. et nostri memorem sepvlchro s. q. Id est: monumento meo inscribe mortis meae [casum uel] causam.

carm. iii xii · miserarum est neque amori dare ludum neque dulci...


1. miserarvm est neqve a. d. l. Hac ὠιδῆι testatur insuauem esse uitam sine hilaritate et amore, ac deinde puellam quandam captam specie adulescentis describit.

1. neqve dvlci mala vino lavere. Antiqua declinatione [lauere] dixit, non ‘lauare’. Nam tertiae coniugationis hoc uerbum apud ueteres erat. Sic enim declinabant: lauo, lauis, lauit, non: lauo, lauas, lauat.

1. avt exanimari metventis p. v. l. Sensus est: Aut cruciari castigatione uerborum. [Patruae] autem [linguae] pro ‘seuerae’ positum. Videntur enim patrui adulescentibus corripiendis austeriores esse quam patres, quibus natura ipsa indulgentiam plerumque extorquet.

2. tibi qvalvm. [Qualum] metonymicos pro lanificio dixit. Sed mulieres per deminutionem uasculum hoc usurpant quasi[i]llum dicentes. Hoc autem est, in quo pensa uel tramas reuoluunt.

2. liparaei nitor hebri. Hinc transit ad laudem Hebri nomine adulescentis, quem a Neobule amari indicat. [Liparaei] autem a Lipare insula, ut si diceret ‘Liparensis’.

3. simvl vnctos tiberinis vmeros lavit in vndis eqves ipso m. bel. Diximus et supra adulescentes post exercitium campestre in Tiberi[m] nare solitos fuisse.

4. catvs idem per apertvm fvgientis agitato grege cervos iacvlari. [Catus] ‘acutus’ ac per hoc ‘doctus’ significat[ur]. Ordo est autem: catus idem fugientis ceruos iaculari per apertum agitato grege. [Per apertum] autem absolute, id est per campum.

carm. iii xiii · o fons bandusiae, splendidior vitro...


1. o fons bandvsiae. Sacrificium hac ὠιδῆι fonti[bus] Bandusiae repromittit, simulque laudes eius dicit.

2. non sine floribvs cras donaberis haedo. Amfibolon. Incertum est enim, utrum dicat ‘haedo donaberis et floribus’, an uero ‘donaberis haedo, qui erit cum floribus, id est coronatus’.

5. et venerem et proelia d. f. [Frustra] scilicet quia immolabitur.

9. te flagrantis atrox hora c. n. t. Opacitatem eius laudat, per quam dicit calorem canicularium dierum ad eum non descendere.

10. frigvs amabile. Eleganter pro umbra refrigeranti calorem aestiui temporis dixit.

13. fies nobilivm tv qvoqve fontivm. Tu quoque inter nobiles fontes nominaberis carmine meo praedicatus.

14. me dicente cavis impositam ilicem saxis vnde l. l. d. t. Significat in saxo natam ilicem arborem, sub cuius radice erumpant aquae fontis huius. Loquaces autem lymfas dixit, quod, dum de saxo cadunt, perstrepant.

carm. iii xiv · herculis ritu modo dictus, o plebs...


1. hercvlis ritv modo d. Haec ὠιδὴ in Augustum scribitur uictorem ex Hispania reuertentem. Quod autem Herculi illum comparat, ideo facit, ut ostendat labores eum non per alios, sed per se administrare.

2. morte venalem petiisse lavrvm: quam etiam morte paratus est [t]emere. Non enim omni modo eum uelle mori ait, sed ut inde lauream petat.

6. prodeat ivstis o. d. Pro ‘prodeat et operatur diuis’, id est ‘sacrificet’. Operationes enim sacrificia dixerunt. Et iustos diuos quamuis generaliter dicere possumus, nunc tamen specialiter accipiendum, scilicet quod Caesari uictoriam et reditum merenti dederint.

7. et soror cari dvcis. Octauiam dicit Augusti sororem.

9. ivvenvmqve nvper sospitvm. Id est: nuper per Augustum sospitum factorum.

11. male [n]ominatis parcite verbis. Quid est [male[n]ominatis uerbis parcite]? Vtrum quem ad modum edicitur, ut ciues feriato die litibus iurgiisque se abstineant; an ut e contrario in sacrificiis praecipitur ‘bona omina habete’, ita nunc ait ‘parcite malis uerbis’, id est malis [h]ominibus?

15. tenente caesare terras. Id est: incolumi Caesare.

18. et cadvm marsi memorem dvelli. Id est: ueteris uini cadum, quod iam uinum natum erat temporibus belli Marsici.

19. spartacvm siqva potvit vagantem fallere testa. Spartacus dux fugitiuorum per Italiam aliquando grassatus multa uastauit.

22. mvrrevm nodo cohibere crinem. Colorem murreum in crinibus hodieque dicunt, qui medius est inter flauum et nigrum. Quia properare illam uult, in nodum tantum colligere crines praecipit.

23. si per invisvm mora ianitorem fiet, abito. Praecipit puero, ut, si tardius ad Neaeram ab ostiario admittatur, recedat. Deinde quare hoc praeceperit, ostendit inferendo: [Lenit albescens animos capillus].

25. lenit albescens animos capillvs. Haec cum admiratione quadam et dolore animi dicuntur. Miratur enim se tam segnem factum, ut contumeliis fastidientis puellae non irascatur, quod ipsum iniuria[m] senectutis fieri ingemescit.

25. lenit albescens animos capillvs l. et r. c. protervae. Animi, inquit, iuuenum, qui litium et rixarum in contemptu amoris cupidi sunt, senili aetate leniuntur.

28. consvle planco. Significat se Planco consule adulescentem fuisse, irasci intolerabiliter solitum, si fastidiretur.

carm. iii xv · uxor pauperis ibyci...


1. vxor pavperis ibyci. Haec ὠιδὴ scribitur in uetulam mycham et luxuriosam.

2. tandem neqvitiae fige modvm tvae. [Nequitiae] nunc ‘calliditati et malitiae’, non ut olim nequam dicebatur ignauus ac nihili.

5. inter lvdere virgines. Ordo et sensus est: Desine inter uirgines ludere, cum sis funeri propior.

6. et stellis nebvlam spargere candidis. Decens allegoria. Ait enim: ut decor stellarum nubilo infuscatur, sic ad nitorem fieri uirgines interuentu tuo turpes, quippe cum sis aetate iam adtrita et deformis.

8. filia rectivs expvgnat ivvenvm domvs // pvlso thyias vti concita tympano. Hic etiam filiam eius ostendit uirosam esse et per libidinem nimiam ita in furorem quendam incitari, ut Bacchae solent pulsu tympani audito.

13. te lanae prope nobilem // tonsae lvceriam, non citharae decent. Luceria urbs est in Apulia et in Samnio. Catexochen autem pro qualibet lana hoc positum.

16. nec poti vetvla faece tenvs cadi. Non decet aetatem tuam, inquit, in conuiuio multum potare. Hoc est enim ‘faece tenus potare’. Nam utique cum tota amfora bibitur, ad faecem peruenitur. Per faecem autem uetulam uetus uinum accipe.

carm. iii xvi · inclusam danaen turris aenea...


1. inclvsam danaen tvrris aenea. ᾿Ωιδὴ haec in Maecenatem scripta est; quae initium quidem habet ab habitatione Danaes, ceterum tractat, quae sit uis auri et quantum potentiae habeat. Per quod ostendit in hoc fictam fabulam de aureo imbri Danaes, ut ostendatur nihil non posse pecunia atque auro expugnari.

4. noctvrnis ab advlteris. Belle [nocturnis ab adulteris], quia adulteris nox apta est.

17. si non acrisivm virginis abditae // cvstodem pavidvm ivppiter et venvs // risissent. Sensus est: Acrisius filiae suae Danaes pudicitiam diligentissime custodibat, si non diligentiam hanc elusam uellent Venus ac Iuppiter.

8. converso in pretivm deo: QUIA IUPPITER IN AURUM UERSUS PRETIUM UIDETUR FUISSE CONCUBITUS. AVRVM PER MEDIOS IRE SATELLITES. In hoc iam excessu[s] consilium est fabulae, quam in principio posuit.

11. concidit avgvris argivi domvs ob lvcrvm. Amfiarai scilicet, quem Erifyle uxor corrupta monili aureo prodidit.

13. diffidit vrbivm portas vir macedo. Filippum significat Alexandri Magni patrem.

16. inlaqveant dvces. [Inlaqueant], id est: capiunt.

17. crescentem seqvitvr cvra pecvniam. Reprehendit eos, qui pecuniam sic concupiscunt, tamquam feliciores futuri, cum tanto plus sollicitudinis ac curae habeant, quanto maior est.

18. maiorvmqve fames. Pecuniarum maiorum scilicet. Et famem nunc pro desiderio posuit metaforicos. Dicit autem, quod re uera uidemus, tanto cupidiores auarioresque fieri homines, quanto plus adquirant.

21. qvanto qvisqve sibi plvra negaverit, a dis plvra feret. Bella relatio sensus est, qua significat se non inter auaros numerari.

22. nil cvpientivm nvdvs castra peto. Belle, quia nec ipse est auarus.

23. et transfvga divitvm partes, linqvere gestio. Perseuerauit in translatione transfugam dicendo, cum supra ‘castra peto’ dixisset.

28. magnas inter opes inops. Belle, quia, qui multum habet, plus desiderat, quam qui inops est; nec enim habet, quod uult, sicuti qui uere inopes sunt.

29. pvrae rivvs aqvae silvaqve ivgervm // pavcorvm et segetis certa fides meae // fvlgentem imperio fertilis africae // fallit sorte beatior. Sensus est: Agellus meus quamuis non eximius sit, locupletiorem me tamen facit (nihil amplius scilicet desiderantem), quam ille est, qui sibi clarus uidetur, quod latissimas multasque habeat in Africa possessiones. Hoc ergo fallitur ille locuples, quod se beatiorem iudicet.

33. qvamqvam nec calabrae mella fervnt apes. Licet nec in Calabria possideam, inquit, ubi mel optimum nascitur.

34. nec lestrygonia bacchvs in amfora. Lestrygones oppidum Campaniae Formias tenuisse dicuntur. In illa autem regione, quoniam saxosa est, pr[a]etiosissimum uinum Campanum nascitur.

34. bacchvs in amfora langvescit. Belle [languescit], quasi senescit, ac per hoc ueterescit. Et paulo post ait: Promere languidiora uina.

39. contracto melivs parva cvpidine vectigalia. [Vectigalia] pro reditibus posuit. Proprie enim rei p(ublicae) reditus dicuntur uectigalia.

39. contracto melivs parva cvpidine // vectigalia porrigam[vs]. Sensus communis est et manifestus. Ait enim paruo se contentum plus sibi uideri possidere, quam si multum habens amplius desideret.

41. qvam si mygdoniis campis regnvm halyattii // [campis] continvem. Quam si Mygdoniis campis regnum Halyatti continuem. Halyattus autem rex Persarum dicitur fuisse, uel, ut alii, rex Lydorum pater Croesi.

43. bene est cvi devs obtvlit parca qvod satis est manv. Subaudiendum hic extrinsecus pronomen, quod est ‘ei’, ut sit: bene est ei, cui deus obtulit parca quod satis est manu.

carm. iii xvii · aeli vetusto nobilis ab lamo ...


1. aeli vetvsto nobilis ab lamo. Aelium Lamiam adloquitur senatorem. Aeliorum familiam a Lamo Formiarum rege oriri adfirmat, et inde Lamiae cognomen his adhaesisse.

4. memores genvs omne fastvs, scilicet qui memoriam ueterem testentur.

6. qvi formiarvm moenia dicitvr // princeps et innantem maricae // litoribvs tenvisse lirim. Formiani potentiores uidentur fuisse Minturnensibus et eorum agros tenuisse, ubi Liris fluit ac Marica nymfa coli[igi]tur; ideoque ‘tyrannus late’, quod ad Lirim usque regnum suum extenderit.

7. et innantem maricae litoribvs tenvisse lirim. Liris per mediam urbem Minturnensium labitur, Maricam autem Minturnenses praecipue colunt, cuius etiam lucus in ipsa Minturnensium est.

12. sternet aqvae nisi fallit avgvr annosa cornix. Et Vergilius dicit cornices pluuiae inminentis praesagas esse, cum ait: Tum cornix plena pluuiam uocat inproba uoce. Augurem ergo pro praesaga, id est diuina posuit. Annosam uero ait, quoniam mille annos uiuere adfirmatur.

13. dvm potes aridvm // compone lignvm. cras genivm mero // cvrabis et porca bimestri // cvm famvlis opervm solvtis. Intellegendum in uilla sua esse Lamiam, quem ideo hortatur apud focum [a]epulari. Sic enim solent rustici hieme, cum feriati sunt. Quod ipsum manifestatur ex eo, quod dixerit: [genium curabis cum famulis operum solutis]. Talia sunt enim et illa Vergiliana: // Inuitat genialis hiemps. // Ante focum, si frigus erit, si messis, in umbra[m].

carm. iii xviii · faune, nympharum fugientum amator...


1. favne nymfarvm fvgientivm amator. Faunum inuocat, quem aiunt inferum ac pestilentem deum esse; secundum quae et nunc Horatius loquitur, cum eum orat, ut lenis per agros suos transeat, et Vergilius in septimo significat, cum apud Mefitim pestiferi odoris paludem lucum eum habere ostendit et in consulendo oraculo eius uideri multa simulacra miris modis uolitantia [atque] [imi][s Acheronta adfatur Auernis].

1. fvgientivm amator: per lasciuiam scilicet fugientium. Quale illud est: // Et fugit ad salices et se cupit ante uideri.

5. si tener pleno cadit haedvs anno. Significat semper se ei anniuersarium sacrum haedo facere.

6. veneris sodali vina creterrae. Creterram Veneris sodalem dixit, quia [Sine Cerere et Libero friget Venus].

9. lvdit herboso pecvs omne campo cvm tibi n. r. d. Nonis Decembribus Faunalia sunt, hoc est dies festus Fauni, in cuius honorem pecudes lasciuiunt.

13. inter avdaces lvpvs errat agnos. Non semper ‘audaces agnos’, sed illo die, quo uidelicet non timeant lupum inter se errantem. Et hoc interueniente numine Fauni euenire dicit, qui quasi die festo suo uult pecora, quae sub tutela sua sunt, sine periculo esse.

15. gavdet invisam pepvlisse fossor ter pede terram. Inuisam terram fossoribus merito dixit, quod in ea laborent, cum fodiunt. Naturale est enim omnibus odisse laboris sui materiam. Significat autem agrestes, cum festo Fauni feriati [in-] ludant, in terra tripudiare.

carm. iii xix · quantum distet ab inacho...


1. qvantvm distet ab inacho codrvs. Telefum sodalem adloquitur, iocose eum corripiens, quod historias non ad se pertinentes potius loquitur, quam quae pertineant ad conuiuii praesentis apparatus. Deinde conuersus ad puerum, hortatur, ut inpari numero cyathorum potiones faciat.

1. qvantvm distet ab inacho // codrvs pro patria[s] non timidvs mori // [i]narras. [cum] Comparationem, inquit, facis uirtutum Inachi et Codri. Codrus autem Atheniensium dux fuit, qui, ut patriae uictoriam pareret, interimendum se Lac[a]edaemoniis obtulit; de Inachi autem uirtutibus nulla extitit historia.

4. et pvgnata sacro bella svb ilio. Sacrum Ilium dixit secundum Homericum de Ilio: ῎Ιλιον ἱρήν.

7. qvo praebente domvm et qvota: ad epulandum praebente scilicet, quo modo solent dicere: apud quem.

7. et qvota paelignis caream frigoribvs. Vtrum in Paeligno oppido uult intellegi dici, an ut solent poetae speciem pro genere posuit, ut: // Leuis innatat alnus // Missa Pado ?

9. da lvnae propere novae. Siculi ueteres singulos uini cyathos sub singulorum deorum aut carissimorum sibi nominibus solebant in poculum defundere; secundum quae nunc haec dicuntur.

11. tribvs avt novem miscentvr cyathis pocvla commodis. Secundum illud: Numero deus impare gaudet.

15. tres prohibet svpra // rixarvm metvens tangere gratia. Ait: supra nouem cyathos si tres addideris, futurum ut ebrius factus exsurgas in lites, quae scilicet [et] contrariae sunt Gratiae.

18. cvr verecynthiae cessant flamina tibiae. Verecynthus urbs est Phrygiae. Ergo tibias Phrygias dicit, quae sacris Matris Magnae adhibentur, ad quarum cantus tamen solent et conuiuantes saltare.

21. parcentes e[r]go dexteras odi, id est: otiosas, quae neque lyram percutiant nec spargant rosas.

22. avdiat invidvs dementem strepitvm lycvs. Strepitum audiat Lycus hylaritatis nostrae, et inuidia rumpatur.

24. et vicina seni non habilis lyco. Merito [non habilis], quia puella seni iuncta est.

27. tempestiva petit rode. Quid est [tempestiua] ? utrum non inportuna ac non incommoda, an uero tempestiua id est matura rebus ueneriis?

28. me lentvs glycerae torret amor. Eleganter; [me] lentus amor quasi latens et occultus nunc intellegendum, ut lentus ignis dicitur, qui[a] latens ac sine flamma urit.

carm. iii xx · non vides, quanto moveas periclo...


1. non vides qvanto moveas periclo. Haec allegoricos ad Pyrrum sodalem dicuntur, qui puerum Nearchum nomine a quadam femina dilectum sollicitet et ei extrahere conetur.

3. inavdax, id est: non audax, ac per hoc, timidus.

6. ibit insignem repetens nearchvm // grande certamen tibi praeda cedat // maior an illi. Obscurauit elocutionem, quod certamen ipsum ire dixit, non mulierem, quae certamen cum Pyrro factura sit, cupiens eripere ei Nearchum puerum.

10. haec dentes acvit timendos. Belle hoc dicitur de ea, quam iam dudum sub nomine leaenae intellegi uoluit.

11. arbiter pvgnae posvisse nvdo svb pede palmam. Hunc puerum arbitrum certaminis esse dixit et palmam contentionis ipsius calca[e]re; per quod intellegi uult illum uictorem certaminis futurum, cui se tradere uoluerit.

15. qvalis avt nerevs fvit. Nerei pulchritudinem et Homerus praedicauit, cum ait: Νηρεὺς ὃς κάλλιστος ἀνὴρ ὑπὸ ᾿Ιλιον ἦλθεν.

15. avt aqvosa raptvs ab ida. Ganymeden significat.

carm. iii xxi · o nata mecum consule manlio...


1. o nata mecvm consvle manlio. Ioculariter ad amforam, quam in ueterario habebat, [ad-] loquitur, et, ut ostenderet, quam uetustum uinum habeat, secum natam dixit. Apparet autem Flaccum consule Manlio natum esse.

2. sev tv qv[a]erellas sive geris iocos // sev rixam et insanos amores // sev facilem pia testa so[y]mnvm. Belle haec dicuntur, quia per uinum alii qu[a]erellosi, alii hilares fiunt ac iocosi, et quidam rixant in conuiuio, quidam in cupiditatem ueneriam efferuescunt, nonnulli obdormiunt.

7. descende corvino ivbente. Significat se [et] Messalam [et] Coruinum pascere, in cuius honorem hanc uetustissimam uini amforam promere uelit.

7. descende corvino ivbente promere langvidiora vina. Attende elocutionem ‘descende promere’, pro ‘descende ut promas’, ut est illud Lucilianum: // Da bibere ab summo. Languidiora autem uina dicit uetustate lenita. Sic ergo et illud supra dictum: // Nec Laestrygonia Bachus in amfora // Languescit mihi.

9. non ille qvamqvam socraticis madet // sermonibvs te neglegit horridvs. // narratvr et prisci catonis. Ordo et sensus est: Non ille te neglegit nec est in hoc horridus, quamquam philosophiae studiosus sit.

13. tv lene tormentvm ingenio admoves, quoniam et blanditur ebrietas et extorquet plerumque animi grauitatem.

18. viresqve et addis cornva pavperi. Bene et hoc, quia interdum per ebrietatem homines humilitatis suae obliti in maiorem sui fiduciam exsurgunt, per quam melioribus non cedentes accenduntur ad temeritatem. Per cornua ergo uiolentiam cerebri intellegi uult.

20. regvm apices. Per apices sublimitatem honoris ac potentiae significari iam et supra ostendimus.

22. te liber et si laeta aderit venvs. Significat se ex hac amfora potando hilaritatem et gratiam conuiuii usque in crastinum mane producturum. Viuas lucernas, pro ardentibus dixit.

22. segnesqve nodvm solvere gratiae. Hoc est: quae nodum non soluunt. Hoc autem ad id pertinet, quod, qui fida gratia inter se iuncti sunt, numquam ab amicitia resoluuntur.

carm. iii xxii · montium custos nemorumque, virgo...


1. montivm cvstos nemorvmqve, virgo. Dianae pinum in fundo suo consecrat, apud quam quotannis se sacrificaturum repromittit.

2. qvae laborantes vtero pvellas ter vocata avdis. Secundum Graecorum opinionem, qui parientibus Dianam adesse dicunt. Quam ideo Lucinam appellamus, quod lucem nascentibus tribuat.

4. diva triformis cur dicatur, notum est, quia scilicet eadem existimetur Luna, Diana, Proserpina.

carm. iii xxiii · caelo supinas si tuleris manus...


1. caelo svpinas si tvleris manvs. Hac ὠιδῆι quandam Fidylen adloquitur, dicens ei deos puris manibus et bona conscientia colendos esse. [Supinas], id est: supplices, ut Vergilius: // Tendoque supinas // Ad caelum cum uoce manus.

8. pomifero anno, pro pomifera parte anni, id est tempore autumnali, quod est graue ac pestilens.

9. nam qvae nivali pascitvr algido devota. Dicit aliud conuenire pontificibus, aliud qui priuati suos lares orant. Illos enim hostias magnas diis immolare debere, hos autem myrto et marino rore contentos esse debere.

9. nam qvae nivali pascitvr algido // devota qvercvs interet ilices. [Deuotam] [autem] absolute dicitur, et significat diis destinatam. Ordo est autem: niuali pascitur Algido inter quercus et ilices.

15. coronantem marino rore deos. Marinum rorem hodieque in Italia uirgultum quoddam appellant.

17. inmvnis aram si tetigit manvs. Subaudiendum extrinsecus ‘scelerum’ aut quid tale, quia ‘inmunem scelerum’ manum uult intellegi, id est a sceleribus puram, quam dicit blandiorem diis esse farre et granis salis sacrificantem, quam si sumptuosa hostia sacrificet.

18. non svmptvosa blandior hostia. [Non] nominatiui casus sunt ‘sumptuosa’ et ‘hostia’, quia sensus est: Non blandior diis sumptuosa hostia per sacrificium, quam manus, quae innocens farre et saliente mica sacrificat. Salientem autem micam salis granum intellege, quod saliat, cum in ignem missum sit.

carm. iii xxiv · intactis opulentior...


1. intactis opvlentior thesavris. Hac ὠιδῆι generaliter inuehitur in luxuriam [omnem] omnia profanantem et aedificiis nouis non terram tantum, uerum etiam maria occupantem.

5. si figit adamantinos svmmis verticibvs dira necessitas. Necessitatem hic pro morte posuit. Sensus autem: Quamuis multa ampla possideas, non tamen sincera uoluptate his frui potes, quippe cum necessitate mortis te obstrictum esse scias, nec possis inde te ullo remedio aut praemio redimere. [Adamantinos] autem [clauos] pro necessitate mortis, quae dura est et inmutabilis, non mala conceptione dictum est.

9. campestres melivs scythae. Campestres Scythae, quod in campis sine tectis uiuant, dicti sunt; de quibus et Sallustius sic ait: // Scythae nomades tenent, quibus plaustra sedes sunt.

11. et rigidi getae. Getae Thraces sunt; quos rigidos dixit propter frigora regionum earum.

12. inmetata qvibvs ivgera liberas // frvges et cererem fervnt. [Inmetata], id est: interminata. Commune autem inter se barbaris solum eorum esse omnibus notum est.

14. nec cvltvra placet longior annva. Hoc est: nec plus colunt, quam unde unius anni fructum percipiant.

15. defvnctvmqve laboribvs // aeqvali recreat sorte vicarivs. Vicem inter se laborandi praestare barbaros ostendit.

22. et metvens alterivs viri. Subaudiendum extrinsecus ‘concubitum’.

24. et peccare nefas, avt pretivm est mori. Hoc est: peccare nefas uidetur aut qui peccauerit, morte poenas luit.

25. o qvisqvis volet inpias. Non recte a superiore ὠιδῆι haec separata sunt, cum inde pendeant et illi[s] adnexa sint.

27. si qvaeret pater vrbivm svbscribi statvis. Id est: si uult gratiam apud ciues suos collocare, per quam mereatur, ut public[a]e statuae ponantur, et in titulo earum ‘pater urbium’ adscribatur.

30. qva[m]tenvs hev nefas // virtvtem incolvmem odimvs, // svblatam ex ocvlis qvaerimvs invidi. Qui bonos uiros incolumes oderimus, set iam mortuos desideremus, ipse ostendit inferendo ‘inuidi’. Re uera enim per inuidiam fit, ut boni uiri, dum uiuant, osi sint.

33. qvid tristes qv[a]erimoniae, // si non svpplicio cvlpa reciditvr. Ordo est: Quid tristes qu[a]erimoniae proficiunt. Sensus est autem: Quid prodest nos de malis moribus conqu[a]eri, si non culpae licentia poena conpescitur?

35. qvid leges. Sensus est: Vanae sunt leges, si non obseruentur a moribus.

36. si neqve fervidis pars inclvsa caloribvs. Id est: si nihil potest obstare cupiditatibus, per quas non tantum leges inrumpuntur, uerum etiam ipsa natura expugnatur adeuntibus lucri causa paene iam inhabitabiles orbis terrae regiones.

38. nec boreae finitimvm latvs. Quo modo ‘finitimum latus Boreae’ dicitur Australi nominato, cum inter se haec longinqua [h]a[e]c toto medio orbe diuisa sint? Numquid et huic elocutioni subtiliorem intellectum adhibebimus, ut ‘nec’ particulam bis accipiamus, semel sic intellegentes ‘nec finitimum Boreae latus’, iterum simpliciter [‘Nec Boreae finitimum latus durataeque niues mercatorem a][b][igunt’].

42. magnvm pavperies obprobrivm ivbet // qvidvis et facere et pati. Ex quo coepit, inquit, paupertas probrosa esse et crimini dari, per omne nefas diuitiae quaeri coeperunt.

44. virtvtisqve viam deserit. [obprobrivm:] Obprobrium scilicet paupertatis [uiam deserit].

50. scelervm si bene. Pro ‘ualde’ positum, ut apud Ennium frequenter.

52. et tenerae nimis mentes. Vtrum puerorum mentes teneras nimis dicit easque formandas ad asperiora studia, an uero luxuriosorum mentes teneras appellat, quas uult abiectis gemmis et auro formari ad asperiora studia?

54. nescit eqvo rvdis haerere ingenvvs pver. Irascitur Romanos omisso militaris exercitii studio ad Graecos ineptos luxuriososque lusus transisse.

59. cvm perivra patris fides // consortem socivm fallat et hospitem. Non est, inquit, mirum augeri cotidie censum unicuique priuatorum, cum omnes scelere grassentur in hospitem, in socium, in consortem adquirendi studio. Et tamen non multum hoc his prodest, quia indigno heredi haec relicturi sint, qui corruptus luxuria seruare scilicet haec non possit.

64. tamen cvrtae nescio qvid semper abest rei. Hoc ad ipsam auaritiae naturam refertur, cui, dum nihil explet, semper uidetur deesse.

carm. iii xxv · quo me, bacche, rapis tui...


1. qvo me bacch[a]e rapis tvi plenvm. Hac ὠιδῆι inuocat Liberum patrem petens ab eo, ut se in secreta aliqua nemorum suorum ducat, ubi numine eius mentem instinctus Caesaris Augusti laudes canat; per quae uidetur allegoricos significare non sufficere spiritum suum laudibus Augusti, nisi Liberi numine (nam et ipse musicus deus est) adiuuetur.

3. qvibvs // antris egregii caesaris avdiar // aeternvm meditans decvs // stellis inserere. ‘Quibus’ graui sono pronuntiandum. Est enim subiunctiua particula ‘quae’. Praeposito enim [Qu][o][s a[u]gor in specus] subiunxit [quibus antris egregii Caesaris audiar] ; in quo et ἐφεξήγησις figura adnotanda, quia praedicto ‘specus’ ‘antra’ subiecit, hoc est, qui specus antra sunt.

5. aeternvm meditans decvs. Consecrationem dicit.

7. dicam insigne recens adhvc indictvm ore alio. Per haec primum se lyrica tangere significat.

10. hebrvm prospiciens. Hebrus est Thraciae fluuius, Rodope mons Thraciae.

12. qvam mihi devio. Deuium est a uia remotum, ac per hoc: ‘in siluis ac solitudinibus agenti mihi? Diximus autem haec allegoricos dici, quia per ea intellegi uult se inusitatum Romanis carmen tractare.

14. o naiadvm potens // baccharvmqve valentivm // proceras manibvs vertere fraxinvs. Vult intellegi tantas uires cultricibus Liberi patris instinctu[m] numinis eius esse, ut etiam proceras arbores radicitus possint uertere.

18. nihil mortale loqvar. Subaudiendum: si me in tuos specus ac secreta nemorum duxeris.

20. cingentem viridi tempora pampino. Vtrum se ibi tantum ea cingentem, an quoscumque numine suo complere dignatur?

carm. iii xxvi · vixi puellis nuper idoneus...


1. vixi[n] pvellis nvper idonevs. Hac ὠιδῆι uidetur iam renuntiare carminibus et lyram consecrare et amare desinere.

2. et militavi non sine gloria. Allegoricos militiam nunc amorem uocat.

3. defvnctvmqve bello barbit[t]on. Perseuerat in allegoria ‘defunctum bello barbit[t]on’ dicendo, significans amores suos se barbit[t]o cecinisse, quod est organi genus.

5. laevvm marinae qvi veneris latvs cvstodit. Consecratum Veneri barbit[t]on se suspendere in templo eius dicit in pari[af]etem sinistrum.

6. hic hic p. lvcida // fvnalia et vectes et arcvs // oppositis foribvs minacis. Haec instrumenta amoris intellegi uult.

9. et memfim carentem sithonia nive. Memfis in Aegypto ciuitas est, quam merito carere niue dicit, quia in Aegypto numquam est nix; adeo calidi aeris est. Sithonii autem Thraces sunt, ubi nix multa est; unde κατ᾿ ἐξοχὴν sithoniam niuem dixit.

11. svblimi flagello tange chloen semel adrogantem. [Sublimi flagell][o] : id est: in altum subleuato. Hoc enim fit, cum quis uehementius uelit percutere. Vult autem Chloen, quod sit adrogans et superba amantibus, percuti uel una amoris plaga a Venere.

carm. iii xxvii · inpios parrae recinentis omen...


1. impios parrae recinentis omen dvcat. Amatam peregre proficiscentem dimittens inuitus, ne malis auspiciis exeat, timens optat, impii potius quam ipsa auspicio parrae auis et ceterorum, quae subicit, proficiscantur.

1. impios dvcat. impios ducat, non impios reuocet, id est pios.

3. rava lvpa a colore dicitur.

5. rvmpit et serpens iter institvtvm. Ait, si in transuersam uiam serpens transit, iter inhibere.

7. terrvit mannos. Manni equi dicuntur pusilli, quos uulgo burichos uocant. Iam et hoc ad omen dicit pertinere, quod manni terreantur.

9. anteqvam stantis repetat palvdes // imbrivm divina avis inminentvm // oscinem corvvm. Cornix antequam repetat paludem; quam imbrium inminentum diuinam ait, quia pluuiam futuram significare soleat, quod etiam Vergilius ostendit: // Tum cornix plena pluuiam uocat inproba uoce. ‘Antequam repetat paludes’ [Paludes] autem non ad anni tempus pertinet, sed ad diei.

11. oscinem corvvm. Prece mea oscinem [et] coruum inuocabo, inquit.

17. sed vides qvanto trepidet tvmv[v]ltv pronvs orion. Decenter pericula nauigationis ostendit, quibus illam retineat; nam reuocare non audet. In occasum autem pronus Orion intellegendus; nam tunc magis tempestates mouentur. [Et trementes uerbere ripas]. Verbere fluctuum aut uentorum.

25. sic et evrop[a]e nivevm doloso credidit tavro latvs. [Sic] : hoc est: dum eam blandus in mare placidum Iuppiter inducit. Haec autem comparatio Iapygi uento confertur, qui incipit placidus, mox in tempestates concitatur.

27. mediasqve fravdes pallvit avdax. Ad ludum audax, non nunc, cum palluit.

31. nocte svblvstri. Pro sublucida.

34. pater o relictvm filiae nomen. Europae ingemescentis uerba sunt, et ‘filiae relictum’ pro ‘a filia relictum’.

36. victa fvrore: nunc errore mentis uel amore.

37. levis vna mors est virginvm cvlpae. Quanto minus peccare uirgo debet, eo in peccatis digna maiore supplicio est.

38. vigilansne ploro. Bene; tam enim incredibile factum est, ut uideatur [et hoc] potius simile somnio.

40. lvdit imago. Imago pro somnio dicitur. Et est sensus: an sine uitio sum et hoc potius somnio?

41. qvae porta fvgiens ebvrna. Vergilianum est: // Altera candenti perfecta nitens elefanto, // Sed uana ad caelum mittunt insomnia manes.

49. inpvdens liqvi patrios penates. // inpvdens orcvm moror: eadem inpudentia uiuo, qua patriam reliqui.

55. speciosa qvaero pascere tigres. Gynecios sollicita est, ne desinat esse speciosa, quae desiderat, quam primum perire, dum pulchritudo sua secum sit.

57. vilis evrop[a]e, pater vrget absens. Dubium non est, inquit, quin metuens absentem uilem existimet et appellet, credens me amantem persecutam. Et ideo moriendum est, ut probrorum horum obliuiscar.

58. potes hac ab orno pendvlvm zona[e]

59. bene te secvta: quae adiutura sit mortis consilium.

66. aderat qv[a]erenti perfidvm ridens. [Ridens] et perpetuum [antepositum numen] epitheton est Veneris et ad praesentiam pertinet. Ridet enim, et quod eam imago iuuenci deceperit, et quod illa irascatur, quasi uere a pecore decepta sit.

69. mox vbi lvsit satis: postquam diu passa est illam ignaram felicitatis de casu suo conqueri.

71. laceranda reddet cornva tavrvs. Nec laceres eum, inquit, cum se tibi rursus obtulerit.

73. vxor invicti iovis esse nescis. Ambiguum, utrum hoc dicat ‘nescis te coniugem Iouis esse’, an uero ‘nescis te gerere coniugem Iouis’, ut si dicas ‘nescis esse consul’.

75. tva sectvs orbis nomina dvcet. Id est, diuisus, quia ab huius nomine pars orbis Europa appellata est.

carm. iii xxviii · festo quid potius die...


1. festo qvid potivs die. Neptunaliorum diem significans esse ait: Quae res est, quam potius debeam facere, quam uinum promere Neptunalibus?

4. mvnitaeqve adhibe vim sapientiae. Munita sapientia bene dicitur, quae scilicet nulli fortunae subiecta est. Graeci autem aiunt uim sapientiae adhiberi per uinum.

5. inclinare meridiem sentis: in occasum scilicet diem inclinare.

8. cessantem bibvli consvlis amforam. Id est, in horreo cessantem et quasi residentem; [Bibuli consulis] autem eo anno, quo Bibulus consulatum gessit, natam.

13. svmmo carmine qvae cnidon // fvlgentisqv[a]e tenet cycladas, id est: in consummatione carminis Venerem cantabimus.

15. ivnctis visit oloribvs: quae oloribus, id est cycnis [in]iunctis uecta reuisit Cnidum Cycladam Pafum.

16. dicetvr merita nox qvoqve nenia. Nenia carmen est, quod in mortuos cantatur. Sed bene hoc carmen etiam nocti adcommodat propter tenebras et somnum, quae morti sunt proxima.

carm. iii xxix · tyrrhena regum progenies, tibi...


1. tyrrhena regvm progenies. Simile illi est in hac ὠιδῆι principium: // Maecenas atauis edite regibus, et cur sic eum appellat, ibi diximus. Inuitat autem nunc Maecenatem ad [a]epulas, cui destinatam uini amforam et inlibatam iam apud se esse dixit.

6. ne semper vdvm tibvr et aefvlae // declive contempleris arvvm et // telegoni ivga parricidae. Turrim Maecenas dicitur in hortis suis extruxisse, unde haec omnia prospectabat.

8. et telegoni ivga parricidae. Tusculum significat, quod dicitur Telegonus Circes filius condidisse, qui per ignorantiam patrem suum Vlixen occidit.

10. molem propinqvam nvbibvs ardvis. Turrim dicit.

16. sollicitam explicvere frontem, id est: tristem exhilarauere.

17. iam clarvs occvltvm andromedae pater. Cefeus scilicet, qui inter sidera receptus est.

18. iam procyon fvrit. Stella est, quae ante Caniculam oritur.

19. et stella vesani leonis. Stellam pro toto signo dixit, in quo solem necesse est esse mense Augusto, quod est feruentissimum anni tempus.

25. tv civitatem qvis deceat statvs cvras. Apparet illo tempore urbis praefectum fuisse Maecenatem.

28. tanaisqve discors. Tanais flumen est influens Maeotiis paludibus, et inde in Pontum. Discors autem dictus, quod discernat Europam et Asiam, nisi forte ad incolas eius referamus hoc epitheton, qui inter se (namque sunt ferocissimi barbari) discordant.

31. ridetqve si mortalis vltra fas trepidet. Quoniam scilicet nefas est inquirere futura, quae diui nescire nos uoluerunt.

32. qvod adest memento componere aeqvos, id est: praesentibus fruere et ea, quae adsunt, aequa mente compone.

34. nvnc medio alveo // cvm pace delabentis [a]etrvscvm // in mare, nvnc lapides adesos. Varietatem et uices uitae humanae, quem ad modum modo quieta ac laeta est, modo aduersis casibus inquieta ac turbulenta, per allegoriam describit.

42. cvi licet in diem dixisse: vixi. Perseuerat persuadere praesentia commoda tantum amplectenda, de futuris non esse cogitandum.

45. non tamen inritvm qvodcvmqve retro est efficiet. Id est: non potest commodum uitae, quod iam percepi[t], infringere.

50. lvdvm insolentem lvdere pertinax. Veteribus usitatum elocutionis genus ‘ludum ludere’ sicut ‘uitam uiuere’ et ‘seruitutem seruire’ et multa similiter.

51. transmvtat incertos honores. Vtrum transmutando incertos facit, an, quia incerti sunt, ideo transmutare eos studet?

54. resigno qvae dedit. [Resigno], id est: reddo.

54. et mea virtvte me involvo. Diserte, id est, mea uirtute me munio, nihil ab illa timens aut desiderans, contentus sola probitate et bona conscientia.

56. sine dote, id est: sine opibus.

57. non est mevm si mvgiat africis malvs procellis. Nec uitae nec propositi mei est, inquit, aduersa timere, quia nec periculis me quaestus causa committo, nec plura, quam habeo, desidero.

60. ne[c] cypriae syriaeqve merces // addant avaro divitias mari. Quasi iam mare habeat diuitias obruendo naues cum rebus pr[a]etiosissimis.

62. tvnc me biremis praesidio scafae // tvtvm per aegeos tvmvltvs // avra feret geminvsqve pollvx. Tunc, cum maxime saeuit tempestas, inquit, ego tutus nauigo praesidio scafae. Sed per haec allegoricos significat se tutum securumque uiuere, quia non quaerat diuitias, quas non desideret.

64. geminvsqve pollvx : quia horum sidera, cum se ostendunt laborantibus nautis, praebent spem salutis.

carm. iii xxx · exegi monumentum aere perennius...


1. exegi monvmentvm aere perennivs. Haec ὠιδή, qua tertius liber consummatur, in ipsius auctoris laudes scripta est.

2. regaliqve sitv pyramidvm altivs. Pyramides regum Aegyptiorum sepulchra sunt adeo ingenti mole saxorum in mediis harenis Aegypti structa, ut inter septem miracula habeantur.

3. non aqvilo inpotens, pro ‘ualde potens’.

7. vsqve ego postera crescam lavde recens. Eleganter, quia semper sunt, quibus haec elocutio noua sit et laudetur.

8. dvm capitolivm scandet cvm tacita virgine pontifex. Tale est illud Vergilianum: // Dum domus Aeneae Capitoli[i] inmobile saxum // Accolet.

10. avfidvs, flumen Apuliae, in qua Horatius natus est.

11. et qva pavper aqvae davnvs agrestivm // regnavit popvlorvm. Daunus in Apulia regnauit[, a cuius nomine fluuius appellatus est]; qui pauper aquae dicitur, quia Apulia siticulosa est ob nimios calores.

11. agrestivm regnavit popvlorvm. Adnotanda elocutio per genetiuum figurata.

12. ex hvmili potens. Gloriatur libertino patre natum se ad tantam claritatem studiorum peruenisse.

13. aeolivm carmen ad italos dedvxisse modos. Aeolid[a]e dialecto Alcaeus lyricus poeta usus est. Testatur ergo se Horatius Graeci carminis modulationes primum in Latinam linguam contulisse.

14. svme svperbiam qvaesitam meritis. Ad Musam dicit, ac per hoc ad studium suum. Adroga, inquit, tibi gloriam ubertate ingenii quaesitam.

15. qvaesitam meritis et mihi delfica lavro cinge[re]

16. volens melpomene comam. Delfica laurus dicitur, quia Apollini grata est, qui Delficus appellatur ab urbe Delfis, quae est sub Parnasso monte, ubi oraculum eius est.

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII