Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

porphyrionis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP. • SERM. I • SERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.
  1. qui fit, maecenas, ut nemo, quam sibi sortem...
  2. ambubaiarum collegia, pharmacopolae...
  3. omnibus hoc vitium est cantoribus, inter amicos...
  4. eupolis atque cratinus aristophanesque poetae...
  5. egressum magna me accepit aricia roma...
  6. non quia, maecenas, lydorum quidquid etruscos...
  7. proscripti regis rupili pus atque venenum...
  8. olim truncus eram ficulnus, inutile lignum...
  9. ibam forte via sacra, sicut meus est mos...
  10. lucili, quam sis mendosus, teste catone...

serm. i i · qui fit, maecenas, ut nemo, quam sibi sortem...


1. qvi fit, maecenas, vt nemo, qvam sibi sortem // sev ratio dederit sev fors obiecerit, illa // contentvs vivat? Quamuis saturam esse opus hoc suum Horatius ipse confiteatur, cum ait: // Sunt quibus in satura uidear nimis acer, et ultra // Legem tendere opus, tamen proprios titulos uoluit ei accommodare. Nam hos priores duos libros Sermonum, posteriores Epistularum inscribens in sermonum nomine uult intellegi quasi apud praesentem se loqui, epistulas uero quasi ad absentes missas.

1. qvi[d] fit maecenas. Mirari se ait tantam esse animis hominum inconstantiam, ut omnibus aliena sors uitae magis quam propria[e], siue eam ratio dederit siue fortuna elegerit, placeat. [Qui] autem circumflexe pronuntiandum. Significat enim ‘quare’, sicut etiam multi locuntur dicentes ‘qui fieri potest’ pro ‘quomodo fieri potest’. Signate autem locutus est dicens: ratio dederit, fors obiecerit.

5. mvlto iam fractvs membra labore. Frequens apud Vergilium haec figura. Sic enim dicitur: // Scissa comam et // Oculos deiecta decoros. Sed et ipse Horatius in carminibus // Membra sub arbuto // Stratus.

7. qvid enim? concvrritvr, horae momento. Quasi interpellante affectu hoc dicitur, et est etiam consuetudinis nostrae.

8. cita mors venit avt victoria laeta. Quasi diu nauem iactantibus austris hoc dicitur.

10. svb galli cantvm consvltor vbi ostia pvlsat. Ita dictum, ut // Sub noctem cura recursat.

11. ille datis vadibvs qvi rvre extractvs in vrbem est. Qui uadimonium promittere sub satisdatione et in urbem uenire coactus est. Vades autem sponsores dici notum est, quod, qui eos dederit, uadere ei, id est discedere interim liceat.

13. loqvacem delassare valent fabivm. Q.[uod] Fabius Maximus Narbonensis equestri loco natus Pompeianas partes secutus aliquot libros ad Stoicam philosophiam pertinentes conscripsit.

16. eris tv, qvi modo miles, // mercator, tv consvltvs modo, rvsticvs. Eleganter adfectata ambiguitas. Nam cum praedixerit a milite mercatoris sortem laudari, et a mercatore militis, item a iuris perito rustici, et ab hoc illud, ita subiunxit dictionem: cuiuis liberum sit in omnes personas sensum reducere.

20. qvid cavsae est, merito qvin illis ivppiter ambas // iratvs bvccas inflet? [Qui][n] nunc significat [quominus]. Sensus est autem: Nulla causa est nec ratio qu[a]erellis, quominus illis Iuppiter sit iratus.

23. praeterea, nec sic vt qvi iocvlaria ridens percvrram. Ordo et sensus: Praeterea nec sic iocularia percurram, ut qui ridens iocularia percurrit. Ita et zeugma est, et ex eo ‘percurram’ ‘percurrit’ si adsumimus, in hoc syllempsis est.

25. vt pveris olim dant crvstvla blandi doctores. Crustula et Lucilius dixit: // Gustaui crustula solus. Olim autem nunc pro ‘interdum’ aut ‘nonnumquam’ positum est.

29. per omne avdaces mare qvi cvrrvnt. Proprie [currunt], ut // Vastum caua trabe currimus aequor.

32. cvm sibi sint congesta cibaria: cum sibi sint, quae ad uitam reliquam tolerandam possint sat esse.

32. sicvt // parvola (nam exemplo est) magni formica laboris. ᾿Αντίθετον paruulae enim magnum intulit.

36. qvae simvl inversvm contristat aqvarivs annvm. [Inuersum annum] perpetuum epitheton est anni, quia in se semper uertitur, id est reuertitur. Maxime autem sole in Aquario constituto tempestates horrendae et frigora ingentia solent esse. Sol autem transit in Aquarium X VII kal. Februarias; in eo est diebus triginta usque in XVII kal. Martias.

37. et illis vtitvr ante qvaesitis sapiens. [Sapiens] absolute dicitur. Est enim nomen, non participium, ut si diceret ‘caute’: non enim illis sapiens.

41. qvid ivvat inmensvm te argenti pondvs et avri. Sensus est: cum tanto studio pecuniam quaeras, quid te delectat ea[n]dem pecunia[m] non uti, sed defossam in terra[s] seruare.

43. qvod si comminvas, vilem redigatvr ad assem. Hoc auari responsum est dicentis, nisi defossam pecu- niam seruet, futurum ut ea usque ad assem consumatur.

44. ad ni id fit, qvid habet pvlchri constrvctvs acervvs? Iterum interrogantis poetae haec uerba sunt, quorum sensus est: quid ergo uoluptatis erit in pecunia adquisita, si non inpendatur, cum usus eius ad nos pertineat et recondita perinde sit ac si non habeatur?

46. vt si reticvlvm panis venalis. Sensus est: Quem ad modum inter uenales puer is, qui panes portauit, non plus accipiet eo, qui uacuus ambulauit, similiter quamuis plus laboraueris in adquirendo, factus cum sis pecuniosus, non plus uenter tuus recipiet, quam eius, qui exiguum possidet.

49. intra natvrae finis viventi, hoc est: legibus naturae seruienti. Sensus est autem: cum naturae leges nemo possit excedere diuitiarum magnitudine, quid prodest late cupere possidere?

51. at svave est ex magno tollere acervo. Respondentem facit auarum, aut ipse poeta per ἀνθυποφορὰν hoc dicit.

52. dvm ex parvo nobis tantvndem havrire relinqvas. Poeta auaro respondit dicens, nihil interesse ex magno an ex paruo aceruo haurias, cum satiando uentri nostro non multum ac tantundem semper opus sit.

54. vt tibi si sit opvs liqvidi non amplivs vrna. [Liquidi] absolute; hoc est, aquae. Et est sensus suauissimae conparationis. Ait enim ita stultum esse ex magnis potius malle quam ex paruis diuitiis sumere unde uentrem inpleas, ac si cum desideres urnam aquae uel amplius minusue malis eam ex magno flumine haurire quam [cum] ex fonticulo.

56. eo fit, plenior vt siqvos delectet copia ivsto. Per allegoriam elegantissime hoc dictum est in eos, qui magnas diuitias adpetant, cum paruae illis ad uitam tuendam possint sufficere, plerumque ipsam adquirendi cupiditatem illis causam exitii esse. [Aufidus] autem amnis est in Apulia rapidissimus ideoque acer nunc dictus.

59. at qvi tantvlo eget, qvanto est opvs, is neqve limo // tvrbatam havrit aqvam. Perseuerat in allegoria.

61. vt bona pars hominvm. [Bona] nunc pro magna dictum, ut saepe Ennius et alii ueteres.

63. qvid facias illi? ivbeas miservm esse, libenter. Relinque eum, inquit, atque miser sit, quoniam deduci ab hac opinione non potest, quo minus putet tanti esse unumquemque, quantas diuitias habet.

66. popvlvs me sibilat. Belle, quia [sibilat] praedixerat, [p][l][au][d][o] intulit. Inde autem hoc sumptum est, quod malos principes ciuitatis theatrum ingressos populus exsibilabat, bonos autem plausu excipiebat.

68. tantalvs a labris sitiens fvgientia captat flvmina. Poena, quam fabulae Tantalo adscripserunt, auaros urgeri ait, quia, ut ille inter aquas sitiat, ita hi abstinentes a pecunia, quam possident, egentibus similes sint. Sed uenustas pronuntiatione exprimenda est.

71. et tamqvam parcere sacris cogeris. Ordo est: et tamquam sacris parcere co[n]geris.

72. avt pictis tamqvam gavdere tabellis. Eleganter tabellis similes esse diuitias suas auaris ait, cum his non utantur, ac si eas pictas habeant.

74. adde, qvis hvmana sibi doleat natvra negatis. Adice, inquit, quibus negatis sibi hominum uita crucietur. Non autem ea uult intellegi, quae ad delicias uitae pertineant, sed quae ad utilitatem, ut quae frigori aut fami repellendae et commodiori mansioni sunt necessaria aliaque similia.

76. an vigilare metv exanimem, noctesqve diesqve. Hoc scilicet patiuntur diuites auari.

78. horvm semper ego optarem pavperrimvs esse bonorvm. Pulcher et grauis sensus recusantis diuitias, quae cruciatum uitae domino adferant.

84. non vxor te salvvm vvlt, non filivs, quibus scilicet per auaritiam tuam durus atque iniquus es.

86. miraris, cvm tv argento post omnia ponas. Ordo est: cum tu omnia argento post ponas.

88. an si cognatos, nvllo natvra[m] labore // qvos tibi dat, retinere velis, et reliqua. Sensus est: an te putas ita operam perdere, si cognatos, quos tibi sine labore tuo natura tribuit, retinere uolueris, siue amicos seruare, ut siqui uelit asinum frenis regere, ut equi fungatur officio. Et hoc uidelicet de asino prouerbium aut prouerbiale esse, quia infacetum atque inurbanum erit, si putemus illud ad praesens a poeta fictum esse.

93. et finire laborem incipias parto qvod havebas. Hoc est: quod, antequam haberes diuitias, facere cupiebas, si eas parasses.

95. dives, vt metiretvr nvmmos. Hoc est: adeo diues, et ideo pronuntiatione adiuuandum.

99. at hvnc liberta secvri // divisit medivm, fortissima tyndaridarvm. Eleganter, quia Clytemenstra Tyndarei fuit filia, quae Agamemnonem maritum securi percussit.

101. qvid? mihi igitvr svades, vt vivam naevivs avt sic vt

102. nomentanvs? Haec per ἀνθυποφορὰν fingit sibi dicentem eum, quem adloquitur. Naeuius autem fuit in tantum parcus, ut sordidus merito haberetur, ut Lucilius ait; contra Cassius Nomentanus adeo sine respectu calculorum suorum prodigus, ut sestertium septuagies gu[i]lae ac libidini inpenderit. Huius libertum Damam nomine cocum Sallustius Crispus historiarum scriptor fertur centenis milibus annuis conductum habuisse.

105. est inter tanain qviddam socervmqve biselli. Tanais spado fuit, ut quidam aiunt, Maecenatis libertus, ut nonnulli, Luci Munati Planci. Biselli socer autem hirneosus.

105. [est inter tanain qviddam socervmqve biselli. Tanais spado fuit, ut quidam aiunt, Maecenatis libertus, ut nonnulli, Luci Munatii [ut nonnulli] Planci. Beselli socer autem hirneosus.] Sensus [se] huius ex Graeco prouerbio sub nominibus translatus est. Illi enim dicunt ἢ σπάδων ἢ κηλήτης. Quod tamen et in Latino sermone usurpari scimus.

106. est modvs in rebvs, svnt certi deniqve fines, // qvos vltra citraqve neqvit consistere rectvm. Modus, inquit, in omni negotio adhibendus est. Nam siquid ei aut addere aut minuere uelis, sine uitio non erit. [Rectum] autem absolutum nomen est.

108. illvc, vnde abii, redeo, nemon vt avarvs se probet // ac potivs. Ad sermonis sui sensum, quem inchoauerat, recurrit. Cum coeperit antea dicere nullum hominum statu rerum suarum gaudere et laudare diuersa: a quibus dissentire tamen auarum ait, qui proposito suo gaudeat solus. Haec autem admiratio pronuntiantis non ad illud pertinet, quod auarus se probet, sed quod nemo alius.

110. qvodqve aliena capella gerat distentivs vber, // tabescat. His quoque colligit aliena nobis placere quam nostra. Prouerbialis est autem sensus, quo etiam Ouidius usus est, cum ait: // Vicinumque pecus grandius uber habet.

113. sic festinanti semper locvpletior obstet, et reliqua. Tantam cupiditatem adquirendae pecuniae ait esse, ut nemo uelit alium locupletiorem se esse, sicut quadrigis certantes praecedentes urgere contendunt, sequentes neglegunt. [Vngula] autem pro equis tropo syne[ne]cdoche dicitur.

115. instat eqvis avriga svos vincentibvs. Id est: instat his equis, qui suos uincunt.

117. inde fit, vt raro, qvi se vixisse beatvm dicat. Sensus est: cum nemo suo contentus sit, sed amplius semper habere quaerat, merito euenit, ut nemo se feliciter uixisse credat, nec ad senectutem perductus [sit] ita gratus e uita abeat, ut conuiua, qui bene acceptus satur e conuiuio discedit. Ordo autem est: inde fit, ut raro repperire queamus.

120. ne me crispini scrinia lippi conpilasse pvtes. Plotius Crispinus philosophiae studiosus fuit. Idem et carmina scripsit, sed tam garrul[a]e, ut aretalogus diceretur.

serm. i ii · ambubaiarum collegia, pharmacopolae...


1. ambvbaiarvm collegia, farmacopvlae. Marcus Tigellius Hermogenes musicae artis scientia praeditus Gaio Caesari dictatori fuit familiaris, postea Cleopatrae, quia dulciter cantabat et iocabatur urbane. Augusto quoque ita placuit, ut inter familiares domesticos haberetur. Erat autem largit[i]or adeo, ut omnibus musicis et circulatoribus multa donaret; et ideo morte eius tristes illos ait factos esse. Porro autem causam insectandi hominis non mediocris ingenii habuit Horatius, quod carmina eius parum scite modulata esse dicebat. [Ambubaiae] autem sunt mulieres uagae ac uiles, quibus nomen hoc casu uanorum et ebrietate balbutientium uerborum uidetur esse inditum. Nonnulli tamen ambubaias tibicines Syra lingua putant dici.

2. balathrones. [Balathrones] a balatu et uaniloquentia dicuntur. Colligit autem hac satura fere homines, dum uitia uitent, in contraria uitia reccidere.

7. hvnc si perconteris, avi cvr atqve parentis et reliqua. Si interrogaueris alium, inquit, cur maiorum suorum bona mutuatus pecuniam deuoret, respondebit nolle se uideri sordidi pusillique animi, et erunt qui eum laudent, alii uero qui uituperent.

9. condvctis coemens obsonia nvmmis. ‘Conductis nummis’ pro ‘faenore sumptis’ eleganter dixit, sicut conductae operae dicuntur eius, cui merces ob opus praestatur.

12. fvfidivs vappae, id est: timet, ne si non acriter usuras exegerit, uappa ac nebulo dicatur, id est uilis ac nugatorius.

14. qvinas hic capiti mercedes execat. Mercedes pro usuris dixit, secundum illud superius, quod dixerat [conductis nummis]. [Exec[t]at] autem [capiti] ad illud pertinet, quod auari faeneratores, cum dant usurariam pecuniam, primi mensis usuras capitis ipsius sorti[s] statim amoue[b]ant: hoc est ergo [exsecat].

15. qvanto perditior qvisqve est, tanto acrivs vrget. Ac tanto, inquit, grauioribus usuris onerat unumquemque, quanto intellexerit eum neglegentius res suas agere.

16. nomina sectatvr modo svmpta veste virili // svb patribvs dvris. Dicit eum tam praecipitem esse auaritia, ut non dubitet etiam filiis familias cum periculo exigendi pecunias credere, dum modo graues usuras credito suo inponat.

19. pro qvaestv svmptvm facit, hic vix credere possis. Hoc per ἀνθυποφορὰν dicitur, cuius sensus est: sed putet forsitan aliqui pro modo quaestus sibi eum indulgere; cui haec respondet: [uix credere possis], [quam si][bi] [non si][t] [amicus].

20. ita, vt pater ille terenti fabvla, qvem miservm et reliqua. Notus est apud Terentium Menedemus ille senex, qui de se poenas exigit, quod filium a se per duritiam sui fugauerit.

25. malthinvs tvnicis demissis. Sub Malthini nomine quidam Maecenatem suspicantur significari. Ab re t[h]amen nomen finxit. Maltha enim malacos dicitur. Porro autem tunicis demissis ambulare eorum est, qui se molles ac delicatos uelint haberi.

26. facetvs pastillos rvfillvs olet, gargonivs hircvm. Haec quoque exempla ad immoderatam intemperatamque uoluntatem pertinent. Alii quippe munditias plus iusto adfectant, alii nullam corporis sui habent curam.

28. svnt qvi nolint tetigisse nisi illas, // qvarvm svbsvta talos tegat instita veste. Matronas significat. Hae enim stola utuntur ad imos pedes demissa, cuius imam partem ambit instita adsuta.

31. qvidam notvs homo cvm exiret fornice, macte. Marcus Cato ille Censorius, cum uidisset hominem honestum e fornice exeuntem, laudauit existimans libidinem compescendam esse sine crimine. [Macte] autem ‘magis aucte, id est cumulate’ significat.

35. nolim lavdarier inqvit. Gaius Cup[p]iennius Libo Cumanus Augusti familiaritate clarus corporis sui diligentissimus fuit sectator matronarum concubitus. [Albi] autem non pro candido uidetur mihi dixisse, cum utique possint et uulgares mulieres etiam meretrices candidae esse, sed ad uestem albam, qua matronae maxime utuntur, puto relatum esse.

37. avdire est operae pr[a]etivm, procedere recte // qvi moechis non vvltis, vt omni parte laborent. Vrbane abutitur Ennianis uersibus: // Audire est operae pretium, procedere recte // Qui rem Romanam Latiumque augescere uultis. Sed illud urbanius, quod, cum Ennius [uultis] dixerit, hic [non uultis] intulerit.

39. vtqve illis mvlto corrvpta dolore volvptas // atqve haec rara cadat dvra inter saepe pericla. Merito hoc dicitur, cum adulteris et raro contingat concubitus earum, quas sectantur, et ipso metu periculi non sinceram inde uoluptatem percipiant.

41. ille flagellis ad mortem caesvs. Hoc de Gaio Sallustio uidetur dici, qui deprehensus ab Annio Milone in adulterio Faustae Syllae Felicis filiae uxoris eius flagellis caesus est.

43. dedit hic pro corpore nvmmos. Ne testes ei absci[n]derentur, poenam pecunia redemit.

44. hvnc permixervnt calones. [Permixerunt] pro ‘stuprauerunt’ positum est. [Calones] autem serui dicuntur a calando, hoc est quod uocentur ad ministerium. Nonnulli a kalendis putant, quod ea die cibaria accipiant.

44. qvin etiam illvd accidit et reliqua. In ad[a]ulterio deprehensis ait interdum euenisse, ut uirilibus amputatis dimitterentur.

46. ivre omnes: galba negabat. Subaudiendum hic extrinsecus: factum dicebant. Est enim totum tale: iure omnes factum dicebant, Galba autem negabat. Amare autem Seruium Galbam iuris consultum perstrinxit, quasi contra manifestum ius pro adulteris responderit, quia ipse adulter esset.

47. tvtior at qvanto mers est in classe secvnda, libertinarvm // dico, sallvstivs in qvas non minvs insanit // qvam qvi moechatvr. Ait multo quidem tutius esse libertinae condicionis mulieres sectari; quas tamen si cupidius quis adpetat, ut Sallustius Crispus, in eandem infamiam corruptorum morum incidere.

50. qvaqve modeste mvnifico esse licet hoc est: quantum permittitur saluo modestiae temperamento largiri.

55. vt qvondam marsaevs amator originis ille mimae. Mima quaedam nomine Origo fuit [h]isdem temporibus, in quam Marsaeus patrimonium suum inpendit.

59. vnde fama malvm gravivs qvam res trahit. Hoc ex persona sua Horatius dixit, intellegi uolens ex nimio mimarum aut meretricum amore uexari quidem censum, sed multo grauiora damna famae accidere.

59. an tibi abvnde // personam satis est, non illvd, qvidqvid vbiqve // officit, evitare? Bis ‘euitare’ accipe, quia sic plenum fit: an tibi abunde personam satis est euitare, non illud quidquid officit euitare? ait non satis esse personam matro»­ nae euitare, nisi etiam illud quidquid nocet atque officit euites.

62. rem patris oblimare. [Oblimare] ‘conterere’ significat, ut quae a fabris limantur.

62. qvid inter est in matrona, ancilla peccesve togata? Negat interesse quicquam, utrum quis in matrona an in ancilla an etiam in adultera delinquat, secutus opinionem Stoicorum, qui omnia peccata paria esse dicunt. Nec enim rei admissae quantitatem, sed admittentis uoluntatem spectant. Togatae autem in publicum procedere cogebantur f[a]eminae adulterii admissi conuictae.

64. villivs in favsta[e] syllae gener, hoc miser // vno nomine deceptvs, poenas dedit. ‘Villius’ pro Annio dixit. Annius autem Milo maritus fuit Faustae Cornelii Syllae filiae, qui a familia Longareni[a] adulteri uxoris suae rediens a cena ante aedes suas, ne adulterum deprehenderet, pugnis caesus est et ferro perterritus; quem ait nulla alia re in hanc iniuriam ac contumeliam reccidisse, quam quod magnae nobilitatis uxorem habere adfectauerit.

68. hvic si mvttonis verbis mala tanta videnti // diceret haec animvs. Muttonem pro uirili membro dixit, Lucilium imitatus. Ille etenim in VIII sic ait: // A laeua lacrimas muttoni absterge[re]t // amica.

73. at qvanto meliora monet pvgnantiaqve istis // dives opis natvra svae. Quanto meliora monet natura, quam quae tu[a natura] aestimas. Bene autem dicta [dicta] ‘diues opis suae’ natura, quoniam, quantum est in ipsa, non denegat uoluptatem simpliciter quaesitam.

76. tvo vitio rervmne labores, nihil referre pvtas? Tuo uitio laboras, si matronam concupiscas, rerum autem, si[ue] feminam.

81. sit licet hoc cerithe tvvm. Cerinthus nomine prostitutus dicitur fuisse insigni specie atque candore.

83. adde hvc qvod mercem sine fvcis gestat, aperte et reliqua. Adice nunc, inquit, ad commoda eorum, qui simpliciter meretricum concubitu contenti sunt, quod nullo lenocinio tecta ac fucata corpora in usu habent nudasque conspiciunt. Matronae autem, siquid formonsi habent, id solum ostendunt, quod reprehensibile est magnopere occultant.

86. regibvs hic mos est, vbi eqvos mercantvr: opertos // INSPICIVNT. Reges cum equos emunt opertos considerant, ne, si speciem eorum mollities ungularum destituerit, capti pulchritudine inutiles equos mercentur, uidelicet utilitatem pulchritudini praeponentes. Hoc ergo dicit unumquemque debere facere circa contemplationem mulieris, ut magis utilitatem quam speciem formae eius aut natalium sectetur.

91. hypsaea caecior. Plotia Hypsaea uitiosos oculos habuisse dicitur; quam hic amare in transitu percussit.

94. matronae praeter faciem nihil cernere possis, // cetera, ni catia est, demissa veste tegentis: praeter faciem nihil cernere matronae possis; reliquae enim corporis partes ueste celantur, nisi forte [ni] Catiae similis est, quae ob pulchritudinem crurum pudore neglecto alta ueste utebatur. Haec autem adeo uilis fuit, ut in aede Veneris theatri Pompeiani adulterium cum Valerio Acisculo [colono] tribuno plebis obducto uelo admiserit.

96. si interdicta petes, vallo circvmdata: nam te et reliqua. Si honestae feminae, quam compellare non licet, propter quod maxime incenderis, concubitus adpetes, multa[e] sunt, quae te inpediunt, quominus perspicere possis, qualis sit, quam concupiscis. ‘Vallo’ autem ‘circumdata’ allegoricos dicitur, id est: custodiis septa ac praemunita.

98. ciniflones, parasiti. Et ciniflones et cinerarii in eadem significatione apud ueteres dicebantur ab officio calamistrorum, in cinere calefaciendorum, quibus matronae capillos crispabant. Cuius rei et Vergilius meminit dicens: // Vibratos calido ferro murraque madentes.

100. plvrima qvae invideant pvre apparere tibi rem, hoc est: et alia plurima, quae non patiantur tibi corpus eius apparere.

101. altera, nihil obstat: cois tibi. Altera, inquit, quae prostat, perlucida ueste utitur ita, ut uelut nuda conspici possit. Haec autem uestis in Κῶι insula conficitur, per quam ob nimiam subtilitatem, quae intra sunt, translucent.

105. leporem venator vt alta // in nive sectetvr, positvm sic tangere nolit. Quem ad modum uenator fugientem leporem capere, appositum autem in cena non uult tangere, hac specie matronam adpeti ait, quia non sit licitus ac facilis eius complexus, meretrices autem fastidiri, quia copia earum sit in promptu.

107. cantat et adponit — mevs est amor hvic similis. Amator, inquit, matronae hoc cantat.

108. transvolat in medivm: licitam uenerem transcendit ac fastidit.

109. hiscine versicvlis speras tibi et reliqua. His uersiculis, quos cantare eum dixit, quibus uenatori amorem suum comparat.

111. nonne, cvpidinibvs statvat natvra modvm qvem et reliqua. Nonne satius est, inquit, quaerere, quem finem cupiditatibus natura statuerit, quid tolerari possit, si denegetur, quid denegatum sustineri non possit? [quaerere magis prodest]. Negabit autem sibi homo prudens ea tantum, sine quibus famem ac sitim frigusque summoueat.

113. et inane[m] abscindere soldo. Allegoricos: et inutilia ac uana ab utilibus ac necessariis reccidere ac separare.

114. nvm tibi cvm favces vrit. Satis eleganter ac probabiliter haec inferuntur. Ait enim, sicut, qui famem ac sitim sedare cupiat, uasorum, quibus haec inferantur, dilectum non habeat, ita rei ueneriae rationem esse, siquis eam ex necessitate, non ex deliciis aut praua persuasione uelit nosse.

119. non ego: namqve parabilem amo venerem facilemqve. Quod ad me pertineat, inquit, ego certe non faciam, ut malim tentigine rumpi, quam in quamlibet occurrentem necessitatem libidinis effundere. Nam et illam malo, qua facile potiri possim.

120. illam ‘post pavlo’ ‘sed plvris’ ‘si exierit vir’ // gallis. Haec distinguenda sunt, ut singula legantur. Ita demum enim significabuntur uerba eius, quae se magno uendat et differendo amatorem cupidiorem sui faciat. Gallis autem has ait aptiores esse, quia Filodamus Epicurius, cuius sensum transtulit, relegat tales ad Gallos, qui magno adulteria mercantur uel propter diuitias, uel quod incensioris libidinis sint.

123. vt neqve longa // nec magis alba velit, qvam dat natvra, videri. Hoc est: quae simpliciter agat, nec proceritatem sibi staturae aut fucis colorem mentiatur.

125. haec vbi svpposvit dextro corpvs mihi laevvm. Hoc est, quod Lucilius ait in VIII.: // Et cruribus crura diallaxon.

126. do nomen qvodlibet illi. Eleganter: fingo mihi in tenebris meretricem illam aliquam esse de nobilibus. Per quod significat, non interesse quae sit, cum eam non uideas uel cum omnium eadem corporis natura sit.

129. vae pallida lecto desiliat mvlier[em]. Quidam putauerunt uaepallida[m] nunc unam partem orationis esse, ut Vegrandi s[ub]ubere coctum, quod ait Persius Flaccus, ut significet ‘ualde pallida’, sed mihi uidetur uae imitatiuo charactere dictum, ut illa perturbata mariti aduentu[m] hanc lamentationis uocem proferat.

130. miseram se conscia clamet. Ancilla[m] scilicet, quae conscia sit dominae in hoc adulterii facinore.

132. discincta tvnica fvgiendvm est, et pede nvdo. Energos [hoc est otiose] expressa perturbatio adulteri[i] de ipso lecto subito fugientis.

133. ne nvmmi pereant avt pyg[a]e avt deniqve fama. Ne deprehensus aut pecunia se redimat aut ad adulterii referendam contumeliam constupretur aut certe manifestus adulterii reus cum ad iudicium profectus sit condemnatus infamis fiat.

134. deprendi miservm est: fabio vel ivdice vincam. Satis urbane significat Fabium pro adultero iudicaturum, si iudex in hanc rem constituatur, qui harum rerum sit et ipse sectator.

serm. i iii · omnibus hoc vitium est cantoribus, inter amicos...


1. omnibvs hoc vitivm est cantoribvs. In eundem Tigellium Hermogenen et hic inuehitur, eumque Sardum dixit, quod in Sardinia esset natus. Adnotandum ergo et Sardum et Sardiniensem dici posse. Nam Lucilius Sardiniensem dixit in sexto saturarum sic [Tigellium]: // E Sicula [Lucilium] . . . [Sardiniensem terram]. At Licinius Caluus de eodem Hermogene loquens [Sardum] dixit: Sardi Tigilli putidum caput uenit. Nonnulli tamen ueterum grammaticorum sic appellationes has diuiserunt, ut Sardum putarent dici eum, qui in Sardinia natus sit, Sardiniensem autem incolam Sardiniae.

2. vt nvmqvam indvcant animvm cantare rogati. Subdistinguendam ‘cantare’ et sic inferendum ‘rogati’ cum pronuntiatione, quia significat ‘etiam rogati’.

6. ab ovo vsqve ad mala citaret ‘io’. Id est: ab initio c[a]enae ad finem usque. Ouum enim hodieque initium cenae est, quippe cum in gusto statim a balneis offeratur. Mala autem apud ueteres inter cetera secundae mensae offerebant. [Citaret] autem [aut] ‘recitaret’, unde et praecones citare dicuntur, qui clarius uoce dicunt[ur].

7. io bacche. Hoc scilicet citaret, id est clare diceret: [io Bacchae].

7. modo svmma voce, modo ha[e]c, resonat qvae chordis

8. qvattvor ima. Id est: modo clara uoce, modo pressa; et a tetrachordo hoc sumptum, in quo est grauissimi soni chorda, quae hypate dicitur.

9. saepe velvt qvi cvrrebat. Ordo et sensus est: saepe currebat uelut qui fugiens hostem currit. Ita per syllempsim figuram e ‘currebat’ [et] [currit] adsumendum est.

9. saepe velvt qvi ivnonis sacra ferret. Caneforoe hodieque Athenis appellantur, quae sacra capite portantes lento gradu incedunt. Dicit ergo Hermogenen adeo inaequali fuisse mente, ut interdum curreret, interdum tardissimo gradu ambularet.

14. et concha salis pvri. [Puri salis], id est: simplicis, non conditi. Et [concha] merito, quia pauperiores in marina concha salem tritum habere solent, quo cum pane uescantur.

17. noctes vigilabat ad ipsvm mane. Aduerbialiter dictum est [noctes], ut // Flet noctem et // Tot annos // Bella gero. [Ad ipsum mane] autem, pro: usque ad ipsum mane.

21. maenivs absentem novivm cvm carperet. Qui [de personis Horatianis] scripserunt, aiunt Maenium et scurrulitate[m] et nepotatu notissimum Romae fuisse. Hic post patrimonium adrosum kalendis Ianuariis in Capitolio clara uoce optarat, ut quadringenta milia nummorum aeris alieni haberet, et quaerente quodam, quid sibi uellet, quod tam sollemni die aes alienum habere optaret, ‘Noli mirari’ inquit ‘octingenta debeo’. Hic fertur domo sua, quam ad forum spectantem habuerat, diuendita[m] unam columnam inde sibi excepisse, unde gladiatores spectaret, quae ex eo Maeni columna nominabatur. Cuius et Lucilius sic meminit: // Maenius columnam cum peteret.

21. cvm tva pervideas ocvlis mala lippvs invnctis. Sensus est: cum tua mala uideas uelut si lippiens inunctus sis, quare ad amicorum perspicienda uitia tam acute perspicis, quam aut aquila aut draco? Aquilam autem tam acute cernere aiunt, ut rectis oculis radios solis intueatur. Pro dracone autem serpentem Epidaurium ideo dixit, quia, cum Romani oraculo admoniti in Epidaurum insulam misissent, inde ut Aesculapium adferrent, draco e templo eius repente progressus, nauem legatorum conscendit, quem illi numen dei creditum esse Romam aduexerunt.

29. iracvndior est pavlo et reliqua. Sensus est: habet aliqua uitia, ita ut paulo iracundior sit, nec possit deridentium urbanitatem, quae nunc maxime exercetur, sustinere. Praestat etiam de se ridendi materiam, quod rusticius tonsus sit et toga eius defluat laxosque calceos habeat. Bonus uir est et tibi amicus. His ergo colligit, amicorum uitia, si leuia sint, ferenda esse, secundum illud, quod praecipitur per prouerbium: // Amici mores noueris, non oderis.

33. at tibi amicvs. Id est: uerus amicus. Pronuntiandum autem est, ut significatio eius exprimatur.

35. nvm[e]qva tibi vitiorvm inseverit olim natvra. [Num qua] pro ‘num aliqua’, ut si diceret ‘numquae’. [Inseuerit] autem pro ‘inseuerit se’ aut ‘insita fuerit’. Hac figura et illud dicitur: // Praecipitat nox et // Prora[m] auertit. Sensus autem est: Te ipsum denique perspice, ne habeas aliqua uitia aut ingenita tibi aut mala consuetudine quaesita.

36. namqve // neglectis vrenda filix innascitvr agris. Manifesta allegoria.

38. illvc praevertamvs pro: illuc transeamus. Sic et dicitur: // Volucremque fuga praeuertitur Hebrum.

40. velvti balbinvm polypvs agnae. Luciliana urbanitate usus, in transitu amaritudine eum aspersit.

41. vellem in amicitia sic erraremvs. Vtinam, inquit, hunc errorem circa amicos nostros pateremur, uitia illorum non intellegentes. Qui error adeo laudaretur, ut uirtus potius quam uitium diceretur.

44. strabonem appellat paetvm pater. Strabo detortis qui est oculis, dicitur, paetus leniter declinatis. Et hoc autem et his, quae sequuntur, ostendit a parentibus filiorum uitia aut non intellegi aut intellecta dissimulari. Quod praecipit circa amicos quoque faciendum esse.

45. male parvvs sicvi filivs est. Mire dixit male paruum, uolens intellegi macilentum.

46. vt abortibvs fvit olim sisyfvs. Sisyfus Marci Antoni triumuiri pumilio fuisse dicitur intra bipedalem staturam, ingenio tamen uiuax.

47. hvnc varvm distortis crvribvs. Vari appellantur introrsum retortis pedibus.

47. illvm // balbvttit scavrvm. Scauri sunt, qui extantes talos habent. Suauiter autem dixit [balbuttit scaurum]. Sic enim blandientes infantibus infringere linguam solent, ut quasi eos imitentur.

49. parcivs hic vivit: frvgi dicatvr. Hic iam ostendit, qualia amicorum uitia existimare et appellare debeamus.

51. at est trvcvlentior atqve // plvs aeqvo liber. simplex fortisqve habeatvr. Simplices uulgo pro mansuetis et modestis dicunt[c]ur. Hic simplicem dixit, qui quod sentiat de amico, libera lingua pronuntiet [Et ingenii sumus, ut non tantum uitia amicorum non tegamus, sed etiam] . . . ; et honesto nomine acer dicatur.

55. at nos virtvtes ipsas invertimvs, id est: maligni adeo ingenii sumus ut non tantum uitia amicorum non tegamus, sed etiam laudes ipsas male interpretantes culpemus.

55. atqve sincervm cvpimvs vas incrvstare. Allegoricos hoc dicitur. Incrustari autem uas dicitur, cum aliquo uitioso suco inlinitur, atque inquinatur [autem]. Secundum quod et Lucilius in III satyrarum ait: // Nam mel regionibus illis // Incrustatus calix, ruta; caulis habetur.

58. illi tardo cognomen, pingvi damvs. Ordo est: illi pingui tardo cognomen damus. Et est sensus: naturam in uitium uertentes pro pingui tardum dicimus.

59. nvlliqve malo latvs obdit apertvm. [Obdit] nunc ‘obicit atque offert’ significat.

67. qvam temere in nosmet legem sancimvs. Id est: temere nimis agimus sic iudicantes de amicis nostris, quia incipiunt et illi de nobis iudicantes eandem legem constituere.

68. nam vitiis nemo sine nascitvr. optimvs ille est, // qvi minimis vrgetvr. Nemo est, inquit, qui non uitia in se [non] habeat. Denique bene est, si pauca habeat, quoniam, ut nulla habeat, fieri non potest.

69. amicvs dvlcis, vt aeqvvm est, // cvm mea conpenset vitiis bona. Ordo et sensus est: cum uitiis meis mea bona conpenset. Sic ergo ex eo, quod est ‘bona mea’, per figuram syllempsim ‘meis’ adsumimus.

69. amari // si volet: hac lege in trvtina ponetvr eadem. Allegoricos hoc significat: si ignoscet uitiis meis, indulgentia et ego uitia illius aestimabo.

73. qvi ne tvberibvs propriis offendat amicvm, // postvlat, ignoscet verrvcis illivs. Haec allegoria et ad praecedentem sensum et ad subiectum pertinet.

76. deniqve qvatenvs excidi penitvs vitivm irae et reliqua. Denique, inquit, si non potes dissimulare uitia amicorum, saltem talia illa aestimato qualia sunt, et noli ea malignitate tua augere. Deinde hinc paulatim descendit eo, ut aduersus Stoicos disputet, qui dicunt peccata omnia paria esse et similia, et animum spectandum peccantis, non quantitatem rei, in qua peccatum est.

82. labeone insanior inter sanos dicatvr. Marcus Antistius Labeo praetorius, iuris etiam peritus, memor libertatis, in qua natus erat, multa contumaciter aduersus Caesarem dixisse et fecisse dicitur. Propter quod nunc Horatius adulans Augusto, insanum eum dixit.

86. odisti et fvgis vt rvs[s]onem debitor aeris. Octauius [d]Ruso acerbus faenerator fuisse traditur, idem scriptor historiarum, ad quas audiendas significat solitum fuisse cogere debitores suos, quibus scilicet talia audire poena grauissima erat. Hoc enim significat [porrecto iugulo].

90. mensave catillvm // evandri tritvm manibvs deiecit, ob hanc rem. Qui [de personis Oratianis] scripserunt, aiunt Euandrum hunc caelatorem ac plasten statuarum [quare] Marcum Antonium ab Athenis Alexandriam transtulisse; inde inter captiuos Romam perductum multa opera mirabilia fecisse.

92. avt positvm ante mea qvia pvllvm. Ordo: quia antepositum pullum in mea parte catini sustulit.

96. qvis paria esse fere placvit peccata, laborant, // cvm ventvm ad vervm est: sensvs moresqve repvgnant. Stoicorum dogma reprehendit, qui omnia peccata paria esse dicunt, et ait ne ipsos quidem in hac sententia permanere, nisi uerbo tenus iam hic tractatus habeatur, sed uere de admisso quaeratur.

98. atqve ipsa vtilitas, ivsti prope mater et aeqvi. Nondum uideo, quo modo utilitatem iusti et aequi matrem recte dixerit.

107. nam fvit ante helenam cvnnvs teterrima belli. Hoc eo pertinet, ut probet id quod dixerat, homines inter se ab initio cum orti sunt pugnas habuisse primo ferino ritu, dein paulatim ad arma processisse.

113. nec natvra potest ivsto secernere iniqvvm, // dividit vt bona diversis, fvgienda petendis. Non, inquit, ita per naturam quid iustum, quid iniustum sit, intellegere quis potest, ut intellegit, quid utile et quid inutile sit, aut quo[d] malum a bono distet.

115. nec vincet ratio hoc, tantvndem vt peccet idemqve et reliqua. Nec hoc umquam ratio obtinebit, ut eadem peccata credenda sint esse sacrilegi et eius, qui cauliculos de horto furatus sit.

117. noctvrnvs divvm sacra legerit. [Legerit] ‘collegerit’ ac per hoc ‘subduxerit ac furatus sit’, unde sacrilegi ipsi, qui hoc admittunt, appellantur.

119. ne scythica dignvm horribili sectere flagello et reliqua. Sensus: Ne leuiter caedendum flagellis uerberes; nam illud te non moneo, ne grauius puniendum ferula caedas, quoniam scio te nullum peccatum leue putare esse.

122. mineris falce recisvrvm [et] simili te. Allegoricos; quod significat: mineris eadem poena uindicare parua et magna peccata.

124. si dives qvi sapiens est et reliqua. Hoc ad illud refertur, quod de affectione Stoici sapientis dixerat: [si tibi regnum permittant homines]. Porro autem Stoici existimant perfectae sapientiae uirum omnia habere; in quo sensu et Lucilius uersatus sic ait: // Nondum [r][e][x] [iam haec omnia habebit], Formonsus, diues, liber, rex, solus [ni][tes][c][et]. Vterque tamen poeta, non simpliciter hoc, sed per derisum Stoicorum dicit.

126. non nosti, qvid pater — inqvit — // chrysippvs dicat et reliqua. Personam contradicentis poeta per urbanitatem fingit, ut et Stoicos et alios, quorum nomina subiecit, derideat.

130. vt alfenvs vafer omni abiecto instrvmento // artis clavsaqve taberna svtor erat. Sic, inquit, Stoicus et rex est et quidquid ipse sibi adsignat, ut Alfenus sutor potest dici, quamuis tabernam clauserit, et omne instrumentum sutrinae uendiderit. Vrbane autem Alfenum Varum Cremonensem deridet, qui abiecta sutrina, quam in municipio suo exercuerat, Romam petit, magistroque usus Sulpicio iuris consulto, ad tantam scientiam peruenit, ut et consulatum gereret et publico funere efferretur.

133. vellvnt tibi barbam lascivi pveri et reliqua. Quomodo rex es, inquit, Stoice, cum petulantiam puerorum barbam tibi uellentium non aliter possis repellere quam ui, id est baculo tuo? Per quod ostendit uanissima persuasione sibi eos uindicare, quod nequaquam habeant.

137. dvm tv qvadrante lavatvm // rex ibis. Perquam urbane. Sensus autem est: quamdiu tu solus lauabis quadrante balneatori dato, neque quisquam tibi comitabitur praeterquam unus Crispinus disciplinae Stoicae sectator, facile erit sic non credere paria esse peccata omnium, ut non probent te regem esse.

142. privatvsqve magis vivat te rege beatvs. Ordo et sensus est: magis beatus uiuet priuatus, quam tu rex.

serm. i iv · eupolis atque cratinus aristophanesque poetae...


1. evpolis atqve cratinvs aristofanesqve poetae, atqve alii. Hi archaeas comoedias scripserunt, in quibus ciuium uitia amaritudine scilicet prodiderunt. Mire autem per haec origo satyrae ostenditur.

7. mvtatis tantvm pedibvs nvmerisqve facetvs. Quia scilicet alio metro usi sunt qui ἀρχαίας comedias scripserunt, alio Lucilius satyras composuit.

8. [h]emvnctae naris, id est: tersus atque eleganter dicens et ridens.

9. in hora saepe dvcentos, // vt magnvm, versvs dictabat stans pede in vno, hoc est: magnam rem se facere putans, si multos uersus minimo tempusculo dictaret.

11. cvm flveret lvtvlentvs erat qvod tollere velles [possessa]. Allegoricos a flumine, quo significat multa eum, sed inordinate dixisse, ex quibus tamen sint nonnulla, quae uelis inde excerpere et pro tuis habere.

13. scribendi recte: nam vt mvltvm, nihil moror. Non, inquit, laborabat, ut recte scriberet, sed ut multum; sed ego hoc nolo.

13. ecce // crispinvs minimo me provocat. Sensus ex prouerbiali consuetudine ductus. Solemus namque dicere: ‘minimo [me] digito prouocat’, cum uolumus quem intellegi tantum ualere minimo digito, quantum alium totis uiribus. Crispinus autem non tam bonos quam multos uersus faciebat; cuius et supra meminit dicens: // Ne me Crispini scrinia lippi // Compilasse putes.

14. accipe, si vis, accipiam: ‘tabulas accipiamus’ ait. Mimetico autem charactere prouocantem ad scribendum Crispinum ostendit.

19. at tv conclvsas hircinis follibvs avras et reliqua. Per haec significat Crispinum inflata et turgida scribere. Hinc autem Persius illud transtulit: Tu neque[an][helanti], [coquitur dum massa camino], Folle premis uentos.

21. beatvs fannivs vltro delatis capsis et imagine. Vrbanissima amaritudine hoc dicitur. Sensus autem est: o beatum Fannium, cuius imago et capsae cum libris in bibliothecas ultro receptae sint, cum mea e contrario scripta nemo nori[n]t nec ueli[n]t nosse, primum quod non publice recitentur, deinde quod conscii sibi peccatorum non delectentur hoc poematis genere, quo uitia eorum carpuntur.

28. stvpet albivs aere. Albium, quem infra quoque male uiuentem ostendit, cupiditate uasorum et signorum Corinthiorum teneri ait.

34. faenvm habet in cornv: longe fvge. Imitatiuo charactere hoc fingit dicere eum, qui ob conscientiam peccatorum timeat maledicum poetam. Romae autem uidemus hodieque faenum uelut ansulam factum in cornulo boui poni, quo signum datur transeuntibus, ut eum uitent. Hinc ergo translatio ad poetam.

36. omnes gestiet a fvrno redevntes scire. Id est: etiam uulgares uult scire, cum maledice de uno quoque dixerit.

39. primvm ego me illorvm et reliqua. Ordo est: primum ego me illorum excipiam numero, quibus dederim poetas esse. Sensus est autem: primum omnium ego me non pono in numero eorum, quos consentio poetas esse, [sensus est autem] quippe sermoni cotidiano prop[r]iora scribens.

43. atqve os magna sonat. Id est: magnas res loquens os et sublimia canens.

47. nisi qvod pede certo differt. [Sermoni], qui in comoedia uel in uersibus nostris continetur, hoc solo differt ametros sermo, quod ille metro concludatur.

49. qvod meretrice nepos insanvs amica filivs. Bellam obscuritatem adfectauit ‘nepos filius’ dicendo, sed ‘nepos’ hic ‘uorax atque prodigus’ intellegendus.

51. ebrivs et, magnvm qvod dedecvs, ambvlat ante // noctem cvm facibvs. Ordo est: quod ebrius ambulet ante noctem cum facibus, quod magni dedecoris res est.

52. nvmqvid pomponivs istis avdiret leviora. Mira urbanitate et amaritudine Pomponi persona abusus est quasi argumenti loco, ut eum carperet.

55. qvem si dissolvas, qvivis stomachetvr eodem // qvo personatvs pacto pater. Quem uersum si dissoluas, inquit, ea uerba ibi inuenies, quibus quiuis de uulgo irascens filio suo utitur. Venuste autem personatum patrem dixit senem de comoedia.

56. his, ego qvae nvnc, olim qvae scripsit lvcilivs. Ex eo, quod est ‘scripsit’, ‘scribo’ adsumendum per syllempsim. Totum enim tale fit: his ego quae nunc scribo et olim quae Lucilius scripsit. Et est sensus: si dissoluas uersus uel meos uel Lucilii, non eadem uerba inuenies, quae sunt in Ennianis uersibus, qui magno scilicet spiritu et uerbis altioribus compositi sunt, uelut hi sunt: // Postquam Discordia taetra // Belli ferratos postes portasque refregit.

62. invenias etiam discerpti membra poetae. Eleganter nulla signa poeticae inueniri ait in uerbis uersuum suorum uel Lucilii, si dissoluantur, quia de sermone communi sunt.

63. alias ivstvm sit necne poema. Subaudiendum ‘tractabimus’ aut ‘quaeremus’ aut quid tale.

65. svlcivs acer ambvlat et caprivs ravci male. Hi acerrimi delatores et causidici fuisse traduntur, et ideo [rauci], quod in contentione iudiciorum clament. [Cum libellis] autem, in quibus adnotant, quae deferunt.

69. vt sis tv similis caeli birriqve latronvm, // non ego svm capri neqve svlci: cvr metvas me? // nvlla taberna. Etiam si tu, inquit, qui poetam times, tam nocens sis quam Caelius aut Byrrius, non tamen ego delator aut accusator sum, propter quod me ita timere debeas, ut Caprius timetur aut Sulcius.

71. nvlla taberna meos habeat neqve pila libellos. Negat se libellos suos edere bibliopolis, qui uel tabernas habeant uel armaria apud pilas, [s]ubi in sordidam turbam, qualem uult intellegi Tigellium Hermogenen, incidant.

74. in medio qvi // scripta foro recitent, svnt mvlti. ᾿Εν ὑποκρίσει per ἀνθυποφορὰν hoc pronuntiandum est, deinde inferendum quasi per responsum quoddam: [quique lauantes]. Et est sensus: Sed dicis multos nimie gloriari in uersibus suis, ut eos etiam in medio foro recitent; consentio, ac non tantum ibi, uerum etiam in balneis haec fieri, quippe cum suauiter resonans uox ipsos uersus gratiosiores faciat. Sed totum hoc urbanissima amaritudine dicitur.

79. et hoc stvdio pravvs facis. [Vnde petitum] Hoc est, quia prauus es[t], studio facis. Potest et hypallage accipi: prauo studio facis hoc.

79. vnde petitvm // hoc in me iacis. Vnde, inquit, crimen hoc in me colligis? Et hoc poeta proprie de se dicit. Est autem metaforicos dictum, quasi de telo aliquo aut lapide, qui tollitur utique alicunde, ut mittatur.

81. absentem qvi rodit amicvm et reliqua. Haec [et]iam grauiter dicuntur.

82. solvtos // qvi captat risvs hominvm, hoc est: qui meram urbanitatem putat, si carpendo aliquem risum circumstantibus moueat.

85. hic niger est, id est: hic malus ac uenenatus est. Nigrum autem pro malo ac noxio sic dixit, ut Vergilius: // Nigri cum lacte ueneni.

87. e qvibvs vnvs avet qvavis aspergere cvnctos: probris scilicet aspergere.

88. praeter evm qvi praebet aqvam. Id est: qui[a] pascit. Sed uideamus, an commoda synecdoche sit ‘aquam praebere’ dicere pro ‘pascere’.

89. condita cvm verax aperit praecordia liber. Hoc est: cum per ebrietatem ea, quae in penitiora mentis condiderat, prodit ac publicat.

90. hic tibi comis et vrbanvs liberqve videtvr, // infesto nigris. Id est: tibi qui nigris, id est malignis infestus es[t].

91. ego si risi propter leuia. Quorundam. Ego risi propter leuia quorundam uitia rideo.]

91. ego si risi, qvod ineptvs pastillos rvfillvs olet. Ego si risi propter leuia quorundam uitia, [r]ideo liuidus tibi mordaxque uideor?

93. mentio siqvae de capitvlini fvrtis iniecta petilli, et reliqua. Tu, inquit, si forte mentio de Capitolini[s] criminibus facta fuerit, secundum consuetudinem malignitatis tuae ita eum defendes, ut dicas a puero tibi amicum fuisse, tuaque causa eum multa fecisse, et gaudere te, quod incolumis in urbe uiuat; mirari tamen, quomodo iudicium illud effugerit. Hic ergo est liuor ac uoluntas uenenata damnare sententia sua, quem iudices absoluerunt. Petillius autem Capitulinus cum Capitoli curam ageret, coronae subreptae de Capitulio causam dixit, absolutusque a Caesare est.

100. hic nigrae svcvs lolliginis, haec est aervgo mera. Ex lolliginis suco, liborem mentis uult intellegi, ex aerugine uenenum. Malos autem homines atros ac uenenatos dicere solemus.

105. insvevit pater optimvs hoc me, vt fvgerem. Pater meus, inquit, eam mihi disciplinam dedit, atque in consuetudinem eam induxit, ut neque cogitarem quid maligne neque dicerem. Deinde mira urbanitate dum ostendit, quomodo pater suus monere solitus esset uitia fugere, multos probrosis iocis percutit.

107. cvm me hortaretvr, parce frvgaliter atqve // vivere. Cum me hortaretur, uti parce frugaliterque uiuerem.

115. sapiens, vitatv qvidve petitv[s] // sit melivs, cavsas reddet tibi: philosophus tibi rationem reddet, quare quid peti debeat aut uitari. Mihi satis est, si opiniones a maioribus traditas tibi monstro.

120. navis sine cortice. Id est: natabis per te sine adminiculo, et hoc allegoricos dicitur.

123. vnvm ex ivdicibvs selectis obiciebat. Iudices equites Romanos dixit. Ex equestri enim ordine iudices leguntur hodieque.

126. avidos vicinvm fvnvs vt aegros exanimat mortis, et reliqua. Sensus est: ut intemperantes aegri, si forte audierint aliquem in uicinia efferri, admoniti mortis obseruantius secum agunt, ita tenerae mentes a uitiis submouentur, cum obprobria aliorum audiunt. [Exanimat] autem non ‘occidit’ significat, sed ‘conturbat ac timefacit’.

129. ex hoc ego sanvs ab illis, // perniciem qvaecvmqve fervnt. His, inquit, praeceptis patris mei[s] effectum est, ut a perniciosis uitiis temperarem.

132. liber amicvs. Id est: libere proferens apud me, siquid de me sequius sentiat.

133. neqve enim, cvm [me] lectvlvs avt me // porticvs excepit, desvm mi. Tractare secum ait semper, cum solus deambulet aut iacens in lecto uigilet, de officio boni uiri atque exempla uitae singulorum sibi proponentem quaerere, quid ipse sequi imitarique debeat.

138. vbi qvid datvr otii, // inlvdo chartis. hoc est mediocribvs illis // ex vitiis vnvm. Vrbanissime inter uitia[d] ponit poemata scribere; sed et cetera, quae subiecta sunt, eadem urbanitate dicuntur.

serm. i v · egressum magna me accepit aricia roma...


1. egressvm magna me accepit aricia roma. Lucilio ha[e]c satyra aemulatur Horatius iter suum a Roma Brundesium usque describens, quod et ille in tertio libro fecit, primo a Roma Capuam usque et inde fretum Siciliense.

4. differtvm navtis et reliqua. Peruenisse Forum Appii indicat, ubi turba esset nautarum, qui in Pomptinis paludibus nauigabant, item cauponum ibi morantium. Iter autem illud expeditioribus unius diei esse dicit, quod ipse biduo confecerit.

5. altivs ac nos praecinctis. Id est, expediti[u]s et agilibus.

7. hic ego propter aqvam et reliqua. Hodieque Foro Appi uiatores propter aquam, quae ibi deterrima est, manere uitant. Dicit ergo Horatius se ibi cenare noluisse, ne necesse haberet bibere.

12. hvc appelle! trecentos inseris. Verba sunt nautae irascentis, quod plures naui inponat, quam pepigerat [id est: pactus fuerat].

13. dvm aes exigitvr, dvm mvla ligatvr. Manifestum est illis temporibus per paludes Pomptinas non talem uiam fuisse, ut uehiculis illa iri posset; itaque nauem solitos conscendere uiatores, quam iumentum aliquod conducere.

15. absentem cantat amicam // mvlta prolvtvs vappa navta atqve viator. Sic enim leues ac uulgares homines noctis solacia uigiliarum quaerere solent cantica amatoria cantantes.

18. ac missae pastvm retinacvla mvlae // navta piger saxo religat. Posteaquam obdormierint uiatores, dicit nautam mulam disiunctam pastum misisse naui retinaculo ad saxum ligata.

24. ora manvsqve tva lavimvs, feronia, lympha. Tarracinam se quarta hora tandem peruectum esse dicit. Hodieque autem paulum citra Tarracinam fons Feroniae est.

25. milia tvm pransi tria repimvs atqve svbimvs // inpositvm saxis late candentibvs anxvr. Quae nunc Tarracina dicitur, olim Anxur dicebatur. Vnde Iouem Anxyrem colebant, cuius et Vergilius meminit, cum ait: // Iuppiter Anxyris aruis // Praesidet. Merito autem [repimus], inquit, et [inpositum saxis Anxur], quoniam illis temporibus adhuc Tarracinensis urbs in altissimo monte erat, unde postea in aequiorem locum deposita est, ut sunt adhuc uestigia aedificiorum in monte[m], sed et murorum.

26. inpositvm saxis late candentibvs anxyr. Mons ille, in quo Tarracina constituta erat, non candida saxa habet, sed calci coquendae aptissima. Ergo a calce uidetur candida dixisse.

27. hvc ventvrvs erat maecenas et reliqua. Dissensione orta inter Caesarem Augustum Antoniumque Luci[li]us Cocceius Nerua auus eius, qui postea imperauit, petit a Caesare, ut aliquem, cum quo de summa rerum tractaret, mitteret Tarracinam. Et primum Maecenas, mox et Agrippa adgressi sunt, hi[i]que, qui pepigerant fidem confirmatissimam, in una castra conferre signa utrosque exercitus iusserunt. Hoc et Titus Libius in libro CXXVII. refert, excepta Fontei Capitonis mentione.

32. ad vngvem factvs homo. Translatio a marmorariis, qui iuncturas marmorum tum demum perfectas dicunt, si unguis superductus non offendat. Vnde iam quaecumque perfectissima esse uolumus significare, ad unguem facta dicimus.

35. insani ridentes praemia scribae, // praetextam et latvm clavvm prvnaeqve vatillvm. Aufidium Luscum de decuria scribarum significat fuisse, qui tunc in oppido Fundis magistratum gereret; quem sibi risui fuisse ait, quod magni penderet indutum se esse lato clauo ac praetexta, et de balneis publicis prunas sibi domum a mediastinis adferri.

37. in mamvrrarvm lassi deinde vrbe manemvs. Formias urbem significat. Hic namque fuit familiahorum Mamurrarum honesto loco nata.

38. mvrena praebente domvm, capitone cvlinam. Dicit se Formiis Murenae domo hospitatum esse, sed apud Capitonem cenasse.

44. nihil ego contvlerim iocvndo sanvs a. Quamdiu sana mente sum, inquit, nihil putabo comparabile esse iucundo amico [meo].

45. proxima campano ponti qvae villvla, tectvm praebvit. Hic subdistinguendum et audiendum extrinsecus uerbum ‘est’, quia plenum sic fit: quae uilla proxima [id] est ponti Campano, tectum praebuit. Significat autem iuxta pontem Campanum, qui est citra sextum decimum miliarium a Capua, in uilla se mansisse.

46. et parochi, qvae debent, ligna salemqve. Ex uerbo [praebuit], quod est in principio uersus, ‘praebuerunt’ hic adsumendum est. Parochi autem cupiarii dicuntur, ἀπὸ τοῦ παρέχειν [ab exhibere]. Hodieque autem a copiariis praestantur haec iis, qui rei publicae causa iter faciunt.

49. namqve pila lippis inimicvm et lvdere crvdis. Se lippum dixerat; ergo crudum Vergilium intellegamus, quia uidetur singula singulis adsignasse.

51. qvae svper est c[l]avdi cavponas. A Capua profectos in Coccei Neruae uilla[m] mansisse se indicat, quae est supra tabernas Caudi oppidi.

51. nvnc mihi pavcis // sarmenti[s] scvrrae pvgnam messiiqve cicirri, // mvsa, velim memores. Ostendit se relaturum contentionem, quam inter se Sarmentius et Cicirrius habuerint, ambo et urbanitate et audacia noti, equites tamen Romani.

54. messi clarvm genvs osci. Figurata elocutio: Messi genus Osci sunt.

55. sarmenti domina exstat. Sic hoc dicitur, quasi libertinus fuerit Sarmentius.

61. laevi frontem tvrpaverat oris. Attende elocutionem ‘laeui oris frontem’, pro ‘laeuam partem [p]oris in fronte’.

62. campanvm in morbvm. Campani, qui Osci dicebantur, ore inmundi habiti sunt. Vnde etiam obscenos dictos putant quasi Oscenos.

65. donasset iamne catenam ex voto laribvs, qvaerebat. Vrbanissima contumelia haec dicta sunt in eum, qui seruilibus esset natalibus, translatione sumpta a generosis pueris, qui bullam auream egressi pueritiae annos apud lares solent suspendere.

66. scriba qvod esset, // nihilo deterivs domini ivs esse; rogabat, id est: nullum praeiudicium dominum passum, quod illum decuria scribarum sibi comparasset.

71. vbi sedvlvs hospes // pene macros arsit dvm tvrdos versat in[s]igni[s]. Ordo est: paene arsit.

73. nam vaga per veterem et reliqua. Mira energia hic sensus explicitus est.

77. incipit ex illo montes apvlia notos ostentare mihi. Non est ‘ostentare mihi’ accipiendum potius quam ‘notos [ostentare] mihi’. Ideo maxime non est intellegendum, quia, si[c] hoc uellet, intellegi, ‘ostentare nobis’ dicendum erat, cum non solus iter faciat, nec illos montes solus uidere incipiat.

78. qvos torret atabvlvs. Sic appellatur uentus in Apulia feruentissimus, Graeca appellatione, quasi Atabalon ἀπὸ τοῦ ἐς τὴν ἄτην βάλλειν πάντα.

79. nisi nos vicina trivici vill[vl]a recepisset. Triuici oppidum in fine Campaniae est.

84. tvm inmvndo somnia visv noctvrnam vestem macvlant. Significat, cum ad nescio quam puellam misisset, ut secum maneret, illam promisisse quidem se uenturam, sed non uenisse; quam cum diu expectasset, postremo obdormisse; deinde per somnum imaginantem secum eandem puellam uidisse[t] concumbere et super se ipsum patrasse.

87. mansvri oppidvlo, qvod versv dicere non est, // signis perfacile est. Aequum Tuticum significat, cuius nomen exametro uersu compleri non potest. Hoc autem sub exemplo Lucili posuit. Nam ille in sexto saturarum sic ait: // Seruorum est festus dies hic, // Quem plane exametro uersu non dicere possis.

89. vltra callidvs vt soleat vmeris portare viator. Adeo dicit hic bonum panem fieri, ut, qui callidi, id est periti sint uiae illius ac sciant ultra meliorem panem non esse, inde sibi ferant.

91. aqvae non ditior vrna. De Canusio hoc dicitur, non de Aeco Tutico, cuius supra meminimus.

93. flentibvs hinc varivs discedit maestvs amicis. Non ob aliam causam ‘flentibus’ [s]et ‘maestus’ dictum est nisi ob mutuum desiderium.

97. dehinc gnatia lymphis // iratis extrvcta. Per haec hoc quoque oppidulum significat penuria[e] aquae laborare.

98. risvsqve iocosqve, // dvm flamma sine tvra liqv[i]escere limine sacro // persvadere. Significat Gnatiae aram esse, in qua lignis exti[ncti]sque positis ignem sua sponte gliscere opinio sit; quod tamen se coram non euenisse nosset. Ideo deridendam esse hanc opinionem adfirmat.

100. credat ivdaevs apella, non ego. Vrbanissimum nomen Iudaeo inposuit ‘Apellan’ dicens, quasi quod pellem in parte genitali Iudaei non habeant.

101. namqve deos didici secvrvm agere aevvm. Hoc de opinione Epicureorum uenit, qui deos aiunt non aliter posse inmortales esse, nisi quieti et ab omni cura separati sint.

102. nec, siqvid miri faciat natvra, deos id // tristes ex alto caeli demittere tecto. Verissima opinione hoc dicitur. Constat enim omnia miracula, quae in toto mundo fiant, certa ratione fieri; de quibus idem Epicurei prudentissime disputant.

104. brvndesivm longae finis chartaeqve viaeqvest. Iucunde satis ita tunc finem uiae Brundesium sibi fuisse significat, ut nunc relationis.

serm. i vi · non quia, maecenas, lydorum quidquid etruscos...


1. non qvia, maecenas, lydorvm qvidqvid etrvscos incolvit finis, et reliqua. Maecenatem adloquitur, candorem eius animi commemorans, qui generosos atque humiles sine discrimine accipiat.

1. lydorvm qvidqvid etrvscos incolvit fines. Lydi quondam profecti incoluere Etruriam, quod et Vergilius testatur, cum dicit: // Vbi Lydius arua // Inter opim. f.

5. naso svspendis. Quod uulgo dicunt: desanas, id est, per fastidium quoddam derides.

8. persvades hoc tibi vere, // ante potestatem tvlli atqve ignobile regnvm et reliqua. Liquet tibi, inquit, etiam ante Tullum regem multos ignobili genere natos probos uiros fuisse usosque amplis honoribus. Tullum autem nominauit, quia serua captiua Corniculana fuit natus; et ideo regnum eius ignobile dixit.

10. mvltos saepe viros nvllis maioribvs ortos. Nemo est utique, qui maiores nullos habeat, sed, cum memoria illorum apud humilitatem nulla sit, quasi non uidentur fuisse.

12. contra laevinvm valeri genvs. Id est: Valerius Laeuinus a Valerio Publicola, qui cum Iunio Bruto Tarquinium Superbum expulit, genus habens. Perifrasin autem necessario fecit, sicut Lucilius cum dicit: // Valeri sententia dia, quia scilicet nomen hoc quattuor breuium syllabarum est, et ob id non potest in exametrum uersum recipi.

12. vnde svperbvs tarqvinivs. [Vnde] pro a quo. Terentius: E praedonibus unde emerat se audisse.

13. vnivs assis // non [n]vmqvam pr[a]eci[pi]o plvris licvisse. Hic Publius Valerius adeo foedis et proiectis in omnem turpitudinem moribus uixit, ut prouehi non potuerit ultra quaestoriam dignitatem. Ergo sensus est: Quamuis populus adsueuerit honores dare indignis, dum titulis atque imaginibus mouetur, tamen ille uilis apud eundem populum fuit, notatusque ab eo est[, quamuis etiam populus indignis honores tribueret].

17. qvid oportet nos facere a vvlgo longe longeqve remotos? // namqve est. Quanto nos, inquit, qui non uulgariter sapimus minus mirari nobilitatem contemtu ignobilium debemus!

22. qvoniam in propria non pelle qviessem. Ex prouerbio sumptum est. Eos namque, qui mediocritatis suae obliti, maiora se ipsis adpetunt, solemus dicere non continere se intra pelliculam suam. Et hoc scilicet inde sumptum est, quod [d]ueteres in pellibus dormirent. Cuius rei et Lucilius testis est, cum dicit: // Permixi lectum inposui pede[m] pellibus // labes, et Plautus, cum de anu ebria iocaretur, ait: // [In] pellibus periculum portenditur.

23. sed fvlgente trahit constrictos gloria cvrrv. Sensus est: Rapit omnis cupiditas gloriae. Sed quod ‘curru[s] fulgente’ dixerit, a triumphis uidetur sumpsisse.

24. qvo tibi, tilli, svmere depositvm clavvm. Recepit post Caesarem occisum. Nam pulsus ante senatu fuerat.

25. fieriqve tribvno. Figurate per datiuum casum direxit ad pronomen tibi ‘tribuno’. Ceterum illud simplicius erat: fierique tribunum.

30. vt siqvi aegrotet qvo morbo varrvs ha. Hic Varrus uilissimae libidinosaeque admodum uitae fuit, adeo ut Aemiliam uirginem Vestae incestasse dictus sit. Certe adulteras incestissima cupiditate sectabatur.

34. sic qvi promittit cives, vrbem sibi cvrae, [et rei.] // imp. fore. Sic, inquit, qui se inserit senatorio ordini et rem publicam administrare cupit, adstringit se ad eam necessitatem, ut inquiratur in eum a ciuibus, quo genere natus e[s]t in quanto censu sit constitutus.

38. avdes // deiecere de saxo cives. Vt si diceret: audes tribunatum plebis administrare. Nam tribuni plebis damnatos tum saxo Capitolino praecipitabant.

39. avt tradere cadmo. Cadmus carnifex illo tempore fuisse dicitur.

40. at novivs collega gradv post me sedet vno. Sed Nouius, inquit, qui non libertinis parentibus natus, sed ipse libertinus est, proximus a me in equestri ordine sede[a]t.

41. namqve est ille, pater qvod erat mevs. hoc tibi pavlvs. Patre libertino natum esse Horatium et in narratione, quam de [uita] illius habui, ostendi. Ergo Nouium hunc libertinum esse indignatur atque eum tamen in quattuordecim ordinibus sedere.

42. at hic, si plostra dvcenta. Hunc Nouium dicit garrulum et uulgarem esse in causis agendis, per quam gloriam studiorum efficere[t], ut aequo animo sustineatur, quod dissimulata[b] humilitate natalium paulo exertius agat.

44. saltem tenet hoc nos. Ad id pertinet, quod dixerit eum causidicum esse. Ergo sensus est: Hoc me saltem solatur, ut illum sustineam, cum indigner alioquin libertinum equestrem dignitatem consecutum esse.

47. nvnc, qvia sim tibi, maecenas, convictor, ad olim, // qvod mi pareret legio romana tribvno. Dicit sibi inuideri nunc, quod conuiuat cum Maecenate, ante quod tribunus militibus praefuerat, quasi utrumque supra humilitatem generis eius sit.

49. qvia non, vt forsit honorem // ivre mihi [esse] invideat qvivis, ita te qvoqve amicvm. Prudentissime dictum. Forsitam enim merito inuideri debeat ei, qui beneficia fortunae habeat, quae plerumque temere et sine iudicio ullius prouenia[n]t, ad amicitiam Maecenatis consequi nisi uirtute[m] in se prouocatam non potuit. Porro autem quod uirtute[m] ac uero iudicio quis adsequitur, inuideri ei non debet, cum magno labore hoc ei constet.

56. (vt veni coram, singvltim pavca locvtvs // infans namqve pvdor prohibebat plvra profari). Manifestum est infantem a non fando nunc dixisse. Nec enim ad aetatem relatum est. Porro haec re uera natura nobis est, ut, ad sublimioris dignitatis uiros cum adhuc ignoti accedimus, uerecundia nos elingues faciat.

59. satvreiano vectari rvra caballo. Satureiani nomine fundi in Apulia illis temporibus fuisse dicuntur satis ampli ac nobiles. Per quod Apulum equum significat. Apulum autem equum pro optimo utique accipere debemus.

60. respondes, vt tvvs est mos, // pavca: abeo, et revocas nono post mense ivbesqve // esse in amicorvm nvmero. Plerique grauis iudicii uiri ideo non temere in amicitiam recipiunt, ne facile dimittant. Ostendit ergo Maecenatem per nouem menses de se iudicasse ac sic in amicitiam recepisse.

65. atqvi si vitiis mediocribvs ac mea pavcis // mendosa est natvra, alioqvin vera. Verecunde confitetur esse in se nonnulla uitia, uerum tamen mediocria. Et uidetur hoc uerum esse, ut nemo non in aliquo uitio sit constitutus, sed iam dudum bene est, si illud uitium sit paruum et cui ignosci possit.

68. avt mala lvstra obiciet qvisqvam vere mihi. Lustra non ferarum cubilia tantum, sed et popinae dicuntur. Nam et Plautus in Casina ait: // Vbi in lustra iacuisti. Mala lustra autem perpetuo epitheto dixit; nec enim sunt bona, ut ad discretionem eorum mala dixerit. Sic dicitur Plauto: // Athenis Atticis et Lucilio: // Campana Capua.

69. obiciet qvisqvam vere mihi. Bene additum est [uere]. Illud enim nobis curandum est, ne probra, quae in nos dicuntur, uere dicantur; alioqui ne dicantur, in nostra non est potestate.

72. in flavi lvdvm me mittere. Videlicet hunc Flauium cateruarum doctorem fuisse.

83. servavit ab omni // non solvm facto, vervm obprobrio qvoqve tvrpi. Eleganter. Forsitam enim parum sit ita uiuere, ne probrose in te aliquid admittas, nisi etiam suspicionem omnem amoueas.

85. nec timvit, sibi [si] ne vitio qvis verteret, olim // si praeco parvas avt, vt fvit ipse, coactor // mercedes seqverer[er]. Quid quod, inquit, non uerebatur meus pater, ne in malam existimationem apud ciues et cognatos reccideret, si mihi liberalia studia non praestitisset, cum humilis fuerit et praeco et satis filio potuerit esse, si paternam uitam imitaretur. Ergo hoc ipso multo maiorem gratiam se patri suo debere dicit, quod supra uires status sui filium sit prosecutus.

86. vt fvit ipse, coactor. Argentarius scilicet coactor, quod humile ac turpissimum genus quaestus habe[ba]tur.

89. eoqve // non, vt magna dolo factvm negat esse svo pars, // qvod non ingenvos habeat clarosqve parentes, // sic me defendam. Ordo est: Eoque non sic me defendam. Et est sensus: Plerumque, cum humilitas generis obpro- batur alicui, sic se solet defendere, ut non suam culpam dicat esse, quod de talibus parentibus natus sit; ego autem, inquit Horatius, non tantum non dicam hoc, uerum etiam e contrario talibus parentibus me natum gloriabor. Nam si natura permitteret renasci et eligere parentes ex quibus renasceremur, non ego mallem e nobilibus et honoribus functis nasci quam e quibus natus sum.

95. atqve alios legere ad fastvm qvoscvmqve parentes. [Ad fastum] hoc est: ad fastidium ac per hoc superbe.

97. demens // ivdicio vvlgi. Vulgus enim magni facit nobilitatem generis et eos, qui gesserint magistratus.

98. sanvs fortasse tvo. Hoc ad Maecenatem recte dicitur, qui abhorrens senatoriam dignitatem in equestris honoris gradu se continuit.

102. ne solvs rvsve peregre avt. Ordo est: Rusue aut peregre exirem.

104. dvcenda petorrita. Petorritum genus uehiculi est, quod uulgo carrum dicitur.

106. mantica cvi lvmbos onere vlceret. Mantica pera est. Sed hoc ex Luciliano illo sumptum est: // Mantica cantheri costas grauitate pr[a]emebat.

107. obiciet nemo sordes mihi, qvas tibi, tilli. Tillium hunc et supra increpuerat, quod senatoriam dignitatem recepisset, non sufficiens ei nec censu nec moribus.

113. fallacem circvm vespertinvmqve pererro saepe forvm. Fallacem uespertinumque forum mihi uidetur Suburam dicere, quod fere sera hora furtiuas res solent eo uenum deferre. Non autem utique sic hoc dicit Horatius, quasi ipse res furetur et eo deferat, sed potius quod inde occasiones emendi captet.

114. adsisto divinis. Diuinos sortilegos circulatores dicit. Porro autem altioris dignitatis homines erubescunt fere in his uulgi circulis stare, quod tamen sibi licere facere Horatius dicit per uitae libertatem, in qua non esset, si in senatoria dignitate constitutus esset.

115. ad porri et ciceris refero laganiqve catinvm. Hanc escam uulgarem esse nemo est qui nesciat.

116. et lapis albvs pocvla cvm cyatho dvo svstinet. Marmoream Del[i]phicam significat, quae scilicet pr[a]etii non magni est.

117. adstat echinvs vilis cvm p. [Praeter] Echinum Lucilius sic dixit, quasi scortea ampulla sit, ut cum ait: // Echinus c[h]innabari infectus. Hic tamen uitream ampullam intellegere debemus.

118. campana svpellex. Campanam supellectilem uilem intellegi uult, quia Capuae hodie aerea uasa studiosius fabricari dicuntur.

120. qvi se vvltvm ferre negat noviorvm posse minoris. Duo Nouii fratres illo tempore fuerunt, quorum minor tumultuosus faenerator fuisse traditur. Satyrice autem et eleganter hoc dictum, quasi ideo manum leuet Marsyas, quod sustinere in foro non possit hic Nouium. [Obeundus] autem [Marsya], quia in foro uadimonium sistendum apud signum Marsyae sit.

122. avt ego lecto[, cum me delectet]. [Lecto] producta priore syllaba enuntiare debemus, quia frequentatiuum est ab eo, quod est: lego.

123. me tacitvm ivvet. Me delectet.

124. non qvo fravdatis inmvndvs natta lvcernis. Natta pro uulgari ac sordido homine posuit.

126. fvgio rabiosi tempora signi. Caniculares dies dicit, qui sunt caloratissimi.

127. pransvs non avide, qvantvm interpellet inani. [Interpellet] pro eo, quod est ‘prohibeat’ posuit. Dicit autem paululum se prandere ac tantum, ne ieiunus sit. Solent enim ieiunio uires fatigatae deficere.

128. domesticvs otior. Verbum finxit, quod significat: [otior] otium ago.

130. ac si // qvaestor avvs pater atqve mevs patrvvsqve fvissent. Ordo est: ac si quaestor auus atque pater meus patruusque fuissent. Sensus est autem: suauius humilitate generis et dignitatis meae uicturus, quam si ex senatoria familia atque ipse senator essem.

serm. i vii · proscripti regis rupili pus atque venenum...


1. proscripti regis rvpili pvs atqve venenvm. [Hoc in Rupilium Regem Praenestinum, cuius contentionem cum Persio commemorat, cuius Persi iocum refert, qui [quam] quamuis Graecus fuit [hic Persius] ciuitatem tamen Romanam sumpserat; unde hybridam appellat.] Publius Rupilius cognomine Rex Praenestinus post exilium, in quod damnatus profugerat, militauit in Africa sub Attio Varo. Deinde cum praeturam gereret, proscriptus a triumuiris confugit ad Brutum et inter comites habitus est. Ibi militantem Horatium Flaccum iurgio lacessiuit, propter quod amaritudinem stili poeta in eum strinxit.

2. hybrida qvo pacto sit persiv[v]s vltvs. Persius Clazomenius fuit. Hybridae autem proprie dicuntur canes, qui ex inparibus parentibus nati sunt, hoc est ex uenatico et gr[a]egario. Ad hanc similitudinem uidelicet hunc Persium parentes habuisse, id est Graecum et Romanam, aut Romanum et Graecam, et ideo hybridam appellatum.

2. opinor // omnibvs et lippis notvm et tonsoribvs esse. Adeo ait [et] diuulgatum esse, quibus modis insectatus sit Persius Rupilium, ut et in tonstrinis haec et in medicinis narrata sint; fere autem in his officinis otiosi solent consider[ar]e ac res rumoribus frequentatas fabulis celebrare.

4. permagna negotia dives habebat clazomenis. Clazomenae Asiae ciuitas; ergo ‘Clazomenis’ ut ‘Athenis’.

7. adeo sermonis amari, // sisennas, varros vt eqvis praecvrreret albis. Adeo fuit, inquit, in rabie orationis amarus Persius, ut Sisennam atque Varrum longe anteiret; sed hoc ipso ita gloriabatur, quasi quadrigis triumphalibus incederet. Videlicet autem Sisennam et Varrum maledicos fuisse [dicit].

10. hoc etenim svnt omnes ivre molesti, // qvo fortes, qvibvs adversvm. Eadem pertinacia, inquit, mali homines inter se contendunt qua bellant uiri fortes.

15. dvo si discordia vexet inhertes. Id est: si discordia in se incitet inpares ut Diomeden et Glaucum, cito contentio finietur cedente inferiore et ultro dante aduersario munera.

16. vt diomedi cvm lycio glavco. Lycius natione fuit Glaucus, qui cessit Diomedi armis suis aureis, acceptis a Diomede aereis, quod apud Homerum in Zeta Iliados legitur.

19. rvpili et persi par pvgnat. Ioculariter contentionem horum sic refert, quasi gladiatoriam pugnam.

19. vti non compositvm melivs cvm bytho bacchivs. Bythus et Bacchius gladiatores optimi illis temporibus fuerunt. Qui cum multos interemissent commissi inter se mutuis uulneribus conciderunt. Et cum eodem tempore mulier quae VII extulerat nuberet ei qui uxores VII amiserat, compositum est epigramma tale .

23. lavdat brvtvm lavdatqve cohortem. Cohortem comites dicit Bruti, qui in consilio eius erant. Sic et Lucilius ait: // Vt praetoris cohors et Nostius dixit aruspex.

25. canem illvm, invisvm agricolis sidvs, venisse; rvebat. Oportune, quoniam laudans Brutum et comites eius soli et stellis salubribus eos comparauerat, Regem, quem accusat, Caniculae, hoc est pestilenti sideri[s] comparat.

26. rvebat // flvmen vt hibernvm, fertvr qvo rara secvris. Tanto impetu, inquit, eloquium ore effundebat, quanta ui flumen ex montibus altissimis ruit. Hoc enim significat: // fertur quo rara securis. Nam utique non facile itur in ea loca ad caedendum lignum, quae sint nimis alta atque abrupta.

28. tvm praenestinvs salso mvltoqve flventi // expressa arbvsto regerit convicia, dvrvs // vindemiator et invictvs. Vrbane ac copiose, inquit, locuto Persio inuicem Rupilius conuicia regerit non minus ridiculus, quam rustici uindemiatores solent esse in eos uiatores, a quibus per derisum cuculli appellantur. Nam solent de uia rustici circum uiam arbusta uindemiantes a uiatoribus cuculli appellari. Tum illi prouocati tantam uerborum amaritudinem in eos effundunt, ut uiatores illis cedant, contenti tantum eos cucullos iterum atque iterum appellare. [Salso] ergo [multoque fluenti arbusto] ad uindemiatores arbusti relatione facta dictum esse intellegere debemus, qui scilicet salse loquaciterque uiatores insectantur in sui ultionem.

32. at graecvs, postqvam est italo perfvsvs aceto. Allegoricos, postquam est, inquit, Persius acribus conuiciis Rupili Regis percussus.

33. persivs exclamat: per magnos, brvte, deos te oro, qvi reges consveveris tollere, cvr non hvnc regem ivgvlas? Vrbanissimus iocus. Nam quia Tarquinius Superbus rex Romanorum per Iunium Brutum in exilium actus est et Gaius Caesar, qui regnum uidetur adfectasse, per Brutos in senatu est occisus, quasi infestum Brutorum nomen uidetur esse iam regibus. Ergo iocans in nomen Regis Rupili, ait: o Brute, sequere generis tui gloriam et hunc Rupilium Regem extingue.

serm. i viii · olim truncus eram ficulnus, inutile lignum...


1. olim trvncvs eram ficvlnvs. Priapum positum in hortis, qui erant extra portam Exquilinam, antequam aedificiis quoque locus occuparetur, inducit referentem non tam magnum negotium sibi esse custodiendis hortis a furibus atque auibus quae semina consumunt, quam a ueneficis quae se in [h]isdem locis inquietent.

1. invtile lignvm. Merito. Nam haec materia nullis fabricis idonea est. Attende nomen a fico deriuatum ‘ficulnus’, non ut uulgo ‘ficulneus’.

7. vetatqve novis insidere in hortis. Nouis hortis ideo dixit, quod, cum Esquilina regio prius sepulchris et bustis uacaret, primus Maecenas salubritatem aeris ibi expertus hortos constituit. Potest et [nouis hortis] accipi pro ‘recens satis’. Maxime enim aues tum prohibendae ex hortis sunt, ne semina in terra missa colligant.

11. pantolabo scvrrae nomentanoqve nepoti. // mille pedes in fronte, et reliqua. Commune sepulchrum urbanissime dicitur haec regio, namque publicas ustrinas habebat. Quare eleganter Pantolabo et Nomentano, qui bona sua comederant, lata monimenta praestare nunc dicitur, scilicet quia priuata habere non poterant. Solet autem priuatis monimentis inscribi, quod pedes in fronte, quod in agris habeant; item singularibus plerumque litteris notari solet [Hoc monimentum heredes non seque[n]tur], uidelicet nequi ius habeat inferendis ibi reliquiis aliorum mortuorum. Fuit autem Mallius Verna trans Tiberim ingenuis parentibus natus, qui quia a multis pecuniam mutuam erogabat, Pantolabos est cognominatus, sed quamuis aliquot uitiis teneretur, tamen propter scurrulitatem compluribus erat domestice notus. Cassi autem Nomentani huius, quem nepotem propter prodigam uitam appellauit, saepe meminit.

14. nvnc licet esqviliis habitare[s] salvbribvs. Scilicet, quia promotae longius ustrinae, salubres factae sunt Esquiliae.

16. albis informem spectabant ossibvs agrvm. Manifestissima ἔνλειψ[ε]ις. ‘Spectabant’ enim non utique alii quam ‘homines’ intellegendum.

21. simvl ac vaga lvna decorvm // protvlit os, qvin ossa. Bene ‘uaga’, sicut Vergilius: // Errantemque lunam.

23. vidi egomet nigra svccinctam vadere palla // canidiam. Et alibi dictum est Gratidiam nomine fuisse Neapolitanam unguentariam, quam Canidiam hic appellat, et ut ueneficam carpit, ut maxime in epodo carmine.

25. cvm sagana maiore vlvlantem. Memini me legere apud Helenium Acronem Saganam nomine fuisse Horati temporibus Pompei sagam senatoris, qui a triumuiris proscriptus est. Sed cum dicat maiorem, apparet aut sororem hanc habuisse minorem se, aut fuisse et aliam Saganam illis temporibus minorem ha[n]c uel aetate uel natalibus uel censu.

27. et pvllam divellere mordicvs agnam coepervnt. Haec uidelicet iam ad maleficia uenefic[i]arum [haec] pertinent. [Pullam] autem nigram accipere debemus, ut et Vergilius ait: // Ne maculis infuscet uellera pullis // Nascentum.

28. vt inde manes elicerent animas responsa datvras. Mire dictum est ‘manes animas’, hoc est: quae animae manes sunt, ut si diceret: manes mortuorum.

30. lanea et effigies erat altera cerea. Ordo est: lanea effigies erat et altera cerea.

30. maior // lanea, qvae poenis conpesceret inferiorem. Sic figuratas dicit fuisse has duas effigies, ut lanea supplicium de cerea sumere uideretur.

34. serpentes atqve videres infernas errare canes. Sic fere instruit Horatius, ut coniunctiones non suo loco ponat. Et est ordo: serpentes uideres errare atque infernas canes. Sic et paulo supra dictum est: // Lanea et effigies erat altera cerea.

39. ivlivs et fragilis pediatia, fvrqve voranvs. [Pediatius] eques Romanus honesto patrimonio consumpto etiam castitatem oris amiserat, et indulgentia parentum mollis euaserat, ut omnem libidinem cum uoluptate pateretur. Propter quod eum Horatius feminino nomine ‘Pediatiam’, non ‘Pediatium’ appellauit; ob eandem causam et fragilem dixit, id est, mollem. [Voranus] autem Quinti Lutati Catuli libertus omni loco, omni tempore furacissimus fuisse dicitur. De quo etiam illud traditur: cum deprehensus a nummulario esset, cuius de mensa nummos subtractos in calceos sibi infarciuerat, quidam iocans in eum ‘belle’ inquit ‘sic te nummularius ille exchalciauerat’ cum adspiratione secundae syllabae, ut simul et chalcon, id est aes, ei ablatum excalciato obiceret.

43. et imagine cerea largior arserit. ῾Υπέρμετρος uersus, ut est ille Homericus: // Κύκλωψ τῆι πίε οἶνον, ἐπεὶ Φάγες ἀνδρόμεα κρέα. et Vergilius: // Hic finis fandi. Solio tum Iuppiter aureo et alibi: // Iamque iter emensi turres ac tecta Latinorum.

48. canidiae dentes, altvm saganae caliandrvm excidere. Iocatur in has, quasi altera dentibus adpositis uti solita sit, altera quod glabra fuerit caliandrum, id est galericum habere consuesset. Caliandri meminit et Varro in eo libro, qui inscribitur Virgula diuina, dicens: // Ego nunc postulem, Agamemno[na], meum? // Tantis coturnis accipit critonia caliandrum.

49. atqve incantata lacertis // vincvla cvm magno risvqve iocoqve videres. ‘Videres’ uerbum reuocandum ad id, quod dixerat [excidere]. Sic enim coniungendum: excidere uideres.

serm. i ix · ibam forte via sacra, sicut meus est mos...


1. ibam forte via sacra, sicvt mevs est mos. Refert hac satura descendentem se uia sacra incidisse in hominem molestum et garrulum neque se ab eo auellere potuisse, nisi aduersarius superuenisset, a quo uadimonium sibi dictum sit. Et totum hunc sermonem dramatico charactere alterno sermone uariat.

2. nescio qvid meditans nvgarvm. Sic uerecunde poetae nugas et lusus solent appellare uersiculos suos.

3. occvrrit qvidam notvs mihi nomine tantvm, hoc est: cuius nihil aliud noueram, quam nomen.

11. o te, bolane, cerebri // felicem — aiebam tacitvs. Bolanum nomine nescio quem fuisse dicit adeo liberum, ut nullius ineptias ferret, quin, quod de eo sentiret, statim in eum diceret.

16. nihil opvs est te circvmagi. Hoc ex Horati persona intellegendum.

16. te circvmagi: ‘mecum’ utique intellegendum.

19. nihil habeo qvod agam, et non svm piger. Hoc ille molestus dicit.

22. si bene me novi, et reliqua. Et Viscum et Varium Horatius amicos habuit. De Visco infra dicetur, Varius tamen de doctissimis fuit et magnus his temporibus habitus est. Nam et tragoedias fecit.

23. nam qvis me scribere plvres et reliqua. Eleganter dicit eum his rebus sibi placere, quae ad doctrinam non attinent. Ideo ostendit imperitum satis et inportunum hominem fuisse.

20. est tibi mater, cognati? Hoc Horatius interrogans illum dicit.

27. havt mihi qvisqvam; // omnes composvi. [felices]. Ille molestus hoc dicit.

28. nvnc ego resto. Hoc Horatius tacitus apud se dicit. Ait autem se superesse, quem ille occidat per inportunam garrulitatem.

29. confice! namqve instat fatvm mihi triste, sabella // qvod pvero cecinit. Sibi dicit Horatius: ‘confice, namque instat fatum. Significat autem Sabellam natione nutricem se habuisse sortilegam, quae urna sortes ducere solita esset.

31. hvnc neqve dira venena neqve hosticvs avfer[r]et ensis. Haec uerba sunt sortis ipsius ductae.

33. garrvlvs hvnc qvando consvmet cvmqve. Ordo est: quando cumque.

35. ventvm erat ad vestae. Subaudiendum: ‘aedem’, aut quid tale. Conueniunt nescio quomodo τῆι ἐλλείψει [rei latione sui] loca sacra. Sic denique et Terentius ait: // Vbi ad Dianae ueneris. Sic denique nos hodie ‘in Claudi’ uel ‘in Telluris’ dicimus, nec addimus ‘aedem’ aut ‘templum’.

37. qvod ni fecisset, perdere litem. Et hic audiendum per zeugma: ‘debebat’, ut sit ‘perdere litem debebat’.

38. inteream, si avt valeo stare. Hoc Horatius dicens negat se posse eum expectare.

41. tene relinqvam an rem? — me, sodes. [Rem] pro lite dixit. Sic denique et in [legibus] scriptum inueniri solet: // Rem siue litem.

42. ego, vt contendere dvrvm cvm victore, seqvor. Ordo est et sensus: Ego sequor, ut est durum contendere cum uictore, id est pertinace.

43. maecenas qvo modo tecvm? — // hinc repetit. Repetit, inquit, mecum sermonem molestus ille. [Maecenas quomodo tecum]. Et subaudiendum: agit.

44. pavcorvm hominvm et mentis bene sanae. Hoc Horatius dicit.

52. magnvm narras. Ne necesse sit frequenter ostendere, quis quae uerba habeat aut unde incipiat loqui, hoc obseruandum est: deinceps ut supra, ut, ubi duo puncta interposita sunt, alteram personam loqui intellegas. Certe iam sensus ipse docet, quid Horatius, quid ille molestus dicat.

60. ecce fvscvs aristivs occvrrit, mihi carvs. Aristius Fuscus praestantissimus grammaticus illo tempore et amicus Horatii fuit.

62. vnde venis? et // ‘qvo tendis?

63. rogat et respondit. vellere coepi. Eleganter mixtum inter se et confusum sermonem interrogandi ac respondendi expressit.

64. et pressare manv lentissima bracchia. [Sed] [lentissima] nomen positum est pro aduerbio. Non enim ‘lentissima bracchia’, sed ‘lentissime pressare bracchia’ intellegendum.

65. male salsvs ridens dissimvlare: mevm. ‘Male salsus’ stolidus ac derisor hic intellegendum.

67. certe nescio qvid secreto velle loqvi te // aiebas mecvm. Hoc Horatius ad Fuscum dicit, quaerens cum eo secedere, ut eum moneret tollere aliquid causae, quae cit[i]o se ab inportuno illo auelleret.

69. hodie tricesima sabbata. Sabbata lunaria significat, quae uulgares homines ferias sibi adsumunt.

69. vin tv // cvrtis ivdaeis oppedere? Curtos Iudaeos dixit, quia uirile membrum uelut decurtatum habeant recisa inde pellicula. [Oppedere Iudaeis] autem, quasi contemnere eos ac religiones eorum deridere significat.

71. at mihi: svm pavlo infirmior, vnvs // mvltorvm. Hoc Fuscus dicit, stupore scilicet adhibito, ne Horatium cupientem auelli ab illo molesto liberaret.

72. hvnccine solem // tam nigrvm svrrexe mihi. Horatius dicit nigrum ac per hoc tristem diem sibi inluxisse, quia in istum molestissimum inciderit.

73. fvgit i. Fuscus scilicet.

75. et ‘qvo tv tvrpissime? Aduersarius cum occurrisset illi inportuno hoc ei dicit.

76. et ‘licet antestari? Aduersarius molesti illius Horatium consulit, an permittat se antestari, iniecta manu extracturus ad praetorem, quod uadimonio non paruerit. De hoc autem lege Duodecim tabularum his uerbis cautum est: // Si in ius uocat, ito ni it, antestamino; // igitur en capito. ‘Antestari’ est [an] ergo ‘ante testari’ scilicet ‘antequam manum inici[t]at’.

76. ego vero oppono avricvlam. Hoc Horatius dicit. Porro autem qui antestabatur quem, auriculam ei tangebat atque dicebat: [Licet te antestari]? Si ille responderat [Licet], [et] tunc iniecta manu aduersarium suum extrahebat; nisi autem antestatus esset, qui inicere manum aduersario uolebat, iniuriarum reus constitui poterat.

78. sic me servavit apollo. [De] hoc de illo sensu Homerico sumpsit, quem et Lucilius in sexto satyrarum repraesentauit sic dicens: // Vt discer[e]peret hac; // τόνδ᾿ ἐξήρπαξεν ᾿Απόλλων // [quem rapuit Apollo] [fi] [A tergo]. Significat Horatius se sic liberatum ac recreatum, dum illum molestum aduersarius suus rapit Ap[p]ollinem imitatus.

serm. i x · lucili, quam sis mendosus, teste catone...


1. nempe incomposito dixi pede cvrrere versvs. Respondet his, a quibus inculpatus erat, quod Lucilii uersus damnasset in ea satyra, quam supra habuit, quae sic incipit: Eupolis atque [C][ratinus Aristofanesque poetae]. Nam dixerat ibi: Durus componere uersus. Nam fuit hoc uitios[i]us. Nunc autem dicit non se poetam inprobasse, sed uersus eius, quos non suo uitio duros, sed saeculi fecit.

3. at idem, qvod sale mvlto vrbem defricvit, charta lavdatvr. Salem pro urbanitate posuit. Sed sales in hac significatione pluraliter solent dici, uerum quia [defricuit] dicturus erat, necesse habuit quasi de uero loqui, et ideo singulari numero dixit. Scimus autem Lucili[an]um urbanis salibus multos Romanorum carpsisse.

5. nam sic et laberi mimos. Laberi mimos negat magnopere mirandos esse, quamuis iocis et amaritudine abundantes sint, re uera humiles et in uerbis et in conceptionibus materiae.

7. ergo non satis est risv didvcere rictvm avditoris. Non satis est, inquit, tantum modo loqui, ut qui audiat rideat, quamuis non negauerim esse et in hoc non nullam uirtutem.

9. est brevitate opvs, vt cvrrat sententia nev se. Breuitate orationis utendum esse ait, ut cito sententia finiatur, ne defatigetur auditor. Eloquentiae enim uirtus non tantum in eo est, ut pauca copiose, sed etiam ut breuiter multa dicantur. Sic et Marcus Cato a Sallustio laudatur paucis absoluisse.

13. interdvm vrbani, parcentis viribvs. Qui alioqui parcit uiribus, id est laborare non uult, atque, etiam siquid roboris in corpore habet, uult data opera delicatus uideri.

14. ridicvlvm acri // fortivs et melivs magnas plervmqve secat res. Interdum, inquit, uel uenuste magis mordent dicta, quam quae acriter et turbulenta oratione prompta sunt.

16. illi, scripta qvibvs comoedia prisca viris est. Hoc absolute, hoc est: hac re, et [stabant] constabant ac ualebant significat. Ad id autem pertinet [hoc stabant], quod dixerit [ridiculum acri fortius], [ac melius magnas plerumque secat res]. [Neqve simivs iste]. Adnotandum, quod, cum uulgo receptum sit simiam tantum dici debere, simium dixit. Demetrium autem modulatorem propter maciem ac paruitatem corporis hoc nomine appellat. Hos autem duos, Hermogenen et Demetrium negat antiquas comoedias legere, neque alios quam Licini Calui, et Valeri Catulli uersus modulari. Itaque fastidiens eorum iudicium, et infra Demetri[i] [teque] [Tigilli], ait, Discipularum inter iubeo plorare cathedras.

20. at magnvm fecit qvod verbis graeca latinis miscvit. Castigat eos, qui mirantur Luci[l]lium, quod inseruerat uerba Graeca orationi Latinae, cum id facere quiuis possit, sicut Pitholeo Rhodius, qui huius modi epigrammata effutiuit magis quam scripsit. Etenim infirmitatis putatur esse orationem Latinam uerbis Graecis fulcire.

21. o seri stvdiorvm: ὀψιμαθεῖς [id est qui uultu docti sint].

21. qvine pvtetis. [[Qui] :] Ne adiectum, ut egone, tune; abundat ne syllaba. Est sensus: o seri studiorum, qui putetis difficile et mi[se]rum esse Rhodio quod Pitholeonti contigit. Hic autem perquam ridicule Graeca Latinis admiscuit.

24. vt chio nota si commixta falerni est. Hironiam dicit. Nam licet Chium uinum, quod est dulce, austerissimo Falerno mixtum suauem saporem faciat, non tamen intellegi uult, uerba Graeca ac Latina mixta eadem ratione concinnam reddere orationem.

25. cvm versvs facias, te ipsvm percontor. Eum, qui uersus Lucilianos laudauerat, quod Graeca Latinis admixta habeant, reprehendens interrogat, utrum hoc ipse tunc tantum facturus sit, cum poema scribat, an etiam cum reum defendat.

25. an et cvm dvra tibi peragenda rei sit cavsa petilli? Maligne Petillium Capitolinum duram causam habere dixit, quamuis absolutus sit. Hunc autem et supra rettulimus reum fuisse furtorum in Capitolio, cuius custos fuerat.

28. cvm pedivs cavsas exsvdet, pvblicola. Pedius Publicola et Messala adeo curasse dicuntur, ne Graeca Latinis uerbis inmiscerent, ut Messala primus funambulum dixerit, ne οχυνοβάτην diceret. Post hunc Terentius dixit: Funambuli eodem accessit exspectatio.

30. canvsini more bilingvis. [Bilinguis] dixit, quoniam utraque lingua usi sunt, sicut per omnem illum tractum Italiae, quoniam ex maiore parte Graeci ibi incoluerunt, ex quo Magnae Graeciae nomen accepit. Ideo ergo et Ennius et Lucilius [Brutta][t][e bilingui] dixerunt.

32. vetvit me tali voce qvirinvs, // post mediam noctem visvs, cvm somnia vera. Eleganter a Quirino se prohibitum ait Graeca Latinae linguae admiscere, quoniam utique Romulus ut nominis, ita etiam linguae Romanae auctor uidetur esse. Ferunt autem post mediam noctem somnia ueriora esse, quia tunc iam mens et a potu et a cibo purior est.

36. tvrgidvs alpinvs ivgvlat dvm memnona. Cornelius Alpinus Memnona exametris uersibus nimirum descripsit. Et belle iugulat Memnona dilogos ait. Nam sub ea specie quasi dicat dum describit, quem ad modum Memnon iuguletur, intellegi uult ab ipso potius iugulari, dum male scripsit.

36. dvmqve // diffinget rheni lvtevm capvt. Et hoc dilogos. Nam in describendo Rheno, qui recte luteus dicitur, quod et turbida semper aqua et limosis ripis sit, quasi ab ipso poeta luteum fieri mala descriptione ostendit. [Diffingat] autem figurat ac per hoc describit significat.

37. haec ego lvdo[, qvae neqve in aede sonent]. Et supra diximus, uerecunde fere poetas uersus suos lusus dicere.

38. qvae neqve in aede sonent. In aede Musarum, ubi poetae carmina sua recitabant. Ait se id genus carminis scribere, quod Meci Tarpae arbitrio non subiciatur. Nam hi fere, qui scaenae scribebant, ad Tarpam hunc uelut emendatorem ea adferebant.

40. argvta meretrice pote[n]s davoqve chremeta. Solum illis temporibus Gaium Fundanium dicit comoedia[ru]m bene scribere, at Pollionem tragoediam, quae trimetris uersibus fere texitur, epicum autem carmen ualidissime Varium, molle uero ait et elegans Vergilium. Sed apparet, cum hoc Horatius scriberet, sola adhuc Bucolica et Georgica Vergilii in notitia fuisse.

46. hoc erat experto frvstra et reliqua. Quoniam alii alia carminum genera consummate scriberent, quorum mentionem habuit, sermonum autem frustra temptasset Terentius Varro Narbonensis, qui Atacinus ab Atace fluuio dictus est, item Ennius, qui quattuor libros saturarum reliquit, et Pacuuius huic generi uersificationis non suffecissent, se idem scribere ait ita, ut aliis maior sit, Lucilio minor. Quem inuentorem huius operis merito dixit, quia primus Lucilius huius modi carmina scripsit.

50. at dixi flvere hvnc lvtvlentvm. Supra dixerat: Saepe ducentos, Vt magnum. uersus dictabat stans pede in uno. Cum [a]flueret lutulentus.

51. plvra qvidem tollenda relinqvendis. age, qvaero.

53. nil comis tragici et reliqua. Ordo est: Tragici Acci nihil mutat Lucilius? Et hoc interrogatiua figura cum hironia quadam pronuntiandum, quia ex contrario intellegendum est. Comis autem Lucilius propter urbanitatem dicitur, et mutat pro eo, quod est emendat, positum est. Facit autem haec Lucilius cum alias, tum uel maxime in tertio libro; meminit VIIII. et X.

54. non ridet versvs enni gravitate minores. Eadem, qua supra, figura et hoc dicitur. Sensus autem est: Non ergo etiam Enni uersus ridet, qui minores sunt, quamquam dignitatem eius agnoscit?

55. cvm de se loqvitvr non vt maiore reprehensis. Hoc est: cum ita sua ostentat scripta et Enniana reprehendit, ut non tamen se Ennio praeponat. Per quae uult intellegi Horatius et sese ita Lucili uersus reprehendisse, ut non tamen se ei anteponat.

57. nvm illivs, nvm rervm dvra negarit et reliqua. Sensus est: Num illius natura, aut numquid magis rerum earum, quas scripsit, negarit ei uersus molliores?

61. etrvsci // qvale fvit cassi rapido ferventivs amni. [Cassi Etrusci Parmensis dicit, cuius tragoedia [haec est] Thyestes exstat].

63. capsis qvem fama est esse librisqve // ambvstvm propriis. Aspere, quasi tam uerbosa aut tam multa scripserit, ut, cum non uiderentur legi digna, illis ipsis mortuus exustus sit.

66. et graecis intacti carminis avctor. Hoc ideo dictum, quia nulli Graecorum exametris uersibus hoc genus operis scripserunt.

71. saepe capvt scaberet, vivos et roderet vngves. Hinc Persius Flaccus illud sumpsit: Nec pluteum caedit nec demorsos sapit unguis. Non cessat autem Lucilium tangere, quasi incuriose scripserit.

75. vilibvs in lvdis dictari carmina malis? Ludis litterariis dicit, in quibus carmina uulgata pueris adhuc rudibus dictari solent.

76. vt avdax, contemptis aliis, explosa arbvscvla dixit. Arbuscula mima fuisse traditur, quae cum ab irato populo exploderetur, [id est, strepitu plausus eiceretur,] ab [a]equitatu autem laudaretur, ait se contentam esse honestorum testimonio. Quid autem per haec de se intellegi uelit Horatius, manifestum est.

84. ambitione relegata. Id est remota ambitione ac per hoc non tumide nec iactanter loquens.

90. demetri teqve, tigilli. De Demetrio et paulo supra dictum est, de Tigillio autem Hermogene saepe.

91. discipvlarvm inter ivbeo plorare cathedras. Eleganter haec in modulatores dicuntur, quia puellae maxime docentur huius modi delicias.

92. i[i], pver, atqve meo citvs haec svbscribe libello. Eleganter, quasi hoc ex tempore dixerit, praecipit puero, in librum suum illud conferat, ne pereat tam oportunum et congruens in modulatores dictum.

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII