acronis commentarium in horatium flaccum

1. § Sunt quibus in satyra uidear nimis acer. Eglogae haec nomina habent: si ad Iouem, hymni; si ad Apollinem aut Dianam aut Latonam, peanes; si ad Liberum aut Semelen, dityrambi; si ad ceteros deos, prosodia; si ad homines, laudes aut uituperationes aut luctus aut aliquid tale. Ad Trebatium quendam iuris peritum scribit et consulit, quidnam faciat, quoniam quibusdam acre nimis uidetur opus suum, aliis remissum. nimis acer. Scilicet quam oportet me inuehi. § vltra legem. Idest ultra quam opus est, ultra quam se ratio habet ipsius uocabuli; et mire ‘legem’, quia iuris perito loquebatur.

2. § sine nervis. Alii autem nullius momenti et nimis lenem dicunt satyram meam. Alii dicunt sine neruis esse, quod scripsi, idest sine uiribus ingenii.

5. prescribe. Idest constitue quasi ex lege quid debeo facere, quia quidam me reprehendunt.

7. § ter vncti t. Sensus hic est: qui dor-mire non possunt facile, ter Tiberim transnatent et fatigati multis se potionibus compleant, quo facilius his somnus accedat. Dicit autem uel hoc melius esse, quam quemquam periculo lacessere. Trebatius ait: qui uolunt multum dormire, uncti ter natent Tiberim et multum bibant.

9. § svb noctem. Prope noctem, sero aduentante nocte, idest uespera. <habento>. Iuris uerba inducit loquente Trebatio, sicut Virgilius ([Aen.] IIII 624. VI 153): Sunto. Hoc autem assidue iuris consulti.

10. avde c<a>esaris i r. d. Quasi difficile sit, quasi uix possit impleri.

14. fracta cvspide. Quia uulneratus est hostis; ut ([Verg. Aen.] VIIII 412. 413): Et uenit aduersi in tergum Sulmonis ibique // Frangitur.

16. § attamen et ivstvm. Idest si res bellicas eius non poteras describere, attamen iustitiam et fortitudinem animi laudare poteras, sicut Scipionis a Lucilio uita laudata est.

17. § scipiadam. Qui Hannibalem reuocatum ex Italia uicit et Africanus est dictus. § havd mihi deero. Idest faciam, scribam de eius fortitudine atque iustitia, cum oportunitas et tempus fuerit. Non sibi deest is, qui facit, quod sibi opus est et quod oportet.

18. § cvm res ipsa feret. Inuenta oportunitate. Ordo: non ibunt nisi dextro tempore, idest oportuno Flacci uerba.

19. § non ibvnt. Idest non audient. Dicit de Augusto, qui falsas blanditias non admittat et sit eruditus.

20. § si palpere. Assentari, et hic ‘palpere’ quasi a uerbo deponenti dixit, cum sit actiuum. recalcitrat. Cui si inaniter aduleris, respuit et renuit. Translatio ab equis. § Est autem sensus: siquis Caesarem ficta adulatione adgrediatur, repugnat et respuit nec se decipi patitur; tutus undique, qui ne blanditiis quidem capiatur. § vndiq. tvtvs. Quia ualde tutus est Caesar in omnibus rebus, ideo non delectatur falsis laudibus, idest non potest deludi. Aliter: idest in omnibus rebus cautus est, qui non possit derideri.

21. § qvam t. l. v. Quam satyram uelle scribere; satyrico carmine.

22. pantolabvm s. <nomentanvmqve n.>. Nomina luxuriosorum, quos in priore libro ([Hor. serm.] 18,11), etiam [Lucilius] carpsit.

23. Exemplo nos terreri significat, etiam si non laedamur; nam quae in alios uidemus fieri, in nos futura credimus. Cum unus quisque timet sibi, tamen odit te, etiamsi non fuerit laceratus. § qvamqvam est intactvs. Quamuie nihil de eo dicis, tamen metuit te quasi satyricum et odit quasi maledicum. Idest cum timet aliquis flagitiosus propter conscientiam suam, ne de eo aliquid dicas, etiam si taces, odit te.

24. § qvid faciam saltat m. Quid faciam? Vitium habeo, ut multi habent; nam Milonius scurra, si ebrius fuerit, saltare non desinit [(cons. Porph.).] Similiter et ego hominum commissa tacere non possum. Milonium ait ebrietate dissolui, ut contra decus saltet et plures ex una lucerna ei uideantur.

25. § nvmervsqve l. Idest opinione ebrii accedit numerus lucernarum, quia, qui ebrius fit, non unam putat se uidere lucernam, nec unam lunam arbitratur aspicere. Iuuenalis (6, 305): Et geminis exurgit mensa lucernis.

26. Castor quoque et Pollux ex uno ouo nati diuersa studia habent.

27. § qvot c. v. Terentianum illud ([Phorm.] II 4, 14): Quot homines, tot sententiae: suus cuique mos [(sim. Porph.)] Singuli homines singula studia habent.

29. melioris vtroqve. Hoc est: qui melior fuit et me et te, o Trebati, uita sua, idest censu et natalibus me antecedit; fuit enim ualde nobilis Lucilius, utpote qui esset Magni Pompei auus.

30. § <ille v. f.>. Hoc Lucilius ex Anacreonte Graeco traxit et Alc<a>eo lyricis, quos ait Aristoxenus [(fr. 52 — hist. Gr. fr. uol. II p. 285 C. Müller)] libris propriis uice amicorum usos esse. § Dicitur enim suam uitam scripsisse in opere suo et non sibi pepercisse.

32. § qvo fit. Vnde fit, ut ita lucida sit uita ipsius, quemadmodum ex noto imago aut in templo aut in publico posita indicet quicquid est pictum. § Ordo: fit ut omnis pateat uita senis ueluti [in] uotiua tabella descripta, quoniam solent naufragi se pin-gere et consecrare in aliqua aede. 33 § Votiua dicitur tabula, quae ponitur in publico, in qua scribitur uita boni ciuis decernente ciuitate. § <de>scripta <tabella>. Meet picta in tabella, ut naufragi solent tabulam portare depictam.

34. § lvcanvs an apvlvs anceps. Quia Venusium oppidum confinio Lucaniae et Apuliae positum est [(sim. Porph.),] quae ciuitas habitatur a Romanis colonis, missis eo ob eam rem, ut, siue Apuli sine Lucani bellum mouerent, prohiberentur.

35. svb vtrvmqve. Iuxta utrumque ut ‘sub lucem’ pro ‘iuxta lucem’. § Idest ad hoc oppidum missus erat colonus eo tempore, quo a Romanis Sabini sunt uicti. § anceps. De se ipso ait: utrum sim Lucanus an Apulus. Venusium enim oppidum est, ubi natus est Horatius.

35. Venusinus populus olim Romanus fuit, sed modo nomen trahit a ciuitate uel oppido, ad hoc missus ut rebellem Apuliam uel Lucaniam incurrere Romanis uetaret.

37. § qvo ne p. v. Vt ne per uacantem locum Sabellis expulsis peruium iter esset Lucanis ad Romanos.

39. § sed hic stilvs vltro. Ego neminem ultro lacesso, sed ita utor lingua mea ut gladio, magis ad tutandum me quam alium lacessendum.

40. animantem. Viuum hominem habentem animam.

42. o pater. Optantis est, ut quoque ([Verg. Aen.] X 631. 682): Vt o potius formidine falsa // Ludar.

43. telvm. Stilum suum dixit, idest ut non sit causa, cur utar hoc stilo.

47. Ceruius Ascanius libertus accusauit Lucilium Caluium. <cervivs>. Hic accusator quidam fuit et calumniator uel causidicus. Nam unusquisque hac re minatur, qua ualet. et vrnam. In qua sortiebantur iudicium. § et vrnam. Quia eiciebantur iudices, ex quibus fiebat reiectio. § <vrnam> Idest mortem.

48. canidia albv. Deest filia, ut Virgilius ([Aen.] VI 36): Deiphoebe ([leg.] Deiphobe) Glauci.. alii uxorem dicunt. canidia. Pro Gratidia. Albucius quidam ueneficus, matris extinctor.

49. Turius quidam corruptissimus iudex hic est, cui <H>ortensius propter fratrem Varronem ceratas diuersi coloris tabellas dedit [(ex Porph).] Aliter: Turium Marinum iudicem significat, qui accepta pecunia secundum eos pronuntiare sit solitus, qui fidem suam corruperint. Hic quoque tempore Verris reus erat et ut sciret, qui secundum uoluntatem suam iudicasset, quia nomina sua centumuiri non adiciunt, diuersi coloris tabulae fertur dedisse. Aliter: Turius, qui solebat iudicare, hoc dicit: si me iudicante ad iudicium uenerit inimicus meus, dampnabitur.

50. § vt qvo. Idest quomodo unusquisque hac re terreat inimicos suos, in qua re ualet, et quomodo hoc imperet natura, cognosce.

52. intvs (inter) monstratvm. Est a naturali sensu institutum.

53. § vnde nisi intvs. Ostendit natura unumquemque ea minari inimicis, quae possit perficere. § Scaeua quidam luxuriosus dicebatur fuisse et pronus ad artes magicas. Is habuit matrem anum, quae est aetas luxuriosis molesta. § crede. Committe huic uiuacem matrem et non faciet aliquid ista dextera, sed ueneno utetur pia dextera, idest non eam perimet gladio.

54. § mirvm. Idest miraris, quia dixi: non utitur dextera sua ad occidendum matrem; noli mirari, nam eam occidit ueneno.

56. § vitiato. Corrupto; quia unaquaeque res alterius permixtione corrumpitur. § Idest melle ueneno corrupto eam poterit enecare.

60. § qvisqvis erit vitae color. Idest quicumque me uitae exitus manet, siue diu uiuere liceat, sine cito necesse sit deperire, siue pauper, siue diues, utrum Romae an exul futurus, tamen scribere non desistam. § o pver vt sis. Idest o Horati, ne non sis uitalis metuo, idest ne cito pereas metuo; nam potest te quicumque maiorum a te lacessitus occidere.

62. frigore te feriat. Morte te afficiat, quae frigida est, ut poeta ([Verg. Aen.] IIII 385): Frigida mors. § qvid cvm est l. Idest quid passus est Lucilius, cum in multos dixisset principes ciuitatis?

64. Detrahere pellem, hoc est: unumquemque superficie ipsa nudare, ut uitia detecta elucerent, quamuis aliquo uelamine celarentur. Idest quia pelle ille, qui uitiis latebat, nitidus in-cedebat per conspectum omnium ut bonus ciuis.

65. § qvi dvxit nomen. Africanum Scipionem dixit, qui Africam funditus Numantiamque deleuit, unde postea Numantinus est dictus.

67. ingenio o. Idest laesi uel irati sunt illi duo duces idcirco, quod Lucilius carpsit Metellum et Lupum ceterosque principes uiros Rom<a>e. Lupus princeps senatus fuit. <metello>. Macedonici filio.

70. atqve eivs a. Scipioni et Lelio. § Ostendit non maliuolentia Lucilium persecutum fuisse multos, sed amore uirtutis.

71. remorant. Pro remouerant, sicut Terentius ([Phorm.] I 2, 51): Commorat omnes ibi nos.

72. C<a>ecilius Metellus consularis; hic filios consulares uidit et ab ipsis elatus est; potens fuit temporibus Scipionis Africani, et cum in seditione quaedam aduersum se facta clamaret, Scipio ait: hi sunt, quos Hannibali eripui; patere ergo, inquit, nos liberos esse. Ob quod et alia Lucilius eum in gratiam Scipionis carpsit, quamuis amicum ipsius. Scipio Africanus fertur intra domum tam ciuilis fuisse et carus Lucilio, ut quodam tempore Laelius circa lectos triclinii fugienti superuenerit, cum eum Lucilius obtorta mappa quasi feriturus sequeretur.

74. donec d. h. Donec prandium pararetur.

75. ‘Censum’ ideo, quoniam fertur Lucilius auunculus fuisse Pompei Magni; merito ergo et diues fuit.

76. § cvm magnis. Quia dixi me uixisse cum optimis, idest cum Augusto, cum Pollione, cum M<a>ecenate et aliis.

77. § et fragili qvaerens i. d. o. s. Idest putans fragilem se inuenire, quem mordeat, inueniet durum ac solidum; μεταφορά: non inueniet, quod iuste lacerare possit. qv<a>erens. Idest uolens inuidia fragilem laedere inueniet me solidum. Aliter: inueniet me talem, qui possim resistere mordacibus et maledicis hominibus. offendet. Inpinget in solidum, idest in solidum me atque fortem incurret.

79. diffingere. Infirmare, contradicere, et hoc Trebatius respondit; iuris uerbo usus est Praetor enim solebat dicere: hic dies diffisus esto. Aliter: idest consentio tibi hoc, quod fortis es, sed tamen caue ut monitus, ne ignorans leges uenias in crimen.

81. qvid sanctarvm. Participium est sanctarum idest firmatarum ab eo, quod est sancior. Si autem nomen est: quae non debent uiolari.

82. § si mala cond. Trebatius mala quasi criminosa dixit, Horatius quasi uitiosa.

86. § solventvr. Idest ridebunt legum XII tabulae. Tu ueniam merebere a iudicibus, si quemquam ipse extra noxam positus iure laceraret.

1. § qv<a>e virtvs et qvanta. Ofellus dicitur poeta Latinus sectam Stoicam transtulisse in Latinitatem. § Ordo: quae uirtus sit paruo uiuere discite.

2. § nec mevs est sermo. In hoc sermone sub persona Ofelli cuiusdam Stoici lacerat luxuriosos.

3. § ‘Rusticus’ aut nomen est proprium aut rusticus idest durus, quia dicunt Stoici nullo peccato debere ignosci. § abnormis sapiens. Vltra normam philosophiae peritus. § crassaqve m. ‘Crassa Minerua’ dicuntur hii, qui ingrediuntur, quod nequeunt implere; ideo et iste sic dictus est, quia sectam Stoicam ingressus implere non potuit.

4. discite. Idest: nolite inter epulas de mediocritatis bono disserere.

7. § inpransi. Ieiuni, sobrii, ut alibi ipse ([serm.] II 3, 257): Postquam est inpransi correptus uoce magistri. mecvm disqvirite. Idest apud me discite.

8. dicam si potero. Idest quare hoc dico? ut inpransi de uirtute discatis, dicam, si potero. ‘Male examinat’ aut ‘male uerum’ idest non uerum, ut ([Verg. Aen.] IIII 8): Male sana. ‘Male examinat’ idest non potest de sapientiae bono nequitiam iudicare. male vervm examinat omnis. Sicut omnis iudex male iudicat, qui est corruptus, ita et mens corrupta multo cibo uerum non potest iudicare. Corruptus iudex recte iudicare non potest: sic et animus non potest bene discernere cibo inpeditus.

9. Modo dicit: quomodo possis paruo esse contentus, idest lassus equo aut uenatione aut pugna aut quibusdam [aliis] excercitationibus sperne qualemcumque cibum, si possis. Docere unit suauitatem ciborum ex labore prouenire, etsi cibus fuerit uilior.

11. gr<a>ecari. Iocari, ludere [quasi a Graecis haec sint inuenta, et est uerbum deponens. Aliter: Graecari ut ([Plaut. Men. prol.] 11): Graecissat.. quasi lusus Graecorum sit ac per hoc ludere seque auocare, conuiuiis operam dare]. § molliter avstervm. Idest seu te pila aut discus delectat studio suo, quo paulatim nimium laborem decipit, uideamus, si post exercitationem copiosum cibum expe[c]tas. [Tunc uideamus, si post nimium laborem copiosum cibum desiderabis.]

13. § pete. Idest iacta in aerem discum, qui cedit omnibus iactatis. § cedentem aera. Ideo ait, quoniam aer leuis et concauus facile cedit grauiori materiae.

15. Perifrasticos conditum dicit.

16. promvs. A promendo; qui cellario praeest: cellarius scilicet.

18. latrantem. Esurientem [(item Porph.)] nimia fame auidum cibi.

19. <qvi> partvm. Quomodo inuentum?

20. § tv pvlmentaria. Idest tu post laborem pete qualemcumque cibum; nam uitiosum hominem et senicio debilitatum nullae poterunt delectare deliciae. A Socrate diu deambulante quaesitum est: ‘cur ita?’ Ait se pulmentaria quaerere.

21. Album scilicet nimietate palloris; et hoc propter nimios cibos s<a>epe contingit, ut Persius (3, 98): Atque albo uentre lauatur.

22. § ‘Lagois’ auis est [(cons. Porph.),] quae leporis carnem habere perhibetur, aut est genus piscis, quod in mari Italo non inuenitur.

23. vix tamen e. Idest quamuis potest hominem delectare quiuis cibus post laborem, tamen positis istis duabus speciebus non tibi possum persuadere, quominus edas gallinam et dimittas pauonem.

26. <veneat>. Venundetur.

26. § spectacvla. Ideo delectaris pauone, quia mirando habet spectacula in cauda sua.

29. § carne tam<en> qvivis ([leg.] qvamvis). Hoc interrogatiue. § Sensus: quamuis enim hoc carne distet, magis tamen illam te petere inparibus formis deceptum? esto. Idest concedamus.

30. Si te inuitat nouitas, cur similitudo sordet?

31. § vnde datvm sentis. Ex qua conscientia nosti, quia iste lupus marinus est potius quam fluuialis? Illi enim, qui subtilitate palati gloriantur, melioris saporis aiunt esse pisces illos, qui rapidiore unda exercentur, quam qui languidiore torpescunt.

32. an alto c. h. Quia pisces statim, cum capiuntur, hiant. § pontesne inter. Vnde scis, utrum inter ostia Tiberina an inter pontes eiusdem fluminis? Et est ordo: pontes inter iactatus amnis Tusci an sub ostia eiusdem fluuii. Dicuntur enim lupi esse meliores, qui aut inter duos pontes capiuntur, ubi aqua concitatior est, aut in ostio fluminis.

34. qvem minvas. Idest quem facies comedendo breuiorem.

35. dvcit. Decipit. § qvo pertinet ergo. Cur, inquit, magnitudinem in mullo laudas, [quam] reprehendis in lupo? Ergo in utroque hoc te delectat, quod est rarius.

36. Proceros autem, quia lupi grandem et ([leg.] grandes) duriorem carnem habent. 38 <ieivnvs rari>. Inops rari cupidus. Alii ‘rare’ legunt, cum in usu habeamus ‘raro’. vvlgaria. Vsitata, quae cito inueniuntur.

40. arpyis g. d. r. Digna, quae inter epulas Arpiarum ponatur.

41. pr<a>esentes avstri. Quasi precibus meis fauentes, ut ([Verg. georg.] I 10): Praesentia numina, Fauni.

41. § qvamqvam p. a. Corripit se, quasi frustra Austros uocauerit cum luxuriosis necesse sit suas putere delicias.

43. <a>grvm. Fastidientem. sollicitat. Vexat. plenvs. Aut indigestus, aut plenus deliciarum. ‘Rapula’ neutrum plurale est, cum sit ordo: plenus inulas mauult et rapula. Hoc rapum, huius rapi; diminutiuum hoc rapulum. 44 § ‘Acidas inulas’ ait, non quia acida est haec herba, sed, cum coquitur, aceto conditur. Inularum genus est holerum; ‘acidas’, quoniam quasi acidum sapit. § necdvm omnis abacta. Quamuis reges copiose uiuant, nondum tamen pauperum epulas excluserunt mensis suis.

47. § galloni p. Gallonus quidam fuit praeco, qui habebat apparatum conuiuium, quem Lucilius ([fr.] IIII 4 [M.]) etiam pulsat. Hic etiam accipienserem piscem suis eonuiui[i]s exhibebat. 48 Infamem fecerat mensam. (Vpost schol. «. 65; cett. am. infamis. In opinione posita, idest famosa et celebrate sermone.

49. tvtvs erat. Quia adhuc ignotus Romanis.

50. § donec vos avctor decvit. Asellius quidam praetor fuit, qui usum comedendarum ciconiarum primus inuenit. Alii Sempronium praetorem uolunt, qui post multa etiam ciconias decuit esui esse aptas posse uel [(cons. Porph.)] pullos earum. Vult autem uideri non in pretiosis piscibus atque conuiuiis esse iucunditatem, sed in concessu hominum.

53. <sordidis>. Sordidi scilicet hominis.

53. § ofello ivdice. Ofellus cum esset locupletissimus et moderatam ageret uitam, subito proscriptus ferebat se parum iniquitatem sentire fortunae, quoniam quidem nihil illi durum in egestate pristinae consuetudinis exercitatione uideretur. Ipse est, de quo etiam superius dixi.

56. cvi canis. Auidienus Canis dicebatur.

58. mvtatvm. Deprauatum, acetum factum.

60. ille repotia. Repotia sunt, quae Graeci dicunt Ποδοστρόφια aut mutuae inuitationes. Repotia dies secundus a nuptiis, quo repotant et quo uirgo ad muliebrem habitum componitur. Aliter: Repotia dicuntur dies, qui secuntur nuptias, quando mutuis conuiuiis se frequenter inuitant. Vel dies post nuptias [(item Porph.),] quo conueniunt amicae et ex simbolis celebrant conuiuia. Aliter: Repotia dicuntur septimus dies, quo solet noua nupta redire ad parentes suos; hic pro festis diebus.

61. § cornv. Sunt enim in uenalibus cornua, quae hanc olei habeant quantitatem, sextarii mensura.

62. § veteris non parcvs a. Ac si diceret: in eo solo non auarus, [et] quae sunt inutilia, liberaliter fundit.

65. § mvndvs erit. Idest mundum sequetur uictum, qui neque in sordidam neque in luxuriosam uitam sit inclinatus.

66. in nevtram. Sentiet enim aeque eum miserum esse, idest anxium, qui de delicto uestis torquatur, quam eum, qui extremam necessitatem sordium patitur.

67. mvnia didit. Officia diuidit.

68. sevvs. Neglegens ad comparanda obsonia.

70. accipe victvs qvae qvantaqve s. a. Enumerat commoditates tenuis uictus.

73. qvae simplex. Idest una, quam facile digesseris. Esca, quae non bene digeritur, magis cumulatur in stomacho.

76. <in bilem>. In pestem ([leg.] indigestionem).

76. pitvita. Portis indigestio.

80. Ordo: dicto citius praescripta ad munia surgit. Munia autem aut quae ipse agere disposuit aut quae ab alio iniuncta sunt.

82. § hic tamen. Alias dicit commoditates eius, qui utitur uictu tenui. Commoditates sentit dierum festorum et languidum corpus facilius recreat et senectutem facilius consolatur. qvondam. Quandocumque, aduerbium medii temporis.

83. sive diem festvm. Et luxurioso et frugi senecta accedit, quae se mollius tractari desiderat, quam iuuentus; sed cum iuuenis delicate uixeris, omnia dura uentura sunt; nihil erit, quod recreari possit, si languere coeperis aut senescere.

84. tenvatvm. Aegritudine, languore.

86. § tibi qvidnam a. Te autem quid poterit delectare in senectute aut post aegritudinem, cui nihil lo noui derelictum est?

88. § dvra valitvdo. Non est epitheton ualetudinis, sed quoniam potest esse bona ualetudo.

89. rancidvm a. [Lardum] leuiter putentem corruptam carnem rancidum dicit. Omnia antiqui custodiebant et quamuis uetustate uitiata laudabant. Et hic nasus et hoc nasum dicitur, et est incerti generis. qvod hospes. Ordo cum hoc sensu: quia commodius hospes uitiaret seruatum, quam totum dominus absumeret.

92. integrvm. Aut totum aut non corruptum.

93. natvm tellvs m. p. Quia dicitur ante deos nata esse Terra. Mire ait: prima tellus; illo enim tempore, quo mundus ex discordibus in hanc concordiam formatus est, ex terra generate traduntur heroes, indocilis turba uitiorum.

94. das aliqvid fam<a>e. Interrogatiue: putas hoc ad famam pertinere, si lautus es? § Sed forte dicis: uolo habere opinionem bene pascentis et laudari propter opima conuiuia. § Nonnihil putae esse opinionem bene pascentis et ideo uis habere apparatam mensam. § Vis habere famam, ut lautus dicaris; sed est fama gratior, quae carmine animos delinit et docet. qvae carmine g. Antisthenes philosophus com uidisset adulescentem multum acroamatibus delectari: o te, ait, infelicem, qui summum acroama numquam audisti, idest laudes tuas; quia plus delectamur laudibus nostris.

97. te tibi iniqvvm. Quia sibi iniquus est, qui multa exhibet.

99. <inqvit>. Aliquis.

100. § ego vectigalia. Satis arroganter opes suas rei publicae comparauit.

101. § ergo qvod svperat. Ergo, quod habundat tibi, non potes alia re melius erogare?

103. cvr eget indignvs. Qui non mereatur egere, aut pro interiectione, ut sit ‘indigne’.

106. § vni nimirvm tibi recte. Idest credis te semper esse felicem et ideo non promittis quaedam beneficia, quae sis relaturus alia succedente fortuna. § Ac per hoc memento conditionis humanae, quae est semper instabilis.

107. § inimicis risvs. Cum patrimonium omne per luxuriam consumpseris, eris risus omnibus inimicis. § vterne. Ad dubios casus quis magis habet fiduciam? ille, qui cum habuisset, praestabat, an is, qui luxuriis fuerat obligatus?

108. § hic q. p. Quia luxuriosus multis rebus assuefacit et corpus et mentem; nam qui multis utitur, plura desiderat.

110. Iuuenalis (1, 169. 170): Ante tubas galeatum sero duelli // Poenitet.

111. in pace. In diuitiis qui est et uiuit paruo contentus, ita se parat ad inimicam fortunam, quemadmodum sapiens parat necessaria bello in pace.

112. § qvo magis his credas. Verbis meis, quibus dixi melius esse uti exiguo uictu; audi, quod solebat dicere Ofellus. § Ofellum quondam dicit proscriptum, qui ita dicebat: non me terret fortuna proscripti uel paupertas, quia et antea, cum diues essem, moderate uiuere consueui. Vicinum ilium suum abstinentem; cum fuisset proscriptus, ager eius Vmbreno militi condonatus est. § Iste Ofellus proscriptus est, quia in parte fuit Cassii et possessio ipsius tradita est militibus Augusti, quam postea Ofellus ab isdem conduxit.

114. Diuiso et conducto [a milite Augusti] ab eo, ad quem fuerat translatus.

116. § non ego narrantem. ‘Non’ bis intellegitur, ut sit: noui non temere narrantem, idest uere, non quicquam in usum habuisse praeter holus et fumosam. Profesti dies dicuntur, qui non sunt sacri. 120 Continua uerba sunt Ofelli usque ad finem.

121. § <secvndas mensas>. Aut ordinariae sunt mensae, quae ad satietatem, aut secundae, quae ad delectationem proficiunt.

122. <dvplice>. Bifido.

123. Siquando libere potare uolebant antiqui, idest sine archiposia, sine principe uidelicet bibendi, ubi non seruabatur, sed statim ut quis uolebat prior uinum petebat, dicebant se magistram facere culpam.

123. Si his tam bonis et tam frugi epulis Gererem aliquis placaret, alto culmo surgeret seges. § post h. l. e. Posthac rogabamus Cererem, ut magno culmo messis insurgeret. ac venerata o. Idest rogata, et est commune uerbum ueneror te et ueneror a te.

127. parcivs. Minus, cum eadem sit nobis semper frugalitas. § Numquid, ex quo agrum amisimus, minus nituistis, cum eadem nobis uita sit, quae fuit dominis constitutis?

128. nitvistis. Accepti estis, bene uixistis.

131. § illvm avt neqvities. Qui consumptis bonis agrum cogetur absumere; paupertatis enim est amica nequities. Item aliter: aut per luxuriam amittet agrum uendendo eum aut crimine aliquo reus factus proturbabitur patrimonio suo. vafri. Astuti, callidi; idest committit aliquid inscius contra ius et perdit agrum [suum]. <avt v. inscitia ivris>. Aut ignorantia iuris antiqui.

133. § vmbreni. Nomen est illius militis, qui Ofelli agrum possidebat.

1. § si raro scribes. Damasippum quendam inducit secum loquentem, qui consumpto patrimonio suo [per luxuriam] contulit se ad Stoicam sectam. Dicit etiam de his, qui aliena peccata notant obliti suorum. Iste autem Damasippus quodam Stertinio Stoico hortante coepit philosophari. [Aliter] Iunius Damasippus consumpto patrimonio philosophari coeperat; ab hoc Horatius desidiam suam castigari inducit, cum ad uillam secessisset et nihil scriberet. Haec ergo satyra habet quasi dialogi genus. [Item] aliter: saepe Horatius querebatur, quod scribere in urbe constitutus non permitteretur modo conuiuiis, modo diuersis occupationibus praepeditus. Et ideo confortatis auctoribus Graecis ad uillam secessit, quasi ut aliquid uacans dignum scriberet. Arguitur ergo a Damasippo quasi reprehendente desidiam Horati, qui ne in uilla quidem constitutus aliquid laborauerit.

2. membrana dicta, quod membra tegat. Qu<a>eque retexens. More cogitantum, qui antiqua dicta in suis cogitationibus ponunt.

4. § quid fiet? Yperbaton a superioribus: ‘Si raro scribes, quid fiet?’ Ac per hoc quid expedit, ut neglegas et te incuses, nec tamen emendes?

6. § saturnalibus. Algiosus fuit Horatius, et constat illo tempore Saturnaliorum uillam calidiorem foci<s> fieri; et ipse sese inpatientem frigoris probat in libris epistolarum (I 7, 10): Si bruma niues Albanis illinet agris. <XVI>I die mensis Decembris celebrantur Saturnalia.

8. § Solebant enim antiqui poetae parietes lectis suis proximos cera linire et habere graphia iuxta, ut, si forte noctu aliquid occurrisset, id ante obliuionem litteris notarent.

9. § minantis. Hic promittentis, unde poeta ([Verg. Aen.] II 96) per contrarium: Promisi ultorem pro minatus sum.

11. § stipare platona. Idest supra Platonem Menandrum ponere, hoc est istos tecum auctores portare ad agrum.

14. § vitanda est i. s. Sireni comparat desidiam, quia, quemadmodum Siren cum pernicie delectat, ita et desidia non absque damno delectat. Definitio desidiae: quid est desidia? Improba Siren.

16. § di te damasippe. Permittant tibi philosophi, quos sequeris, barbam tondere; quasi ad eum loquitur, qui barba demissa sit, scilicet ritu Stoicorum.

18. § ianum ad medium. Iani statuae tres erant; ad unam illarum solebant conuenire creditores et feneratores, alii ad reddendum, alii ad locandum fenus. Ianum ad medium ideo, quoniam in Rostris simulacrum Iani erat, ubi res pecuniariae agebantur per feneratores. Aliter: Ianus medius locus dictus est prope basilicam Pauli, ubi uasa aenea uenundabantur.

20. olim nam qu<a>erere. Consumpsit [inquit] patrimonium suum; quaerebam, inquit, antiqua uasa comparare.

21. § quo uafer. Idest uasa antiquitus facta. Sisiphus enim artifex fuit, qui uasa aere formabat et primus temperaturam aeris inuenit. Aliter: Sisiphus rex Corinthiorum, filius <A>eoli. § Negotiator erat Stoicus, qui uasa, quae emerat, meliore pretio uenundabat.

22. infabre. Inperite, cui contrarium est affabre.

24. unus. Solus, et est poeticum.

25. <mercuriale>. Cerdonem quem dicunt Graeci a lucro.

26. Nam auctiones fere in competis fiunt, ex quibus quaedam se emere solitum et uendere significat.

28. § ut solet. Interdum studio medicorum dolor capitis transit ad aliam partem, ut melius est lethargicum fieri quam melancolicum. Nam solent medici ab alia parte corporis in aliam deriuare morbum.

29. Exemplum earum, hoc est humana natura, quippe in qua morbus morbo succedit; nec est inminutio, sed mutatio.

30. § ut <le>thargicus. Quia nonnumquam medici studentes lethargicos excitare faciunt freneticos. § hic cvm fit. Contrarii sibi sunt hii morbi: cardiacus et lethargicus; ille somno caret, hic deditus est.

31. § dum nequid. Damasippe, dum ne freneticus fias et me c<a>edas, quouis labores somno. o bone. Yronia.

32. § insanis. Secundum opinionem Stoicorum, qui dicunt omnes insanire praeter sapientes, cum se tantummodo sapientes appellent.

33. § Stertinius Damasippum a pontis praecipitio reuocauit et ad philosophiam hortatus est, cum ille bonis omnibus perditis cuperet interire. § Fuit autem Stertinius de Stoicis, qui omnes stultos insanos aiunt et in singulis insaniae uaria genera.

36. a fabricio. Qui modo lapideus dicitur. Pons Fabricius habet a conditore uocabulum, qui iungitur insulae Tiberinae; a Fabricio consule nominatus.

38. dexter. Propitius. cave faxis. Notandum ‘ue’ syllabam breuem, cum secundae sit coniugationis. Et Persius ‘uide’ breuem posuit (1, 108. l09): Vide sis, ne maiorum tibi forte Limina frigescant.

40. Insanos qui inter uereare insanus haberi. Stulta uerecundia est uereri in his uitiis, quae uidentur esse communia. 41 Ἀναστρφή: nam primum.

42. Ordo: nihil uerbi addam, quin pereas fortiter, ut coepisti.

43. quem mala stultitia. Vt in primo ([serm.] I 2, 71): Velataque stola.. et ([serm.] I 5, 35): Insani ridentes praemia scribae.. et in Virgilio ([Aen.] XI 309): Ponite: spes sibi quisque.. ita et hic communem syllabam facit.

44. crisippi p. Stoici philosophi, unde et Stoici a stoa.

45. autumat. Adfirmat, [dicit,] conprobat.

46. nunc accipe. Stertinius Damasippo.

53. § caudam trahit. Prouerbium est: caudam trahit, idest risu dignus est; et nunc diuidit ([leg.] dicit), quod superius dicturum se esse promiserat. § Item: pecus sit cauda pendente.

56. ‘Varum’, diuersum, unde pedes in diuersum flexos uaros dicimus et distortas [(cf. Porph.)] uenas uarices.

60. § Hic Rufius actor fuit tragoediarum, qui cum Ilionam tragoediam ageret ebrius et uellet eam simulare dormientem, grauitate uini ad uerum somnum ductus est. Ita ergo non audiuit matrem uel uxorem seu patrem stultum inplorantem auxilium sibi, quemadmodum nec Ilione, cum ageretur [ab] ebrio Rufio, potuit audire mille. Catienos filii partem agentes. Aliter: Rufius tragoediarum a[u]ctor fuit [(Porph.).] Iliona, Priami filia Polimestoris est sortita coniugium; cum in belli desperatione positus Priamus Polidorum tutandum Polimestori commisisset et eum uellet Polimestor occidere, Ilione loco fratris filium mutauit. Ita Polimestor deceptus filium trucidauit [at alii dicunt, tamen manifestum est Polidorum]. Hic necatus sorori noctu uenit in somniis rogans, ut sepeliretur, hoc dicens: ‘Mater, te appello, exurge et sepeli me!’ Cum igitur Rufius, a[u]ctor partium, Ilionen dormire simulasset, casu uino confectus obdormiit; cum ab alio a[u]ctore partium filii, idest Catieno, assidue bis uerbis excitaretur in scena uix potuit uigilare. Hunc igitur tangit.

65. § esto. Concedamus interim creditorem sapere, dum probamus magis tunc ipsum insanire quam Damasippum.

68. § reiecta. Repudiata, et est figura productio, quia reT cum sit breuis nature, hic pro loco producitur.

69. § scribe d. Sensus: scribe tabulae a Nerio iuris studioso, quibus alliget Damasippum, adde Cicutae centum alteras, non tamen ilium ita alligabis, ut ille se non auferat. Cicuta [autem] fenerator fuit, qui propter asperitatem et amaritudinem morum Cicuta cognominatus.

70. § nodosi. Scrupulosi, diligentis in accipiendis cautionibus.

71. § Proteus saeuus debitor et ingeniosus. § Proteus Damasippus accipiendus aut quicumque durus debitor et perfidus. Aliter Protea dicit debitorem, quia saepe sese mutat ut Proteus.

72. Malis alienis rident hi, qui irati uel m<a>erentes ungunt se ridere, quos non delectat risus.

73. § Elabitur enim mille praescriptionibus et dilationibus.

74. § si male rem. Si insani est male gerere rem, multo putidius est cerebrum Perelli Cicutae, qui id dicat ita se dictare, quod debitor numquam soluturus sit; rescribere est enim debitum soluere, hoc est scriptum debiti liberare. Terentius ([Phorm.] V 8, 28. 29 — 921. 922): Sed transi sodes ad forum atque illud mihi // Argentum rursum iube rescribi, Phormio, hoc est reddi per scripturam.

75. § Mihi crede, Damasippe. Adhuc uerba sunt Stertinii. Quidam [(cons. Porph.)] dicunt istum esse Nerium Perellium; alii dicunt alium esse creditorem. § Perellius famosus illius temporis fenerator.

77. audire. Hic ostendit etiam feneratores insanos [esse]. Adtentos esse et paratos ad audiendum, et est πρὸ τοῦ ῦστερον; nam prius adtentos fieri mos, ut sic audiatur.

80. aut alio. Diligenter me audiri uolo ab his, qui dissoluto pallio sedent nondum intenti et accensi ad uirtutis amorem.

82. § danda est. Multum cicutae ([leg.] ellebori [cum edit. uet.]) dandum est auaris, quasi maiore aegritudine laborantibus. § Videtur quibusdam Horatius non plene persecutus esse, quod promiserit, cum, utrum insaniant, docere praetergressus dixit de cura ipsorum, sane inconsiderate in uituperationem ruentibus. Quis enim ignoret his uidelicet adhibendam esse medicinam, qui minus sani sunt?

83. nescio an a. Metonomia per id quod continet id quod continetur. Anticira enim nomen est insul<a>e, in qua multa conficitur medicina. Posuit autem Anticiram pro medicamine, idest nescio si omnia medicata danda est auaris: magnitudinem uitia expressit. nescio an. Figura λιτότης, idest sñio. Antiñyra insula Propontidis, in qua multum elleborum nascitur, quod quidem depellere dicit mantis insaniam. Tanta est igitur auaritiae dementia, ut totius insulae elleboro sanari non possit.

84. § heredes s. Staberius quidam auarissimus, cum moreretur, iussit heredibus scribere in suo monumento, quantum quisque a se relictum accepisset.

87. siue ego p. Hoc dicebat Staberius, et est ἀντιποφορά ([leg.] ἀνϑυποφορά) ex persona ipsius Staberii.

97. § sapiensne. Aut interrogate audientis aut dicentis dubitatio.

98. § hoc ueluti. Quasi uirtute paratas diuitias putauit ad uirtutem pertinere.

99. quid simile isti. Modo docet insanum esse eum, qui pecuniam spernit, cuius usus est necessarius.

100. Hic Aristippus Graecus Cyrenaicus dictus est, eum serui eius auro onusti grauius ambularent, quod a rege acceperat, iussit, ut abicerent quasi impedimentum.

103. § nil agit exemplum. Ad rem dubiam aperiendam nemo utitur dubio argumento; incertum est, utrum insaniat, qui despicit pecuniae et nullo moderamine utitur ad eas dispertiendas. Et ait: quemadmodum insanit contemptor pecuniae, ita et auaras. Sed et hoc incertum est, utrum nimium contemptor pecuniae uideatur insanus. § Quasi dicat Damasippus Stertinio: non opus est exemplo ad dirimendam litem, quia et de eo disputari potest. [Ipse uidetur sibi subicere.] Aliter: nolo corrigas uitium uitio; dum culpas auaritiam, exemplum sumis insaniae, quia non potest exemplum laudari, cum ipsum uitiosum est.

106. formas. Calopodias (kalapodias). <scalpra>. Ferramentum est quo fabricantur calipodiae idest formae sutorum dictae a ligno et pede, quasi lignei pedes, quia calin lignum, pos pes dicitur.

108. § qui discrepat istis. Qui, quamuis alieni sunt a mercibus, tamen emunt uela; qui, quamuis alieni sunt a Musis, tamen emunt citharas.

116. tercentum m. Per interpositionem, quasi parum dixerit, amplius dicit.

117. Stramenta dicuntur uilia quaeque, quae substernuntur, ut dormiatur. vnde octog. Pro ‘uno minus octoginta’ LXXVIIII apud ueteres sic dicebatur.

119. <blattarum>. Genua uermiculi uestem rodens.

121. maxima pars hominum. Idest paucis hominibus insanus uidebitur, quia multi sunt.

126. <porrigine>. Porrigo est quidam morbus capitis cariem faciens. Oritur autem ex sordibus et incuria. In aliis ‘inpexum’; inpexum autem non ornatum. Quae porrigo nascitur ex neglegentia et [ex] inpexo capillo.

126. § quare si quiduis satis est periuras. Si contentus es paruo, quare periuras, ut habeas maximum patrimonium? si qvidvis. Si exiguum tibi sufficit, quare periuras? ut habeas maximum patrimonium, non contingis patrimonium, quasi contentus paruo.

127. § aufers undique. Si es mediocritate contentus, cur fraudibus et sacrilegio mercaris opulentiam?

132. § quid enim? Sed fortasse dicturus es: quare ego insanus appellor, cum ego hoc non faciam, idest non occidam patrem ueneno?

141. § splendida b. Quae omnia in lucem profert. Persius (3, 8): Vitrea bilis.. [quia numquam stat]. Aliter: ‘splendida’ lucida, quia nemo potest irasci ita, ut non appareat eius iracundia.

142. <pauper>. Animo, non fortuna. Sic ‘pauper argenti’ ut ([Verg. Aen.] II 22) ‘diues opum’, cum non tangeret aurum et argentum multum repositum. § pavper o. Opimius quidam ditissimus et auarus, cum lethargico morbo laboraret, a peritissimo medico ita est sanatus: aurum multum posuit in mensa et fecit a multis numerari et dicebat illi: ecce, rapiunt multi aurum tuum! Ille audiebat rapi et excitabatur: hoc modo sanatus est.

143. qui ueientanum. Veientana civitas Campaniae (apuliae), in qua nascitur pessimum uinum ut Persius (5, 147): Veientanumque rubellum.

144. § campana s. trulla. Trullam dicit deformem calicem et rusticanum [aut uas fictile]. Vappa dicitur uinum, quod sine sapore est. Vappa uinum, cui miscetur aqua. Vappa, quod fit ex perfusa uinatia. Et hoc uinatium lectum est et haec uinatia.

145. letargo. Morbo, qui facit inmemores nimio somno.

145. Vt aperiret apothecas.

147. celer atque f. Vtrumque illi concessit, quod est medico necessarium: scientia cum diligentia copulata.

155. tu cessas. Hoc <a>egrotus. Cur, inquit, mihi tuae neglegentiae crimen inponis? tisanarivm. Vas est fictile, in quo coquitur oriza uel tisana.

159. siquis non sit auarus. Non sufficit ad sanitatem auarum non esse.

161. § Si tibi dixerit medicus de aegro, quod non cardiacus, tu ais, quod surget de lecto. Iterum medicus adicit, quod non surget, quod alio morbo laborat. Sic ergo dicis: Ille non est periurus, neque sordibus inmolet diis porcam, sed est anibitiosus et audax, alio ratio laborat et debet ire ad Anticyras, ut curetur. Cardiacus genus morbi uigiliis laborantis, contrarium letargico. Craterus fuisse dicitur illis temporibus opinatissimus

168. acuto. Penetrabili, pernicioso, graui, ut alibi ([epist.] I 10, 17): Com semel accepit solem furibundus scutum. Rien, rienis, quomodo lien lienis, idest ([leg.] uel) splen, splenis.

166. nauiget anticyram. Ad Anticyram, ubi elleborum nascitur, quo perturbatas mentes medici sanare consuerunt. § balatroni. Scurrae et triuiali. Nam balatrones dicuntur rustici homines inepti et triuiale. § Publius Seruilius Balatro multa in Augustum amare [et] non sine ioco dixit. Fuit autem tantus deuorator, ut simili uitio laborantes balatrones dicti sint. Et est in ipso uersu sensus: quid interest utrum non uteris an in baratrum mittas? quid enim prodest carere uitio hoc, si alio tenearis?

168. § seruius oppidius. Hoc exemplum ad illud pertinet ([u.] 158): Quisnam igitur sanus? Ergo quis sanus est? talis est, qualis Oppidius de facultatibus suis circa liberos fuit, qui iuxta antiquum censum diues inuentus est.

171. § Postquam, inquit, aut luxuriam in te aut tenacitatem in illo cognoui.

172. <ludere>. Talis.

178. § Bene uetat; nam et minui uetat natura et augeri et monet, quod sufficit, appetendum, et est patemus affectus iunctus naturae.

180. <ambo>. Pro ambos.

181. § intestabilis. Periuri sic dicebantur tamquam sacri, hoc est obnoxii ei numini, per quod iurauerant. § Intestabiles appellabantur, quorum testimonium non ualebat. sacer. Execrabilis uel execrandus κατά ἀντίφρασιν et hoc secundum duodecim tabulas.

182. in cicere a. f. Antiquis temporibus haec dabantur ab his, qui ludos exhibebant. § Haec enim populo a magistratibus ludis Floralibus iactabantur. § Antiqui <a>ediles haec in Circo populis iactabant.

183. <aeneus> ut stes. Vt habeas aeneam statuam.

187. § nequis humasse u. Per hanc historiam docet, quod non tantum saeue, sed etiam impie faciebant homines ambitione inflati, a qua non minus quam auaritia et luxuria commonet recedendum. § Inuenta occasione carpit ambitionem et dat exemplum hoc ad insaniam. Dialectice inter plebeium et regem Agamemnonem.

188. § rex sum. Ordo: rex sum et aequa imperito, idest iubeo, qui potui uel iniqua. Aliter: [idest] rex sum et aequa praecipio; potestas non inpedit aequitatem. nil vltra. Si hoc dixeris, nihil ultra quaero a te.

190. maxime regum. Plebeius respondit.

193. § consule cur a<i>ax. Hoc sensu Socraticos dialecticos imitatur et callide ambitiosos obtrectat et carpit. Interrogat et cauillatur ad singula, ut illi faciunt.

195. ut populus. Vt ([Verg. Aen. II] 104): Hoc Ithacus uelit et magno mercentur Atridae. § priamvsqve. Idest ideo non iubes eum sepelire, ut gaudeat Priamus?

200. Molam salsam dicunt far et salem.

201. § <quorum>. Quia multa sunt genera insaniae, de quibus insanis fuit Aiax? In ali<is>: quor<s>um insanus, hoc est: quam ob causam uel in quam partem?

206. § Quasi hoc dicat Agamemno.

206. § placaui sanguine diuos. Virgilianum illud ([Aen.] II 116): Sanguine placastis uentos et uirgine caesa.

207. § nempe tuo. Idest certe tuo sanguine placasti. sed. Hoc aut Ille dixit qui insanos asserit aut plebeius.

208. § qui species. Qui facit scelus etiam propter aliquam commoditatem, tamen iste necessario habeatur insanus. Cum dicit insanum, qui scelus innocentiae confuderit, dum iactantiae suae plus detrahit. § <alias veris>. Idest ueritati contrarias. § tvmvltv. Perturbatione. Sensus: qui sub specie iustitiae scelus admittit, idest tumultum sceleris miscet ueritati, habendus est motae mentis. § Idest qui res facit modo iustas modo iniustas mentis exagitatione, is non sanus habebitur.

210. § stultitia. Furore et insania; ad illud, quod ait supra ([u.] 103): Nil agit exemplum, litem quod lite resoluit. § nihilvm distabit. Nihil interest, utrum per stultitiam peccet aliquis an per iracundiam; eodem enim modo uterque appellabitur insanus.

216. rufam. Nomen nobilis uirginis.

217. destinet. Constituat, spondeat. § hvic omne a. i. p. Insanis etenim interdicto praetoris bonorum possessio tollebatur [(cons. Porph.)] et propinquis tuenda tradebatur. § Item aliter: aput ueteres insanis a praetoribus ius dominii auferebatur; ergo docet eum esse insanum, qui hoc fecerit.

222. § uitrea fama. Idest fragilis. § Sensus: eum, qui famae seruiat, insanire dicit, sicuti Bellonarii, cum lacertos umerosque concidunt.

224. § nunc age. Dixit in auaros, deinde in ambitiosos, nunc in luxuriosos; uult enim etiam bos insanos docere. § Aut uerba Stertinii refert Damasippus, aut ex persona eras cum Horatio Damasippus loquitur. nvnc a. l. Nunc uideamus, utrum luxuria non habeat stultitiam. § arripe. Aut ad iracundiam aut ad desideria honorum pertinet.

226. hic. Idest Nomentanus [luxuriosus]. simvl accepit. Quoniam heres successit aut a tutoribus recepit.

228. § tusci t. i. u. Tusci [uici] ideo, quia, ubi nunc uicus Turarius dicitur, Tusci acceptum uicum habitarunt; inde nomen est uico. § Impia autem turba ideo, quia locum suum dereliquerunt; nam ab Aricinis pulsi sunt. § ‘Turbam impiam’ aut negotiatores accipimus aut lenones, sed melius [(cum Porph.)] lenones intellegimus, quia inhumanissimi sunt et neque misericordia neque precibus flectuntur; deinde quod in uico Turario antea meretrices prostabant [nomen uico dederunt]. § [Aliter:] in hoc uico meretrices esse consueuerant. § Impia ergo turba periura aut quia omnes ibi habitabant negotiatores [quibus studium est peierandi].

229. uelabro. Locus Romae, ubi uictualia distrahentes frequentabant.

234. Luxuriosi uerba ad cupidinarios. § in nive lvcana dormis. Ineptiam notat luxuriosi, quia, cum leno loquitur, uenatori et piscatori respondit.

235. <uellis>. Alii ‘uerris’, idest trahis. Sed si ‘uellis’, cum difficultate trahis.

239. § filius <a>esopi. <A>esopus quidam actor tragoediarum fuit ditissimus, qui hunc luxuriosum filium reliquit. Hic [ex aure] Metellae, quae eum deperibat, ablato unione ([leg.] ablatum unionem) et aceto dilutum sorbuit, ut nominate. res esset decies aliquem semel hausisse. Ideo dixit ‘solidum’ idest uno ictu, non diuisum. § [Aliter.] Caecilia Metella, Metelli filia, Aesopum adamauit: eius [nominis uxoris Aesopi ac] filius diues et luxuriosus fuit, qui gemmam triuit et misit in poculum, ut uideretur decem milia deuorare, quo suas posset superare diuitias.

240. <decies solidum>. Decies solidorum.

246. quorsum ab. In quem numerum isti discedant, in bonorum an in malorum? Creta notandi sunt, ut boni uideantur, an carbone, ut mali? Aliter: quorsum abeant, idest in quam partem abeant, carbone ut notentur, sicut insani, an creta, ut sani? Bona enim albo signabantur, aduersa nigro. Quorsum abeant, hoc est: cui parti eos aggregabimus, bonis an malis? Persius (5, 108): Ilia prius creta, mox haec carbone notasti?

247. plostello. Puerili de luto et surculis.

248. <ludere par impar>. Ludus est micantium puerorum. lvdere par impar. De illo dicit, cum quo pueri soliti sunt ludere inter se, quando premunt copiam nucum uel castanearum manibus, tunc, quando simul ueniunt ad ludendum, laxo sinu ueniunt et girum inter se faciunt et proponunt sibi problema. Tunc cooperta manu quisque ostendit suo compari et infit: (quot insunt?) Si alius augurari potuerit, aufert illi. Sic tam diu hoc certant, ut uter deoneret alium.

250. § sic p. h. r. Sic ratio comprobat magis puerile esse amare meretricem, quam ludere ut pueri.

254. § mutatus polemon. Polemon Atheniensis perditae luxuriae fuit; qui ad scolam Xenocratis philosophi ebrius uenisse narratur, sertis ac floribus redimitus; cum ab auditoribus perturbaretur, prohibuit magister et luxuriae crimina accusare coepit in tantum, ut Polemon relicta luxuria praecipuus auditor extiterit, atque ita in amorem uenit philosophicae disciplinae, ut post magistrum ipse docuerit. § Aliter: Polemon adulescens ad scolas Xenocratis ebrius uenit, quando ille disputabat de continentia, pudicitia, iustitia, temperantia et sobrietate, diciturque insignia luxuriae deposuisse, cum fuisset philosophi oratione commotus. § Fuit autem Xenocrates philosophus continentissimus et sobrius, de quo Lais meretrix sponsionem fecerat, quod eum ad suos sollicitare posset concubitus. Nocte quadam terrorem finxit et confugit ad eum et quasi necessitate nocte hac cum eo mansit. Ille inmobilis iacuit; post dum soluere cogeretur sponsionem, respondit: ego de nomine, non de statua sponsionem feci.

255. <fasciolas>. Quibus ligabant pedes siue bracchia siue articulos. focalia. Coronas, quas habebant in collo.

256. § <furtam>. Pudore deterritus, nequis intellegat aliquando [eum] fuisse luxuriosum.

258. § porrigis irato. Vt ostendat non esse sanum amatorem, ostendit paribus esse moribus amatorem et puerum.

259. sume catelle. Verbum blandientis est.

261. § <et> h<a>eret. Et stat ante molestas sibi fores [aut] en quibus fuit [ante] exclusus. Stupet defixus.

269. fluitantia. Incerto casu currentia.

272. § Quod solent facere, inquit, ingemo leves, ut expresso digitis semine pomorum cameram ferire conentur. § qvid cvm p. Inter Picenum et Picentem hoc interest: Picenum uas dicimus, Picentem uero hominem.

274. Iuuenes enim frequenter in amore blandientes balbutiunt. Ypallage. Non uerba balbo palate feris, sed uerbis balbis palatum feris. Pereius (l, 35): Subplantat uerba palato.

275. <cruorem>. Crudelitatem. Ille scrutatur ignem gladio, qui est crudelis ignem, quo incendat aduersos.

277. § hellade p. Marius quidam ob amorem Helladen quamdam puellam occidit, cum ab ea contempneretur, et se postea praecipitauit. Quid ergo? dicis ilium non fuisse insanum, quem sceleratum fuisse non negas? § Aliud enim putas esse insaniam, aliud scelus facere, cum omnes, qui aliter faciunt, quam debent insani habendi sunt.

278. Cerriti dicuntur quasi a Cerere icti, qui Cereris ira percutiuntur. § Aliter: ‘cerritus’ insanus. Cerriti proprie dicuntur, qui a Cerere percussi sunt. § Vult probare crudelitatem insaniam esse. § absolves b. Sensus: ex duobus si alterutrum negas, uideris ex una parte eum absoluere, sed aliud crimen necesse est confitearis et uerum ei nomen imponas. [Vt aut cerritum dicas, aut motae mentis propter c<a>edem]. An pronuntiabis non esse insanum, sed pronuntiabis crudelem? Idest insanus naturae uitio, an instinctu numinis?

280. § ex more. Ex consuetudine uulgari, quia uulgares putant alium esse insanum, alium crudelem. § Ego autem stultos et insanos utrosque appello. <cognata vocabvla>. Apta quae dicunt grammatici epitheta.

281. Compita dicuntur αἱ τετραόδιαι. Iusserat enim Augustus in compitis deos Penates constitui, ut studiosius colerentur. Erant autem libertini sacerdotes, qui Augustales dicebantur. siccvs. Senectute aridus, non abstinens aut sobrius.

282. <lautis>. Quia solent oraturi manus lauare.

285. § mentem n. l. Ostendit etiam superstitiosos non esse sanos. § mentem nisi litigiosvs. Idest confiteretur mentem sanam non habere seruum superstitiosum, quem uendebat, nisi forte amat litem, quia licebat emptori agere contra uenditorem, si inueniebatur seruus postea uitiosus. Qui litigare post uellet, cum ad praesens uitium tunc celaret. Aut litigiosus dominus, aut mentem litigiosus, idest captus sanitate.

286. § exciperet d. [Nisi mentem exciperet litigiosus dominus, cum uenderet.] Iuris erat apud ueteres, ut, cum seruum distraheret quis, eius omnia uitia uel animae uel corporis publicaret. Ergo elicit hunc furiosum, cuius mens excipienda esset.

288. iuppiter ingentes. Adhuc probat superstitiosos esse stultos atque insanos.

297. § posthac ne compellarer. Compellare est iniuriose alloqui quemlibet, ut Cicero in Philippicis (III 7): Laudat, an compellat edicto. Septem enim fuere sapientes, et quoniam dixit octauum, allusit sicut Iuuenalis (2, 40): Tertius e caelo cecidit Cato.

298. § dixerit insanum. Siquis me dixerit insanum, discet a me uitia sua, quae pendent a tergo. § ‘Ignoto’ idest retro posito.

299. § Aesopi fabula, quae duas peras elicit habere posse mortales. In illo postremo sua uitia, in primo aliena cognoscimus facilius; nostra enim uidere nix possumus. A tergo, ex dorso pendere dicuntur uitia eorum, qui, cum aliorum notent, sua non uident. Persius (4, 24): Sed praecedenti spectatur mantica tergo.

300. § longos imitaris. Erectus ambulas et proceres imitaris ac nobiles propter M<a>ecenatem, qui tunc hortos aedificabat magnos. Aliter: diuites imitaris ac te in altum erigis, cum sis pauper et pusio.

309. <bipedalis>. Duum pedum. § ad summum. Idest a pedibus usque ad caput totus duorum pedum es. Ita studio aedificas altiorum domum, tamquam non te capiat haec, in qua manes.

310. § turbonis. Turbo quidam dicitur fuisse gladiator [(ex Porph.),] siue miles exiguae staturae, sed magni animi et in praelio fortis, cum asset armatus.

311. § qui ridiculus. Quare minus tu ridearis, quam rides gladiatorem illum, qui fiat breuis staturae? § Aliter: quomodo potes minus ridiculus esse quam gladiator Turbo, cum sis eadem statura? Et tamen eum derides.

314. § absentie r. p. Exemplo siue fabula uult ostendere insanos esse eos, qui imitantur eos, quibus sunt longe inferiores. § Notatur hoc, quod dixit pullos filios ruisse. Debuit, inquit, dicere minores ranas.

318. maior d. Vt unum et semis haberet magnitudinis modum.

320. <abludit imago>. Idest non a te discrepat parabola.

321. § adde poemata nunc. Ad insaniam illam, quam pateris aedificando, adde et istam insaniam faciendi poemata.

323. § non dico horrendam. Et hanc poeticae insaniam leuiore nomine appello, quasi uitio tuo parco. § iam desine. Idest comprime te tandem, î Damasippe, cum scias etiam te insanum esse.

324. § maiorem. Idest non dico, quia, cum non multum possideas, uteris pretiosa ueste.

1. § vnde et qvo Ñ. Catius Epicureus fuit, qui scripsit quattuor libros de rerum natura et de summo bono. Sub huius nomine poeta Epicureos ita risurus est, ut in proxima Stoicos. Epicurei enim summum bonum uoluptatem dicunt rerum honestarum; contra Stoici uoluptatem gulae et libidinis luxuriam dicunt. Aliter: Marcum Catium introducit ordinem cenarum tradentem, deinde loquitur de secta Epicurea, et secat modo Epicureos, quo-modo secuit alibi Stoicos.

2. ponere signa. Dare praecepta aut signa uiuendi. Quemadmodum in uia, ne erretur, signa ponuntur, ita et uitam secuntur signa, in qua multi uidentur esse errores.

3. § pythagoran. Pythagoras Samius tyrannos patriae [suae] fugiens apud Crotonam phisicam philosophiam docuit, suadens inter cetera propter μετενψύχωσιν ab animalibus abstinendum, et cum multos iuuenes auditores haberet, ne ab his ciuitas teneretur, a principibus occisus est. Anytus et Meles accusatores; ab Anyto accusatus Socrates, quod per omnia animalia tamquam per deos iuraret, ipse sibi poenam sumendi ueneni decreuit. <anyti revm>. Idest Socraten. Ab Anyto enim Socrates factus est reus, quasi nouas religiones inducens.

7. § sive est natvr<a>e hoc sive artis. Tres sunt philosophiae partes: moralis, rationalis, naturalis; harum duas tetigit: naturalem et rationalem. § minis vtroqve. Qui es optimus in utroque: et in arte et in natura.

9. res tenves. Subtiles. Hae sunt enim, quae difficilius tenentur.

11. § celabitvr a. Celat nomen auctoris, quia scit odio esse Epicurum quasi uoluptatis auctorem.

12. § ovis erat ([leg.] erit). Bene ab ouis coepit idest initio cenae, ut alibi ([serm.] I 3, 6. 7): Ab ouo // Vsque ad mala citaret: io Bacchae.

13. § et svci m. Crede, quia longiora oua et meliora sunt, quam rotunda, et albidiora.

14. § <callosa>. [Stipidosa] [aut] fortiora aut melioris saporis. vitellvm. Pro callo.

15. § ‘Cole, hoc est ‘caule’, ut elude pro claude; saurices pro sorices; cauda coda. § Caulis dulcior est, qui nascitur in aridioribus locis. ‘Suburbano’, quasi suburbana loca riuis habundant.

16. <elvtivs>. Dissipidius, dissolutius, minus sapidum; aquatius, liquidius, fatui saporis. elvtivs. Limatius.

17. si vespertinvs. Si amicus, inquit, [uespertinus] insperatus subito uenerit.

18. responset. Resistat aut resipiat, reluctetur in faucibus.

21. <aliis>. Idest noxii et periculosi sunt, ut ([Verg. ecl.] 3, 94. 95): Non bene ripae // Creditur.

21. § avfidivs f. Aufidius conditum de Falerno uino faciebat, sed stulte, quia austerum est, et non debebat nisi mollis uini conditum ieiunus gustare.

26. leni p. m. Mulsum et conditum dicitur et melioratum.

27. prolveris. Profuderis [irrigaueris. Virgilius ([Aen.] I 739): Et pleno se proluit auro].

28. <mitvlvs>. Concharum nigrarum genus est, siue pisciculi. <obstantia>. Quae claudunt uias uentris.

29. <brevis> Parua aut [(sec. Porph.)] breuis temporis, ut est ([carm.] I 36, 16): <Brene> lilium. Haec, inquit, cum uino Coo accipe.

30. § lvbrica. Introrsum limpida conchilia implentur luna crescente.

31. generos<a>e t. Idest conchilii [nobilis].

32. mvrice b. In Lucrino sinu pelorides idest optimi murices nascuntur. § <melior>. Quam in Baiano littore. Murex autem genus est piscis. Lucilius ([fr]. XXIV [u.] 52 M.): Murexque marinus. lvcrina peloris. Quae in Lucrino sinu nascitur, qui est uicinus Bais. Quae in Lucrino sinu nascitur, ubi meliores nascuntur murices (quam in Baiano — marinus).

34. <patvlis>. Repandulis. Ad naturam respexit.

36. § nec sibi cenarvm qvivis. Nemo debet arroganter dicere scire se apparare cenas; etenim ardui artificii est easdem diligentius apparare.

37. § nec satis est cara p. a. m. Cara mensa [ideo] dicitur piscatoria [(item Porph.)] quia carius pisces quam caro alia distrahuntur. In Rostris, ubi piscis caro uendebatur.

39. § Languidum uino dixit uel bene saturum, iam recusantem cibos, iam fastidium patientem.

41. § cvrvat aper l. e. Idest de Vmbria aper suauis est. Is crassitudine sua lances p<a>ene curuat, eas scilicet lances, quae uitiant corpus hominis et iners faciunt, multas atque uarias escas subministrando. <Vitiantis> carnes hominum et inertes facientis, quia, si multum est aliquis aprunae, uitiatur eius stomachus. Aliter: mensas uitantes inertem carnem, hoc est pingui et pondere ipso subsidentes.

42. <harvndine>. Maro ([Aen.] X 709. 710): Silua // Pastus harundinea.

43. <svbmittit>. Pingues facit. Ad edendum aptae sunt capreae, quae uineta pascuntur.

44. § fecvndi leporis. Aut quia dicuntur ter in anno parere aut [quia uno coitu concipit] quia dicuntur [(sec. Porph.)] semper praegnantes esse lepores. <armos>. Pro lumbis dixit.

47. § svnt qvorvm ingenivm n. t. c. Sunt qui inueniendis tantum crustulis ingeniosi sunt; ideo non satis est idoneus apparator conuiuiorum, qui nouit, quae sunt optimae placentae. Inridet eum, qui de opera pistoria in libro scripsit, Catius Miltiades.

52. crassi. Asperitatis, molestiae.

56. vina c. l. Limum fecem dixit.

58. tostis. Aut Metis aut assis intelleguntur. <sqvillis>. Alii cammaros, alii caridas dicunt.

69. § nam lactvca innatat a. Idest acri stomacho obest. Lactuca post uinum laedit et acrem facit stomachum. ‘Innatat’ ergo dicit, quia, quicquid non insederit stomacho, laedit.

60. § perna magis. Ita reficitur per has res, per pernas et hillas, conuiuae stomachus, ut [non] omnia malit, quae uenduntur in popinis mundis. § Hillae et hilli dicuntur salsa intestina. Hirri positiuus est, diminutiue hilli dicuntur. Haec hilla quidam in diminutione neutri generis esse dicunt, alii: hilli siue hilla fartata salsicia. Alii sic ut sit ordo: ‘et magis illis’ a pronomine, ut sit: quaecumque inmundis feruent allata popinis.

61. <flagitat i. refici>. Exigit, ut reficiatur inmorsus hac perna.

63. § est oper<a>e p. d. Qui adtendit, operam exhibet, qui admouet aures ad audiendum, opera utitur. Huius operae pretium habebit, qui audit; proficiet enim multum.

64. <e dvlci e. olivo>. Γλυκελαίῳ ñonditura.

65. § mvriaqve d. Muriam antiqui dicebant liquamen et Syrorum lingua sic dicitur.

67. Hoc oleum dulce multiplex ius ipsum mixtumque oleribus.

68. <croco>. Lectum est et hic crocus et hoc crocum.

71. ‘Vennucula’ uuae genus est, cuius botriones ollis seruari possunt.

73. Ordo: hanc ego cum malis primus inuenior puris circum posuisse catillis.

74. § piper albvm. Aut per antiphrasin album piper pro sale posuit aut quia, quando teritur, album fit. Ypallage, idest piper nigrum cum sale albo, idest ego primus inueni cum sale piper.

75. Incretum dixit in puluerem redactum. Alii: non permixtum. ‘Puris’ aut mundis aut tersis aut nil aliud habentibus; [alii] ‘catillis’ catinis diminutiue. incretvm. Permixtum

77. <vagos>. Epitheton piscium, quibus naturale est late uagari.

79. <ligvrrit>. Leuiter comedit. Vt Terentius ([eun.] II 2, 4): Itidem patria qui abligurrierat bona.

81. <in scopis>. Rasura serrarum, quod Graeci dicunt πρίσμα. <in scobe>. Hic scobis et haec scobis dicitur.

83. <lapides varios>. Diuersa marmora [(cf. Porph.).] Alii mensam uarii marmoris; plurimi pauimentum uermiculatum, sebatum. Magis reprehendendus es, si torale habueris sordidum et non bene detersum pauimentum, quam si defuerint tibi pisces et uina optima.

86. § Iustius reprehenderis, si non habueris mappas mundas et scopas mundas, quam si non habueris optimos pisces, quos. non solent habere nisi diuitum mensae.

88. Ad Epicureum ilium, qui haec omnia conuiuiorum praecepta digessit.

93. Desideramus enim, quae nescimus, et iam nota contempnimus.

94. ‘Quia contigit’ tibi uidere magistrum exponentem.

1. Inducit Vlixen interrogantem Teresiam, quemadmodum possit reparare patrimonium, quod perdidit per procos. Secat hoc loco heredipetas. § hoc qvoqve tiresia. Inducitur persona Vlixis ad Teresiae umbram loquentis apud inferos, quomodo amissas opes reparet, et hoc ex Homeri Odissia sumptum ([leg.] sumpto) aliud agens artem heredipetarum lacerat. Teresiae animam multa duxisse ait praeter narrata.

7. § avt a. p. Maior necessitas est comparandae substantias; omnia, in quit, procorum turba consumpsit.

8. Omnia contempnuntur praeter pecuniam, nisi nobilitatem fuerit comitata substantia.

9. § qvando p. m. Idest remotis difficultatibus accipe, quomodo diuitias compares.

11. § Priuum ἰδιαίτατον .. ὅϑεν priuata res, quod uniuscuiusque proprium est et alterius non est. Legitur et primum ut ‘prima poma’. Priuum autem est, quod unius est; unde et priuilegium, ut hoc Plautinum indicat ([fragm.] 49 [B.] LXVIII [W.]): Cilix, Lucisce, Sosio ([leg.] Sosia), Stice, Parmeno, // Exite et ferte fustes priuos in manu.

14. § ante larem g. Idest antequam primitias Laribus tuis offeras, mitte diuiti, qui est ipsis scilicet dis uenerabilior.

15. sine gente. Ignobilis, sine nobilitate. <crventvs>. Parricida.

16. § fvgi<ti>vvs. Aut quia ‘sine gente’ dixerat, aut quoniam ‘sanguine fraterno cruentum’, ut propter scelera patriam deseruerit.

19. § certans semper melioribvs. Certans datiuo casui iungitur, ut Maro ([ecl.] 8, 55): Certent et cignis. ululae.. et ([ecl] 5, 8): Solus tibi certet Amintas.

21. § et qvo<n>dam maiora tvli. Hoc item Vlixes [ut] ([Verg.] Aen. I 203): O passi grauiora, et item ([Hor. carm.] I 7, 30): O fortes peioraque passi.

23. ‘Astutus’ in malis dicitur, ‘acutus’ in bonis, ut Scipio acutus, Hannibal astutus.

24. vafer. Vrbanus, astutus.

25. § insidiatorem p. Insidiator enim est ille, qui non honoris causa fert primitias et quaeque bona, sed captandae gratia hereditatis. § pr<a>eroso f. b. Idest consumptis turdis tuis alium fecerit heredem. Metaphora a piscibus, qui, cum semel euaserint hamum, retia forte non incidunt.

26. Virgilianum illud ([Aen.] VI 95): Tu ne cede malis.

32. § qvinte pvta. Hoc dicit, ut accedens non nomine, sed praenomine honorifice appellet.

34. § ivs a. Idest controuersum uel obscurum, quod potest utrique parti prodesse pro ingenio interpretantis. <anceps>. Epitheton iuris.

35. § eripiet qvivis ocvlos citivs. Idest facilius patior me omni labore torqueri, quam te pretium nucis amittere.

36. cassa. Fracta. pavperet. Fraudet, spoliet.

37. nev sis iocvs. Ne sis ludibrio cuiquam.

37. atqve p. c. i. Iube eum corporis sui habere curam.

39. persta. Permane, perseuera. rvbra. Ardens.

40. infantes. Mutas, quae loqui non possunt. § tentvs omaso. Distentum Furium dicit omaso aut edacem aut sordidum. § Omasum dicitur intestinum bubulum; carne pingui, idest bubula.

41. § Furius Viuaculus in pragmatia belli Gallici: Iuppiter hibernas cana niue conspuit Alpes. § Aliter: Furius poeta inmanis uentris, qui niuem spumas Iouis dixit Ideo hoc eius personae dedit, tamquam ipse spuat.

42. § nonne vides aliqvis. Ordo: aliquis prope stantem tangens cubito dicat: nonne uides, ut patiens?

44. plvres adnabvnt. Idest uenatus hominum tibi deesse non poterit, quia dixerat ([u.] 25) ‘praeroso fugerit hamo’. <cetaria>. Lucra. Cetaria dicuntur proprie loca, in quibus salsamenta fiunt. cetaria. Officina, in qua liquamen conficitur.

46. svblatvs. Susceptus, natus.

47. Paulatim, inquit, in eius amicitias serpe, ne te prodat manifesta blandities et patrimonii causa id facere uidearis, ne te obsequium <nudet>, idest nudum reddat obsequium.

53. sic tamen vt limis rapias. Obliquis oculis raptim legas.

53. § Prima cera secundo uersu heredis continet nomen.

54. mvltisne coheres.

55. § plervnqve; recoctvs scriba ex qvinqveviro corvvm d. h. Recocti dicuntur scribae, qui s<u>epius cum proconsulibus ad prouincias missi exercitatiores facti sunt usu ipso et frequentia. Solent autem mitti quinque, inde ‘ex quinqueuiris’ Ergo hoc uult dicere: caue, ut ne sic captes, ut inpostorem incurras, qui te specie institutionis inrideat. § Homo enim exercitatus facile inludit auidos et appetentes rei alienae; et perstringit fabulam <A>esopi, quae est talis: Coruus cum praedam ore portaret, laudatus a uulpe, quod bonam uocem haberet, clamare occipiens omissam praedam perdidit. Et recte dixit coruum, qui mortibus pascitur.

56. § Scribae ibant in prouinciam cum magistratibus, et, cum redissent, uendebant decurias suae et quinqueuiri dicebantur. Quod si uoluissent iterum magistratibus apparere et fructus priores percipere, recocti dicebantur. Coruum dixit hiantem heredipetam. Ideo autem coruum dixit, quia corui semper esuriunt.

57. § Quod Coranus fecit, qui Nasicae accepit filiam et auaritiam soceri ficto testamento delusit. Aliter: quidam scriba secundo factus scriba et quinqueuir factus delusit quondam, qui ei hereditatis obsequebatur gratia.

59. Satyrice iocatur secans illos, qui diuinandi artem profitentur.

62. ivvenis. Augustus, quia iuuenis uicit Persas.

65. § metventis reddere soldvm. Idest nolentis reddere integram dotem, nequid de solido patrimonii minueret, ac per hoc ualde cupidi et auari.

66. § tvm gener hoc. Sic dicit, quasi per diuinationem praedicens hoc futurum Tiresias, quod iam fuerat factum. dabit. Pro ‘dedit’, obseruatis hoc modo in tota narratione temporibus.

73. § sed vincet l. Idest ualde melius est, si, quorum hereditates affectas, eos blandiciis habeas superatos.

74. expvgnare. Vincere obsequiis tuis.

76. § penelopen f. p. t. Facilis esto, quasi potiori deduc uxorem ad domum.

78. § Quam non potuerunt recta uia deducere aut disciplina.

80. § nec t. v. Haec res fecit Penelopam castam esse, quia illi magis studebant penui quam ueneri.

84. § anvs improba. Anus quaedam a captatore nudo nudam efferri se uoluit, ea uidelicet cogitatione, ut uel mortua humeris eius elaberetur, quae elabi captione eius uiua non poterat. Ergo diligens esto circa adeundos, quos captas.

87. § scilicet elabi si posset. Sensus: declarat ita anum testatam esse, ut, si cadauer eius elapsum esset, is, qui non protulisset, careret hereditate. Hoc autem dicit, ut heredipetas moneat nimia obsequia declinare.

92. <obstipo>. In alteram humerum declinato. Inclinato [(item Scaurus apud Porph.)] uel immobile fixo. Deposito. Quia is habitus proximus est uerecundiae.

94. Populi si fuerit constipatio, libera eum.

95. § avrem svbstringe loqvaci. Diligenter audi, aut caue ne dicas: quid dixisti? Aliter: diligenter admoue aures tuas loquente illo.

96. Ordo: inportunus urge, idest laudando eum, donec dixerit sublatis manibus ad caelum, idest iuratus: ohe iam, idest sufficit et bene habet. inportvnvs. Pro inportune.

97. i nstanter lauda, ut eius desiderium uincat obsequium.

98. § crescentem t. Gaudentem rumoribus. Lauda ilium falsis laudibus. Quemadmodum utris inmisso flatu nihil capit nisi solum tumorem, ita et qui falso laudatur. Idest quanto magis. uideris eum laudibus erigi, tanto magis laudato.

99. § cvm te servitio. Cum mortuus fuerit diues, uel cum te heredem fecerit, ut cuius causa seruieras, impetrabis.

100. § et certvm vigilans. Quia solent homines, quae cupiunt, per somnum uidere. Ergo noli credere te heredem factum, nisi cum illud uigilans uideris.

103. sparge svbinde. Frequenter dicito: unde mihi tam fortem amicum?

105. arbitrio. Deest ‘tuo’. sine sordibvs. Sine tenacitate.

108. § dic ex parte tva. Idest huic te die libenter uendere, quicquid hereditatis ipse desiderat.

109. gavdentem nvmmo. Et uno nummo, qui erat imaginaria uenditio pro donatione.

110. <valeqve>. Vt ([Verg. Aen.] V 738): Iamque uale; torquet medios nox humida cursus.

1. § hoc erat in votis. Hac satyra de iucunditate secessus sui loquitur, qua in Sabinis fruebatur, et de incommodis urbis loquitur, quae passus est, dum obsequitur M<a>ecenati. § modvs agri non ita magnvs. ‘Hoc erat in uotis’, ut haberem modicum agrum et in eo fontem et uicinam siluam. Plus autem fortuna concessit, quam semper optaui.

2. ivgis. Perennis.

5. propria. Perpetua, rata, firma.

8. § Fac patrimonium meum certum esse, si non habeo mala uota.

9. § denormat. Decurtat et inaequalem facit. Est autem norma, ad quam mensores aequales dirigunt fines, habita perpendiculi ratione.

12. dives. Deest factus.

12. § amico hercvle. Quia ei per quietem thesaurum traditur demonstrasse, aut quod Herculem mercennarius coluit, quo merito thesaurum repperit.

13. Scilicet fac, ut, quae habeo, sint perpetua, si amplius non desidero.

14. et cetera. Segetes et uineta et siqua sunt similia.

16. § vtqve soles cvstos mihi. Mercurius enim dicitur dator esse opum <ut> Hercules, uel custos, quia in Philippis eum liberauit. Et in carminum libris ait (II 7, 13. 14) Mercurii se ope seruatum: Mercurius .. // Denso pauentem sustulit aere.

16. et arcem. Aut uillam in monte positam aut quasi regiam meam, ut ([Verg. ecl.] 1, 69): Mea regna uidens mirabor.. aut arcem, quae me ab urbanis molestiis uindicaret, aut in uillam, quod est melius, quae quasi arx est rusttico.

17. mvsaqve pedestri. Quae pedibus stet.

19. § avtvmnnsve gravis. Per autumnum pomis aggrauati plurimi moriuntur, <a> quo se nunc rure dicit continentia securum. Est autem Libitina locus in urbe, quo constituuntur, qui efferenda corpora conducunt et praebent funeribus necessaria.

20. § matvtine p. Matutinum inuocat tempus, quo cogitur uigilare, qui in urbe est. Et quoniam dixerat, quam gratum sibi esset rue, nunc e contrario uult dicere, quam plenum t<a>edii sit in urbe uiuere. Aliter: Matutinum patrem dicunt Ianum, quia ipse dicitur praeesse rebus incipiendis, et ideo omnes, qui incipere uolunt aliquid, ipsum inuocant, quia, qui uult aliquid incipere, matutino tempore incipit, aut quod eo matutino tempore conueniri soleret. Vel ideo primus Ianus inuocatur, ut precibus nostris ad deos aditum praestet et ianuam.

28. § rom<a>e s<ponsorem>. [Spopondi tibi, M<a>ecenas, ut Romam uenirem, quo cum uenero, haec incommoda patior. Aliter:] si, inquit, in urbe fuero, cogis me sponsorem esse.

26. <radit>. Stringit et siccat, aut uerrit flatu suo.

26. interiore d. g. Circulo minore per hiemem. ‘Diem trahit’ breuem facit, quia hieme dies sunt breuiores. § <interiore .. gyro>. [Idest] exiguo spatio, si uiam intellegimus, quia, quando est uentus per hiemem, angustior uia fit in uertiginem euntis niuis.

27. qvod m. o. e. Siquid libere ac uere dicam ([Terent. Andr.] I 1, 41): ‘Veritas odium parit’.

29. <improbvs vrget>. Cum praecedentes impellimus.

30. iratis p. Inprecationibus.

31. § ad m<a>ecenatem m. Si M<a>ecenatem in animo habeas uel eius causa iter Romam facias, [haec [enim] magis afferant uoluptatem,] idest habens in memoria beneficia Maecenatis.

32. § <hoc ivvat>. Haec magis afferant uoluptatem. melli est. Suauitati et dulcedini, ut ([carm.] 20 I 17, 14) ‘cordi est’.

33. § at simvl atras ventvm est esqvilias. Esquiliae in quibus domus fuerat Maecenatis. In quibus locis mortui ante ponebantur, post horti Maecenatis.

35. § ad pvteal. Locus Romae, ad quem conueniebant feneratores. Alii dicunt: in quo tribunal solebat esse praetoris; [erat autem in Rostris].

36. § scrib<a>e atqve novat<a>e. Scribae et nouatae, quibus spoponderant. Nouatae, quia nouauerant debitum; unde nouatio, cum eodem contractu aut <debitoris aut> creditoris persona mutatur. § Hic ostendit se de decuria fuisse scribarum [(cons. Porph.),] aut ‘de re communi’ idest ‘de re publica’. <novate>. Veteres hunc casum indifferenter ponebant: nouate pro nouata.

38. § imprimat h. Ordo: cura, ut M<a>ecenas tabulis signa inprimat.

39. § dixeris. Idest si dixeris: experiar, si possim impetrare a M<a>ecenate.

43. § et cvi c. n. Nugas potest excusantis modo fingere, potest et in M<a>ecenatem figuratum esse, ut Persius (1, 116 sq.): Omne uafer uitium ridenti Flaccus amico // Tangit. § Purgat autem se apud eos, qui putant eum apud M<a>ecenatem plurimum posse.

44. § Threx dicebatur secutor, retiarius, mirmillo; Gallina ergo nomen proprium gladiatoris. <gallina syro>. Nomina gladiatorum.

46. § et qvae rimosa bene d. Idest ea mihi credebat et de his loquebatur mecum, quae sine periculo garrulis committuntur. Aliter [(cons. Porph.):] haec, inquit, mihi credita [sunt], quae prodita nocere non possunt. ‘Rimosa’ enim patula, uerbosa, quae nil teneat secretorum. Terentius ([eun.] I 2, 25): Plenus rimarum sum.

48. <noster>. Pro ‘ego’.

49. § lvserat in campo. Si lusissem in Campo cum M<a>ecenate, omnes dicebant: ita amat ilium Fortuna quasi filium suum. § Solebant enim ueteres Romani filios suos ad Campum [Martium] mittere, ut illic pila luderent.

50. frigidvs. Noxius aut magis nanus.

52. deos. Idest Augustum et M<a>ecenatem, ut ([Verg. ecl.] 1, 7): Namque erit ille mihi semper deus.. et hoc de Augusto. Augustum et M<a>ecenatem ut Virgilius ([ecl.] 1, 41): Nec tam pr<a>esentes alibi cognoscere diuos.

64. dii exagitent me. Persequantur.

66. § Sicilia Triquetra Latine, Graece Trinacria uocitatur.

68. Idest mirantur me quasi unicum taciturnum, et in primo sermonum (4, 17. 18): Di bene fecerunt inopis me .. // .. raro et perpauca loquentis.

69. perditvr. Consumitur.

62. dvcere s. Otiose uiuere. Viuere in iucundo otio.

63. § faba pythagor<a>e. Pythagoras fabam quoque animal esse dicebat, quod cocta sanguinis humorem ex se emitteret. § Aliter: Pythagoras philosophus, ab omnibus animalibus abstinens, etiam faba abstinuit, quod uiridis in pyxide aerea diutius seruata uertatur in sanguinem. Vnde fertur maluisse eam latrones incurrere, quam per segetem fabae transire, com aliunde refugium non haberet. Pythagoras legumen omne negauerat comedendum, praecipue fabam uelut parentem coluerat; nam colorem eius dicebat ueluti humano sanguine infectum.

65. cen<a>eq. d. Cenas dixit deorum [securiores], quae sine sollicitudine sunt. § Alibi ([serm.] I 5, 101): Namque deos didici securum agere aeuum et alibi ([Verg. Aen.] IIII 379. 380): Ea cura quietos // Sollicitat.

66. ante larem p. v. Aut ante deos domesticos aut in lare proprio. <procaces>. Petaces, qui confidenter loquuntur et libere.

67. libatis dapibvs. Degustatis escis aut deminutis.

68. siccat. Adbibit.

69. § legibvs insanis. Insanas leges archiposiam dicit. Nam qui ad legem bibunt, tantundem bibunt. Ergo hic gratius, quod, quantum uolebat quis, tantum bibebat. Aliter: insanas leges uocauit, quibus diu bibitur et in maximis calicibus. ACRIA. Grandia.

72. lepos. Nomen proprium opinatissimi saltatoris, grati Caesari.

73. § nescire malvm est. Hoc scire uolumus, quod nescire crimen est. § De hoc disputamus, quod ignorare non expedit.

75. Idest quaerimus, quid nos trahit ad amicitias, utrum utilitas, an ipsa bonitas. § qvidve ad amicitias. Multi dicunt amicitias propter utilitatem accipi, multi utilitatem propter amicitias euenire.

76. § et qvae sit. Epicurei dicunt summum bonum esse uoluptatem, Stoici honestatem.

77. garrit. Narrat.

78. ex re. Pro commodo.

79. sollicitas i. o. Quia nimius census sollicitos facit. Vult hoc loco ostendere beatam uitam non fieri 26 diuitiis, sed autarcia. Negat Cicero ([uol.] III [p.] 350 [Klote]) autarciam uno uerbo posse dici. ‘Autarcia est’, inquit, ‘quae paruo contento omne respuit, quod redundat’.

82. § asper et intentvs qvaesitis. Qui moderate utebatur adquisitis, ita parens, ita tenax, ut tamen esset largus circa hospites [suos].

84. long<a>e a. Quia auenae longus est culmus.

86. <acinvm>. Hic acinus et hoc acinum.

86. cvpiens v. f. Cupiens superbiam maris urbani repellere.

87. <tangentis>. Contemptibilius ossa tangentis.

88. horna. Hornotina.

92. feris silvis. Desertis regionibus.

95. avt magno avt parvo. Aut diuiti aut pauperi uel ignobili. <qvo bone circa>. Ἀναστροφή.

97. § haec v. d. Dicta ipsa sollicitauerunt murem, ut domum suam desereret.

101. cvm. Quo tempore.

104. § ‘Fercula’ sunt et pulpita, in quibus deorum simulacra tolluntur, et uasa, quae plena pulmentariorum ponuntur in canistris. <fercvla>. Disci.

105. procvl. Prope iuxta.

108. continvat. Apponit.

26. § vernaliter. Luxuriose, ab eo, quod hii semi, qui domi nascuntur, deliciosi sunt.

109. praelambens. Praegustans.

112. § excvssit v. Iucunde satis excussit a deliciis insperatis.

114. molosis. Canibus Cretensibus, a Molossa ciuitate Cretae.

116. cavvsq. Foramen, ubi antea habitabat.

117. ervo. Genus leguminis.

1. § iamdvdvm avscvlto. Inducitur seruus, sicuti in comoedia, qui dicat non posse se ferre dominum, quod alia laudet, alia faciat; et ex persona sua Horatius aliena uitia carpit. § Aliter: inducit senium loquentem cum domino suo de uariis hominum moribus.

3. § et frvgi. Idest tam frugi est, ut eum optet dominus uiuere. § ‘Putes’ autem pro uelis.

4. § vt vitale p. Etenim qui nimii sunt in bonis, eos uitales non esse praedicamus. § Talis es seruus, ut uelim te uitalem esse. § age libertate decembri. Quia Saturnalibus libertas seruis concedebatur et omnes exaequabantur, ut saeculi aurei, quo Saturnus regnauit, esset imitatio. § Decembri mense Saturnalia sunt at mutatio fit conditionis; liberi ex seruis, serui ex liberis fiunt.

6. pars h. Iam serui sunt uerba. <vitiis>. Quod ([leg.] quot) habet. § <gavdet>. In uitiis [in]stando et perseuerando. et vrget p. Perseuerat in uitiis.

7. natat. Inconstans est. recta. Absolute.

8. pravis. Vitiis, poenis. § s<a>epe notatvs. Antea enim et certae dignitatis homines et singulis utebantur; ideo notatus ex numero, quia tres sunt. notatvs. Visus.

10. vixit i. Dubius et mutabilis. clavvm vt. Quasi sui propositi gubernator. ‘Clauum’ autem propositum uitae aut purpuram.

11. aedibvs. Subito de ambitiosa domo migrat ad eam domum, in qua uix dignabatur manere pauper. <conderet>. Idest in eo cenaculo u. m. e. l. h.

12. mvndior. Pro mundus.

13. doctor ath. Dicitur enim iste Priscus orator fuisse.

14. vertvm<n>is n. i. Quia omnia temptat et in nullo perseuerat. § Vertumnus dictus, qui. humanis mentibus praeest, a uertendo. Hic quondam Romae colebatur. § Alii deum Tiberis uolunt, qui uerterit eius alueum. § Aliter: Vertumnus dicitur deus, qui praeest sensibus, ab eo, quia uertit et mutat cogitationes humanas. § Scribitur itaque multiformis. Is autem dicitur iniquo Vertumno natus, qui nescit se regere. § ‘Quotquot sunt Vertumni’ ideo dixit, quoniam iste deus positus erat in multis locis ciuitatis. iniqvis. Iratis.

15. scvrra. Vrbanus. § ivsta. Bene ‘iusta’, quae eius puniret insaniam.

17. <phimvm>. Pyrgum, alii (— Porph.) fritillum dicunt. Quod nos fritillum dicimus uel pyrgum.

18. § qvanto constantior. Iste quanto pertinacior erat in suo proposito, tanto felicior illo, qui semper in diuersa uertebatur. constantior. Pertinacior.

19. levivs. Minus.

20. § qvi iam. ‘Iam’ hic ‘modo’ intellegendum: ‘modo laxo, modo contento’, ut ([Verg. Aen.] VI 647): Iamque eadem digitis iam p. p. e. contento. Parco. laxo. Luxurioso. fvne. Proposito uitae. § Mire in metaphora permansit; superius enim clauum dixerat. Qui enim discunt natare, funem solent primo tenere, ne mergantur.

21. pvtida. Rancida, inepta, odiosa.

22. ad te inqvam. Seruus. qvo pacto. Horatius. lavdas. Seruus.

23. mores a. p. Antiquorum hominum uitam.

24. Hic probat inconstantem esse Horatium.

25. § avt qvia non sentis. Duas res dicit interuenire, quibus instabilis sit, aut quod non intellegat, quae asserat, aut quod non sit firmus ad ea tuenda, quae dicit. Duas causae dedit inscientiae et inconstantiae.

27. <e caeno cvpiens> evellere <plantam>. Exire ex gurgite uitiorum.

29. levis. Inconstans.

30. lavdas s. h. Domesticam cenam. Dicis: nihil est melius, quam prandere domi.

32. potandvm. Epulandum.

33. servm. Pro sero. prima l. Prima lumina dicuntur in initio noctis accensa.

34. nemon o. Verba domini festinantis ad cenam libere seruus inducit. Quasi lauturus cum oleo et cenam ita petiturus.

35. § blateras. Latras, uociferas, clamas sine ratione [(cf. Porph.)] unde et blaterones. Blaterare proprie est inepte clamare. Μωρολογεῖς. fvgis. Expressit uelocitatem hominis festinantis ad cenam.

36. § milvivs ([leg.] mvlvivs). Cum tu ieris ad M<a>ecenatem, Muluius et ceteri parasiti tui discedunt tristes, inprecati tibi ea uerba, quae non debes audire; ideo autem inprecantur, quoniam dolent se priuatos cena patrono [suo] foris cenante. Aut conuiuae Horatii sunt ab eo festinante derelicti aut clientes M<a>ecenatis, quos Horatius pascere consueuerat.

37. § svpinor. Hoc et Horatius et Muluius possint dicere. Aliter: hoc Horatius ait: etenim fateor me risu dissolui, si ille me auidi uentris dicat, qui est gulosior, quippe qui et meam appetat mensam. Nidore autem non ‘odore tracto’, sed ‘risu’, unde et ‘renidet’ [(ex Porph.).] § dixerit. Pro: dixerat ([leg.] dixerit) quis. Si Horatii uerba sunt, ‘ille’ Muluius intellegendum; si uersa uice, Horatius.

38. dvci. Luxuriosum esse et duci escis pretiosis. § ‘Leuem nasum’ nidore supinator, qui nimium delectatur et inclinatur odoribus pulmentariorum. levem. Sagacem. svpinor. Quasi sequens odorem supinor, ut solent facere, qui aliquid odorantur.

39. popino. Amator popinarum hic popino, huius popinonis.

40. tv cvm s. Hoc item seruus libere satis, quia dictum: age libertate Decembri.

41. velvt m. Quasi abstinentior, quasi magis integer.

43. deprehenderis. Inueneris.

46. § dvm qv<a>e c. De Crispino et in primo ([serm.] I 1, 120. 121) iocatur: Ne me Crispini scrinia lippi // Compilasse putes.

48. ‘Nuda quaeoumque’ idest meretrix, quae stat in sistris.

49. <tvrgentis> verbera <cavdae>. Virilia membri pulsationes. § Περὶ ὀχεύοντος λέγει. Scilicet dum ipsa iacet et ego supra eam sum.

50. § clvnibvs. Suis. <avt agitavit eqvvm>. Idest dum ego iaceo supinus et ipsa supra me crisat. § Equum appellauit membrum uirile ab eo, quod supra illud sedet. Ideo permansit in metaphora dicendo ‘agitauit’ idest crisauit. svpinvm. Vt mulier stet super uirum.

51. § dimittit. Hoc est: dimittit me meretrix, hoc est: exeo de cella meretricis neque mala laborans fama neque sollicitus, ne alter me aut formosior aut ditior capiat meam amicam. solicitvm. Timentem.

53. § tv cvm proiectis. Inuehitur in equitem Romanum sine in Horatium, qui deposito habitu, ne cognoscatur, exit de adulterio obtecto capite, nequis ilium uideat. Non licebat equitibus Romanis anulis uti, nisi a praetoribus donati fuissent; anulo ergo equestri, quem quasi eques bonus a praetore meruisti.

54. § ex ivdice. Ex electo uiro, quia eligebantur iudices. Dama autem seruile nomen est ut (Pers. 6, 76): Hic Dama est non tressis agaso.

66. indvceris. Scilicet in domum adulterae.

57. altercante. Repugnante. Idest in te simul timor et libido repugnat, dum et cupis et times adulterium committere.

68. § qvid r. Idest nihil interest inter gladiatorem et. adulterum; nam gladiatores ita se uendunt et cautiones faciunt: uri flammis, uirgis secari, ferro necari. Aliter: inter gladiatorem moechumque nihil interest. Et haec uerba sunt eorum, qui gladiatores emunt, conditionem proponentium, quibus se uendunt. Cautiones dando huiusmodi faciebant: uri flammis, uirgis secari, ferro necari.

59. avctoratvs. Addictus, condempnatus. Qui se uendunt ludo, auctorati uocantur; auctoratio enim dicitur uenditio gladiatorum. an t. c. Idest an in adulterio conprehensus in area concludaris ab ancilla, quae conscia est adulterii dominae suae, ne te maritus inueniat?

60. peccati c. Pro ea, cum qua adulterium commisisti, aut ancilla eius.

61. contractvm. Propter angustias arcae. Describit in angusta area inclusum. periclvm. Poenam, quam metuit unus quisque.

76. tot t. q. Cum sis me peior in uitiis. <vindicta>. Virga, quae ante inponebatur super caput eorum, qui manumittebantur; tribus namque rebus manumissio fit: uindicta, censu, testamento.

79. § sive vicarivs est. [Qui seruo paret] Idest soletis uos ingenui disputare, utrum seruus serui uicarius dicendus sit an conseruus; ergo cum tu dominus meus aliis seruias, idest uitiis et uoluptatibus, ego tuus conseruus sum aut uicarius.

80. nempe. Interrogatiue.

82. § dvceris vt n. Idest traheris aliena potestate ita, sicut solet trahi alienis uiribus lignum mobile. Ludus est quidam; plerumque enim simulacra facta de ligno neruis mouentur.

83. qvisnam igitvr. Horatius. sapiens. Seruus. <imperiosvs>. Ἀρχικός, qui libidinibus non ducitur, qui sibi imperat.

85. responsare. Resistere, contradicere.

86. et in se ipso totvs teres. Aequalis, constans. § In se teretes dicuntur, qui ab alio non quaerunt, quod ([leg.] quid) faciendum sit, sed ipsi per se inueniunt.

87. <externi>. Vitii concreti extrinsecus, των ἐχτός, i<d>est quae sunt fortunae. § Metaphora a leui ligno siue marmore, supra quod, siquid imponas, haerere non potest, sed labitur; ita et philosophum si tetigerint uitia, haerere non possunt, sed labuntur et cadunt ab eo. § <per leve>. Per illecebra blandimenta; nam blandiuntur nobis honores.

88. <manca>. Inualida, inefficax, quoniam nocere sapienti non potest. § potesne. Idest non potes te dicere liberum esse, quoniam seruis libidinibus.

89. ex his. Quae dixi habere sapientem.

91. gelida. S. aqua.

92. eripe t. Seruitio; nam seruis mulieri propter amorem. non qvis. Non potes.

94. § <versat>. Circumagit et retorquet in uitium.

95. Pausius quidam fuit pictor optimus.

97. § contento p. m. Quoniam gladiator, dum dimicat, extendit suum poplitem, aut quia, qui adtentus aliquid spectat, erigit se et extendit poplitem suum.

99. velvt si r. v. p. Laus picturae. Idest ita bene pictos, ut credas uere dimicare.

100. § Si, inquit, pictura fuerim forsitan delectatus et moras fecero, statim dominus stomachatur.

101. § neqvam et cessator d. Idest ego si intueor picturam, nequam audio; tu uero e contrario laudaris, quasi bene sciens iudicare, qui melior sit pictor. Ita ostendit interdum quoddam uitium liberis quidem laudem, semis uero culpam afferre, quoniam illos, qui plus possunt, nemo audet coarguere.

102. § ni[hi]l ego [svm] si dvcar. Idest omnes me dicunt nihil esse. Aliter: idest me si delectauerit bonus cibus, audio nihil, idest abiectus, nullius momenti, quasi luxuriae scilicet deditus. <libo fvmante>. Placentae genus, uel certe panis, ut Virgilius ([Aen.] VII 109): Adorea liba.

103. Ironia.

105. § qvi tv inpvnitior. Idest non soluens poenas, ac per hoc dicit: tu magis pendis poenas luxuriae, quam ego; nam ego uapulo, tibi autem multo cibo et cruditatibus uexatur corpus.

107. <inamarescvnt>. Quia non digeruntur.

108. <inlvsiqve>. Ebrietate titubantes, decepti multo uino.

110. § fvrtiva mvtat strigili. Ironicos dicit, idest seruus, qui strigilem furatur et mutat illam in uuam, ut comedat, crimine luxuriae notatur; liber uero, qui patrimonium suum luxuriae inpendit, non seruit gulae suae ac per hoc multo magis liber luxuriosus est. strigili. Aeneum, quo sudorem in balneis solent homines tergere. Hodieque in campsariis multae sunt strigiles Romae.

112. § Dum duceris uoluptatibus, non es tecum, hoc est: non es sanus, quia rectam uiam declinas, quia duceris cupiditatibus. Otia recte ponere dicuntur hi, qui otiosum tempus bonis artibus consumunt.

113. Nam mali sibi conscii uolunt se ipsos declinare. <erro>. Nomen est. Errones dicuntur, qui inopes sunt consilii; hic erro sicut popino uel ganeo.

114. § cvram. Malam conscientiam aut curam, quam habemus ex mala conscientia.

116. § vnde m. l. Horatius iratus est Daui iniuriis, ac per hoc ostendit omnes irasci, siquis eorum uitia conuincat.

118. § accedes o. a. Quasi octo seruos Horatius in ergastula miserit agri Sabini.

1. § Nasidienus eques Romanus in aliis elegans, in enumeratione autem lauticiarum suarum putidus. Quaerit nunc a Fundanio amico suo poeta, quemadmodum eum Nasidieni iuuerit cena, quem praecepta cenae dedisse superius Catius demonstrauit, et quidem sine nomine. Nam hoc ex sequentibus apparet, quod idem sit Nasidienus Epicureus. <ivvit>. Delectauit.

2. Et here et heri potest dici. Here pro heri

6. <lvcanvs>. Species pro genere, ut s<a>epius apud lyricos.

7. Idest in amoenitate captus est, ubi non erat aestus. Vnde potuit diu seruatus non putrescere. Nam Auster dum mouet aestus, putrescere facit carnem, quod dixit alibi ([serm.] II 2, 40. 41): At uos, Austri, coquite horum obsonia. Pastor, pater familias, exhibitor, ὁ ἀρχισυμποσιαστής. <acria>. Aut quae habent quandam acrimoniam, aut quae cum aceto condiantur.

9. pervellvnt. Cum quadam delectatione pungunt et suscitant. § Excitant, exhortant ad edendum. § Nam ista uellicant et mouent stomachum ad ὄρεξιν et ad comedendum. ‘Siser’ genus holeris ad stomachum utile. <fecvla coa>. Fecula uua pinguis decocta usque ad crassitudinem mellis ac refrigerata, utilis stomacho. ‘Fecula’ cum fece Coi uini diminutiue dixit Aliter: genus uuae decoctae [(uid. schol. antecedens),] aut Graece siser genus herbae, quae ad orexin datur.

10. <acernam>. De acere factam mensam: haec acerna, τὸ σφένδαμνον, unde fiunt tabulae.

11. gavsape. Mappa uillosa. Hic gausapes.

12. iaceret. Remaneret.

13. offendere. L<a>edere oculos, mouere fastidium et horrorem facere. Qvasi vna de κανηφόροις. vt a. v. Quae sacra in capite solet portare.

15. § maris e. In quo aqua marina non mittitur, idest sine marina aqua. § In Graecia solet uino aqua marina misceri, ut non facile corrumpatur. Expers ergo sine marina aqua [(sim. Porph.)] siue quod aquam marinam ducat, per mare dum transfertur; ergo expers, quod per terram aduectum est, non per mare.

16. hic hervs. His apparatis subaudimus ‘ait’ dominus prandii.

18. § miseras. Magnas aut sollicitas, et deest ‘habebat [Fundanius]’.

20. § svmmvs ego. In summa parte lecti, et subaudiendum ‘eram’ uel ‘fui’. <svmmvs>. In cornu. § t<h>vrinvs. De Thurio oppido Calabriae siue de Thuriis; nam et hoc Thuri<um> per omnes casus singulares dedicauerunt ueteres et hii Thurii, horum Thuriorum, his Thuriis.

21. § Balatrones dicuntur derisores, liberiores in loquendo, procaciores, abiecti.

22. <vibidivs>. Erat in altero lecto. <vmbras>. Parasitos. § Inter hos autem et ad dexteram intellegendum est M<a>ecenatem fuisse, cuius umbrae sunt.

23. § <nomentanvs>. Alter, qui et decumanus erat. Mire Nomentanum facit secundum ritum antiquum in me<dio> discumbere.

25. Adlusit ad istum Portium, quoniam publicanus erat, quia digito publicani licitationem uectigalium faciebant. Aliter: datur intellegi decumanum fuisse Nomentanum. Scimus autem decumanos, quando licentur, digitos eleuare. Adlusit ad hoc Horatius.

28. § noto. Subest ‘suco’ idest omnibus usitato. § Aliter: noto, quem Nomentanus et Nasidienus nouerant, aut quem ego postea cognoui. § celecvtia ([leg]. celantia). In se habentia, celantia uero haec omnia, quae supra dixi Aliter: intra se continentia, et omnibus superius dictis neutraliter reddidit.

29. § patvit. Idest intelleximus nouum et ualde optimum ea habere sucum. <passeris>. Genus piscis.

30. <ingvstata>. Quae ante non manducaueram.

31. <melimela>. Rubicunda mala. Ζιζυφόμαλα suauissima. Vide insanum: dum laudat piscem, poma subiunxit.

32. <delecta>. Ex arbore.

32. § ab ipso a. m. Idest qualis sit ista differentia, quod melimela crescente luna rubent, ipse te melius docebit, qui mihi narrauit.

36. <parochi>. Pascentis, ἀπὸ τοῢ παρέχειν, idest pastoris illius, qui conuiuium praebebat. § vertere pallor tvm par[r]ochi faciem. Parochi dicuntur, qui hospitibus publico exhibent necessaria; hic tamen pascentis et domini.

38. § <Feruida> ideo quod, qui multum biberunt, iam nesciunt, quid gustant. Nam palatum habent multo uino surdum factum, idest tale, ut iam non possit sentire saporem. ‘Subtile’ quasi subtiliter et satis perite solet saporem dinoscere. ‘Exsurdant’ surdum faciunt, ut iam non sentiat saporem. Subtiles rimas habens; per rimas enim percipit palatum saporum bonitatem.

39. ‘Inuertunt’ exhauriunt, consumunt, ebibunt, aut ‘inuertunt calices’ et est ὑπαλλαγή. § invertvnt. Idest exhauriunt; nam quando uas uinarium exhaustum fuerit, inuertitur, ita ut os ipsius humum tangat, κατὰ κεφαλῆς. § <allifanis>. Allifanum oppidum Samnii uolunt, ubi maiores calices fiebant. Alii a uico Campaniae, ubi fictiles et subtiles in usu sunt.

40. imi convivae lecti. Alii exponunt sic: ‘lecti’ electi uiri; hoc est: Maecenas et alii nobiles nihilum nocuere lagoenis, idest nihil biberunt, sed Vibidius et Balatro, qui sunt inferiores conuiuae, epotauere tota uinaria, idest tota uasa, ubi uinum seruatur. Alii sic distingunt: inuertunt Allifanis uinaria tota Vibidius Balatroque secutis omnibus. Distinctio plena usque ‘omnibus’. Imi conuiuae lecti, hoc est: qui in imo lecto erant accubantes, nihilum nocuere lagoenis, idest nihil biberunt.

45. Hoc Venafrum ciuitas Campaniae.

46. <garo>. Hoc liquamen de suco piscis fit.

48. <dvm coqvitvr>. Ius scilicet.

50. <methymnaeam>. Vrbs insulae Lesbi, uel oppidum.

51. ‘Inulas’ quidam dicunt similes herbas pastinacae. Quidam γιγίδια, alii ὀζυλάχανα appellant.

52. Quidam sic legunt: inulas et erucas monstraui incoquere ‘in luto’, idest in cinere, ut sit Scurtillus nomen. Alii ‘inlutos’ echinos legunt, idest cum luto πεπηλωμένος, idest inlutos, ut sit Curtillus nomen, ideoque dupliciter distinguitur. <cvrtillvs>. Proprium nomen Epicurei.

54. <avlaea>. Cortina uel uela. Apud ueteres tensis auleis exercebant laeta conuiuia [(paulum sim. Porph.),] unde permansit consuetudo militibus, ut tentoria habeant.

55. pvlveris atri. Deest tantum.

56. Quia in planis locis plus pulueris est. In campis uero sita est Campania, unde etiam nomen accepit.

57. nos maivs veriti. [Maiorem] ruinam timentes.

58. <rvfvs>. Idem qui et Nasidienus. vt si filivs. Tamquam [si] fuisset orbitate perculsus.

60. ni sapiens s. Idest consolando talibus uerbis.

63. <varivs>. Idem qui et Vibidius. mappa c. r. Mappam in suum os mittebat.

64. svspendens o. n. Qui solebat omnia irridere, uel irridens omnia.

66. § responsvra t. Superant facta tua laudes; hoc est: condigne laudari non potes. <labori>. Quem capis propter exhibenda prandia.

67. accipiar. Pascar, εὐϕρανϑῶ.

72. § patinam si f. <a.>. Agaso proprie dicitur seruus, qui iumenta curat [(cons. Porph.).] Hic autem satyrice escarum ministrum agasonem appellauit, quem uulgo dicunt infertorem.

73. § sed c. v. Quemadmodum, inquit, dux exercitus in aduersis rebus probatur, utrum sciat bene opitulari suo exercitui et tutari ilium; nam felicitas etiam inperitum militiae celat; ita et conuiuatoris prudentia in aduersis rebus probatur, quemadmodum sciat consolari suos conuiuas. Domini conuiuii, inquit, animum et res aduersae nudant et prosperae abscondunt, sicut ducis.

78. Idest postquam se Nasidienus leuauit a lecto, coeperunt conuiuae susurrare, quaerentes, quidnam illis Nasidienus allaturus esset, ut comederent; nam ideo surrexit, ut escam afferret. Alitor: ob hoc scilicet, quod ille discesserat. Et notandum, quod ipso uersu imitatus est sonum susurri, ut ([Verg. Aen.] VII 634): Lento ducunt argento.. et ([Aen.] V 866): Sale saxa sonabant. <svsvrros>. Subtacitos sermones.

79. Idest magis uellem hos cenantes spectasse quam quosuis ludos.

83. <secvndo>. Ὑποκριτᾷ subsequente, idest et ipso poscente pocula.

86. § mazonomo. Genus lancis [(item Porph.),] in quo portantur escae, ueluti grande salsare.

89. Nam suauius est solos armos leporis comedere, quam cum lumbis. <lvmbis>. Lumbi plus habent carnis, armi uero indigestiores sunt. Oblati sunt igitur nobis armi cum lumbis, quos commodius fuisset solos esse, quam simul cum lumbis. § vt m. s. Quia in clunibus aliquid habent tetri coloris et saporis minus iucundum.

90. edit. Pro edat. [Et futurum tempus ab indicatiuo ueteres sic faciebant: edo, es.]

91. Has merulas dicimus, quomodo has turdas.

92. § nisi cavsas n. Idest ista pulmenta, quae attulit nobis Nasidienus, suauiter comederemus, nisi nobis narrasset causam, quare partes eorum attulisset et non integra. Intellegimus autem dixisse Nasidienum [se] uermes inuenisse in ceteris partibus, quas non attulit.