epist. ii i · maecenas atavis edite regibus-,
1. cvm tot svstineas et tanta negotia solvs. Apparet hunc librum, ut supra diximus, hortatu Caesaris scriptum esse. Cuius rei etiam Suetonius auctor est. Nam apud eum epistula inuenitur Augusti increpantis in Horatium, quod non ad se quoque plurima scribat. Ergo hic principium cum laude imperatoris, et ab excusatione, quod illum nol[u]it occupatum in rep(ublica) suis inpedire sermonibus. Totaque sententia huius epistulae de poetis est ad hoc, ut subtiliter in eorum fauorem Caesarem moueat. Dicit enim Horatius Augusto soli contigisse, ut inuidiam uirtute uiuus euinceret, ceterum autem anti[n]qua nouis melioribus anteponi.
1. cvm tot svstineas. Totus hic est sensus: Cum tantis rebus detinearis, o Caesar, remp(ublicam) laedere [s]est tempora tua, quae omnium commodis inpendenda sunt, longo sermone morari.
3. in pvblica commoda. Per hoc pulchrior est laus. Et incerta distinctio est: utrum ‘emendes in publica commoda’ an ‘in publica commoda peccem’.
4. morer tva [ni] tempora. Occupem teneamque te, cuius omne tempus in publica commoda consumendum est.
5. romvlvs et liber. Laudata uirtute Caesaris laudat etiam felicitatem, qua dicit huic soli contigisse, ut inter homines etiam nunc posito iam diuini honores decernantur, quod nulli concessum sit horum, quos enumerat, hoc est, Romulo Libero Castori et Polluci, et cum his Herculi. Et est ordo: Romulus et Liber dum terras hominumque c. g. a. Nam illi, de quibus supra dixit: // Post ingentia facta deorum in templa recepti, sunt.
8. agros adsignant. Hoc est: colonias deducunt conduntque urbibus milites suos.
9. ploravere. Plus dixit quam ‘doluerunt’.
10. diram qvi[s] cont. hi. Hercules scil(icet). Et bene hoc elegit, quod inter labores eius uel maximum fuit.
11. nota portenta. Quae sunt in XII Herculis laboribus diffamata.
11. fatali labore. Vtrum quem ad modum Vergil(ius) dixit: // Vt duros mille labores // Rege sub Eurysteo fatis Iunonis, an [fatali], pro capitali ac molesto, ut ipse alibi: // [Pl]Ilion Fatalis incestusque iudex.
12. svpremo fine, id est morte. Et est sensus: expertus est inuidiam tunc finiri, cum etiam uita finitur.
13. vrit enim fvlgore svo. Rationem exponit, propter quam minus coluntur uiui, qui uirtute ceteris antecellunt, post obitum diliguntur. Grauis est enim, inquit, inferioribus et infra positis nocet, qui artibus bonis ceteros uincit; is [sed] requiritur tamen ac desideratur extinctus.
13. vrit enim fvlgore. Splendore quo fulget, et bene [urit] ad fulgorem rettulit.
15. praesenti. Viuenti, sed splendidius hoc est quia glossematicos.
15. matvros. Adceleratos uel oportunos meritis tuis atque [maturos] ait recte. Aliis enim non maturi, sed seri honores dati sunt.
16. ivrandasqve ac per hoc: diuinos tibi honores decernimus.
17. nil oritvrvm a. Et hoc splendidius quam si ‘nasci habere’ uel ‘natum esse’ dixisset. Oritur enim sol, et oriri lux dicitur.
18. sed tvvs hic popvlvs. In hac sola re sapit, quod in te recte uidet, in ceteris autem peccat, qui nil optimum nisi antiquum putat et sui temporis uniuersa contemnit.
21. terris semota s. Vetera ac demortua.
21. svis // temporibvs defvncta. Ea, quae sua tempora conpleuerint ac finierint.
22. fastidit et odit. Auxesis; plus enim [odit] quam [fastidit].
23. sic favtor vetervm. Vsque adeo ueteribus fauens, ut etiam legum XII tabulas a decemuiris scriptas et foedera uel cum Sabinis uel cum Gabinorum populo sub regibus facta, quae nunc Romanis ob austeram et rancidam uetustatem, Latina non esse uideantur ita pulchra existimet, ut ea Musis in Albano monte loquentibus dicat esse prolatiua, et non iam disertorum hominum, sed Musarum etiam [in]uideatur oratio.
26. pontificvm libros. Vtrum annales, an ius pontificale signif(icat)?
26. annosa volvmina vatvm. Veteris Marcii uatis Sibillaeque et similium.
27. albano monte. Cur [in Albano monte]? Vtique propter uetustatem, quod ante Romam Alba regnauit.
28. si qvia graecorvm svnt. Haec tota sententia usque [miratur nihil] [n][i][s][i quod Libit][in][a sacrauit] hunc sensum continet: si ideo carmina Latina[nti] antiquissima quaeque laudantur, quia antiquissimi quique [an] Graecorum optime scripserunt, eo res redit, ut secundum eandem aestimationem, in qua doctrina, non tempus quaeritur, [eandem] debeat et Romanus poeta statim placere, qui bonus est. Quod si non est, quid multa[ta] men[e]tiamur, ut illi, qui, quae manifesta sunt, negant? Non solum enim adsecuti doctrinam sumus, uerum etiam Graecos uicimus. Sin autem tempus et uetustas in carmine tamquam in uino sunt inquirenda, uelim scire, quotus annus prob[r]um carmen efficiat. Quo ipso facile demonstratur stultitiae esse tempora [tur] in libris considerare, non meritum.
29. eadem trvtina. Eodem examine, eodem iudicio, eadem aestimatione.
31. nihil. Quae sunt, negant. Nam constat intra oleam et extra nucem esse duritiam.
32. venimvs ad svmmvm fort. Vtrum ‘imperio’ an ‘et ceteris rebus, quas enumerat’? Non habet, inquit, quod nobis amplius fortuna iam praestet. Ergo et perfecti poetae sumus. Sed hoc intellegi quam dici se maluit.
36. qvi decidit. Qui defunctus est.
38. exclvdat ivrgia finis. Tamquam tacentem urguet ad numerum annorum significandum. Pone, inquit, finem et iam nulla contentio est.
39. est vetvs atqve probvs. Hoc quasi ex alia persona dicitur.
40. qvid qvi deperiit. Hoc Horatius ex persona sua dicit.
41. veteres: bonos.
8. an qvos et praesens et postera r. ae. Malos.
43. iste qvidem veteres. Hoc ex alia persona.
45. vtor permisso. Ex sua.
45. cavdae . . . vt eqvinae id est: singulos.
47. dvm cadat elvsvs. Tam diu singulos annos detraham, donec paulatim subducto aceruo numeri decipiatur elusus, qui ad summum tempor(um) uocat poetas. Et hoc uincet uel in augendis uel in minuendis aceruis.
48. qvi redit ad fastos. Qui per consules annorum colligit numerum.
49. miratvr. Et qui nihil laudat nisi quod [d]elatum fuerit et sepultum. Mire[r] ergo dictum et facete [Libitina et sa][c][rauit], quasi ab ipso feretro uenerationem acceperit poeta defunctus.
51. leviter cvrare videtvr. Securus iam de prouentu suae laudis est Ennius, propter quam ante sollicitus in principio annalium suorum somnio se scripsit admonitum, quod secundum Pythagorae dogma anima Homeri in suum corpus uenisset. Facete autem [somnia Pythagorea] dixit, ut ipsum etiam Pythagoram cum sua sibi[met] metempsychosi ridere uideatur.
51. leviter cvrare. Securus esse.
52. qvo cadant. Quem successum habeant. Ostendere autem uult sine difficultate poetas ueteres solere laudari.
52. somnia pythagorea. Sunt libri annalium.
55. ambigitvr . . . avfert pacvivs docti f. s. Cum ambigitur, uter utro sit prior, ambo laudantur. Nam Pacuius famam docti[s] aufert atque consequitur Sophoclis, Accius Aeschyli Euripidis, qui dicendi sunt alti. Alii sic accipiunt, tamquam senilis a doctrina et gloria adscribatur Pacuio, Accio uero altitudo ingenii sublimitasque uerborum. An ambo senes gloriam consequuntur, alter docti, alter alti tragoediographi?
57. dicitvr afrani toga. Bene; togatas enim scripsit Afranius, in quibus Menandri stilum uidetur imitatus.
59. vincere caecilivs gravitate, terentivs arte. Vtrum alterutrum uincit, an ceteros uniuersos?
60. hos ediscit. In scholis.
60. et hos arto[s] stipata: in spectaculis.
61. habet. Credit, ducit, existimat.
62. ad nostrvm tempvs l. s. a. a. Ordo est: ab aeuo Liui scriptoris usque ad nostrum tempus [L. s. a. a. Ordo est ab aeuli scriptoris usque] quaedam rect[a]e, quaedam praue iudicat populus. Liuium autem dicit Andronicum, qui primus omnium Latinas fabulas scripsit.
64. si veteres ita miratvr. Hoc peccat.
66. si qvaedam nimis antiqve. Hoc rec[ep]tum.
67. ignave: humiliter.
68. et iove ivdicat aeqvo. Propitio [et propitio et] si[bi] quidem Ioue irato fit, ut errent homines ac delirent.
69. non eqvidem insector. Quod uitium est [et] obtrectantis [est] hominis.
69. delenda [l. e. f.] Faceta subtilitas. Non censeo, inquit, dele[ga]ndum Liuium, et hoc illi honoris causa defero propter uetustatem. Ex libris eius saeuus, inquit, Orbilius quondam librarius magister mihi dictata praebebat.
70. plagosvm. Saeuum et saepe plagas inferentem.
71. sed emendata. Non delendum puto Liuium, sed indignor illum pro perfecto et emendato auctore laudari.
72. et exactis m. d. m. Examine uel [p]agina[e], quae pars trutinae est.
76. indignor qvicqvam re. Deest: in meis carminibus.
78. nec veniam . . . posci. Deest ‘modo’, ut sit: non modo ueniam, sed etiam honorem antiqui[tu]s posci [uideo posci] et audiendum iterum est ‘indignor’, ut sit zeugma a superiore, aut deest ‘uideo’, ut sit ἔλλιψις.
79. recte necne crocvm floresqve. Atta togatarum scriptor est, qui in fabula, quae inscribitur Materterae, ita florum genera enumerat, ut sine dubio reprehendendus sit ob nimiam loquacitatem.
80. si dvbitem. Plus dixit, quam si diceret ‘reprehendam’.
80. clament periisse p. Non ‘dicant’, sed [clament]. Et bene [patres], quibus sola antiquitas placet. An [patres] hoc est: senatus?
81. ea cvm reprehendere coner. Recte reprehendere ‘coner’ inquit; non enim ‘reprehendam’. Aesopus autem et Roscius famosissimi comoediarum actores fuerunt. Ac per hoc ostendit stultos homines, qui non merito ac uirtute stili, sed tantum modo personarum auctoritate moueantur.
84. vel qvia nihil rectvm. Hoc uitium superbiae est.
84. vel qvia tvrpe p. p. m. Nobis scil(icet). Et hoc uitium praui pudoris est. Nisi essent pueri male docti, dicerent.
86. iam saliare nvmae. Quod Saliis Numa ipse conscripsit in templis canendum.
86. et illvd, qvod m. i., s. v. s. v. Qui me dicit nescire, quod et ipse nescit.
88. ingeniis non ille. Hoc sensu uult ostendere huius modi homines, qui non merito ac uirtute stili, sed tantum modo personarum auctoritate mortuis faueant, [s]et, quod est peius, inuidos, qui uiuos contra meritum oderint.
90. qvod si tam graecis n. i. f. q. n. Quod si ab initio idem Graeci facerent, quod nunc Romani, ut odissent nouos poetas, qui essent, inquit, hodie ueteres, aut qui ad nostra tempora perueniret, quod legere[t] omnes et manibus habere possemus?
93. vt primvm positis. Hic ostendit, quod fuerit initium poeticae professionis, ut probet, quod nunc inueteratum est, aliquando coepisse.
93. nvgari: ludere, [enumerat] scribere, quia bella non nugae sunt.
94. et in vitivm f. l. Dicit in uitium facilitate[m] prosperae fortunae isse delicias, in quas lapsa sit Graecia, [si] postquam bella deposuit.
95. nvnc athletarvm. Enumerat, quas artes Graecia per pacem et otium sit secuta.
99. svb nvtrice pvella. Ita Graecia cupide adpetita studia celeri satietate deseruit, ut [et] si puella infans esset et sub nutrice agens etiam luderet.
100. plena: satiata.
101. qvid placet avt odio. Sententia est, qua ostendit Horatius nihil nos cupere uel odisse, quod non secuta satietate mutemus.
102. hoc paces habvere. Hoc habuit, inquit, pacis otium, ut diuersis delectationibus animi hominum pascerentur. Ventos autem secundos fortunam prosperam dicit.
103. romae dvlce div. A Graecorum moribus transit ad consuetudinem ueterum Romanorum, et dicit, quem ad modum maiorum posteris consuetudo mutata sit in usum poeticae disciplinae.
103. sollemne, quia legitimum ac debitum.
104. clienti promere ivra. Respondere de iure aliquid consulenti.
105. cavtos . . . Pecuniam commodare. [Cautos nummos] dicit, uel qui per chirographum et cautionem crederentur, uel [cautos nummos], id est legibus, hoc est, non inlicitis usuris datos.
105. nominibvs rectis. Recta nomina: legibus facta in defe[ne]rendis debitoribus.
106. maiores avdire. Iunioris officium.
108. mvtavit m. p. l. Causa, cur mutauit mentem populus: quia leuis.
108. et calet vno. Rebus omnibus positis poeticam solam multitudo delegit.
109. ivvenes p. c. Hoc est: omnis aetas. Et bene additum [seueri], quod in re ludicra maior reprehensionis causa sit.
110. fronde comas vincti. Quod [fronde comas uincti]: iactantis, quod [cenant et carmina dictant] [carm(ina) di(ctant)]: intemperantis est.
111. ipse ego q. n. Satyrice ne sibi quidem pepercit.
112. invenior p. m. Bene ‘Parthis’, qui perfidi sunt, ut qui Romanos fraudibus duces saepe deceperunt.
112. privs orto sole. Figurate pro: antequam sol oriatur. Hinc ergo, [h]inquit, mendax sum, quod non solum scribo, quod nego facere, sed etiam studiosissime scribo.
113. scrinia capsas dicit, [inquit] in quibus scripta omnia reponantur.
114. navem agere ignarvs. Haec exempla aduersus eos refert, qui ignari artis poetae haberi cupiunt, cum in ceteris professionibus nullus sit, qui disciplinae titulum non perdoctus inuadat. Et mire dixit [nauis ut] non ‘helleborum’, sed ‘abrotonum’, quod minore periculo etiam indoctus miscere potest, ac dare.
116. promittvnt: profitentur.
116. fabrilia. Absolute; non enim adiecit ‘ferramenta’ aut ‘opera’.
117. scribimvs indocti. Hoc cum pronuntiatione inferendum est supra dictis.
118. hic error tamen. ᾿Επιθεράπευσις est. Nam dicit hunc errorem, quod docti indoctique scribant.
118. hic error tamen et levis haec insania qvantas // virtvtes h. [Virtutes] modo pro utilitatibus posuit.
119. collige: intellige, argumentare, adsequere.
119. vatis avarvs. Non facile, inquit, auarum poetam repperias. Et bono ordine secundum laudis praecepta ante ostendit, quibus malis careret, et sic uenit ad ea bona, quae habet.
123. vivit siliqvis. Hoc est: paruo uiuit, ideo auarus est. Siliquas autem aut specialiter dicit eas, quae in uepribus nascuntur, aut pro omni legumine, quia siliquis, hoc est fasellis continetur.
124. militiae qvamqvam piger et malvs. Malum debilem, inbellemque nunc dicit, secundum Graecos, qui huius modi homines κακόνους nominant.
124. vtilis vrbi si das: si das urbem, quae magna est, etiam a paruis rebus adiuuari posse, ut a poetica uel grammatica professione.
126. os tenervm. Recte: [os tenerum pueri poeta][fo][rmat]. Poeticis enim lectionibus os infantis adhuc debile balbumque corrigitur.
127. torqvet ab obscenis iam nvnc sermonibvs avres. Delectat aures carminibus, ut auocet a turpibus dictis.
128. mox etiam pectvs. Verum est. Multae enim sunt in poetis utiles βιωφελεῖσ que sententiae.
128. amicis praeceptis. Hoc est: utilibus.
130. orientia tempora. Proponens exempla multa efficit, ut orientia tempora, hoc est uenientia, cuius modi futura sint, aestimemus et instruamur ex ante gestis.
131. inopem sol[e]atvr uel delectamento sui uel praeceptis philosophorum.
132. castis cvm pveris. Infert per auxesin, quod quis per choros a dis impetrat puerorum ac uirginum, poetae adscribendum esse, qui carmina ipsa componit.
134. poscit opem chorvs et p. n. s. Ac per hoc: exauditur. Hic autem signif(icat) carmina, quibus dii placantur, hoc est: paeanas dithyrambos hymnos prosodia.
135. caelestis inplorat. Enumerat, quae et quanta dii pueris et puellis, precantibus merito carminis praestent.
137. impetrat et pacem. Vtrum deorum pacem an uere pacem, id est, finem belli.
139. agricolae prisci. Dicit usque adeo carmina ubique grata esse, ut etiam rustici ueteres carminibus se delectarent, cum diuinis rebus operarentur.
139. parvo beati. Ita non auari, ut inter paruas opes beati uixerint.
140. condita post frvmenta. Post messem an post uindemiam? Nam et [autumni frumenta] Sall(ustius) dixit.
141. spe finis dvra. Vera sententia est tolerabilem fieri laborem laboris fine proposito.
143. tellvrem porco, pro porca. Vt e contrario Verg(ilius): // Et caesa iungebant foedera porca.
144. floribvs et vino genivm. Recte dictum est, quia, qui indulgent genio suo, memores sunt uitam humanam non esse diuturnam.
145. fescennina. Per hunc, inquit, morem ueterum agricolarum etiam [Fescennina] inuenta sunt, in quibus exprimebantur iocosa conuicia. Dicta autem Fescennina ab oppido Fescennino, unde primum processerunt et Atellanica nominata sunt.
147. libertasqve recvrrentis. Ea licentia cantandi, libertas quae dicitur, ioculariter lusit saluo [a]more per anniuersaria sacrorum; quamquam sunt, qui dicant per re- currentes annos libertatem Saturnalia annua significari.
148. donec iam saevos apertam i. ra. Tam diu iocari per carmina[ina] licuit, donec per iocum multis inpune laceratis dedissent omnes operam, ut lege caueretur, nequis carmen infame componeret. Qua re constituta, silentium est inpositum archeae comoediae, in qua nominatim uita ciuium carpebatur.
150. crvento dente: saeuo morsu.
154. vertere modvm. Ordo: uertere modum poetae ad bene dicendum ideo, quia fustuarium supplicium constitutum erat in auctorem carminum infamium.
155. bene dicendvm autem non ‘diserte dicendum’, [di. autem non dicendum] sed ‘non male dicendum’ significat, hoc est ‘non lacerandum ac uituperandum’. Et bene [redact][i], quia non uoluntate[m] correcti, sed edocti malo.
156. graecia capta fervm. [Capta] uirtute militari [cepit] munditiis et arte liberalium studiorum.
157. agresti latio: non semper, sed tunc agresti.
157. sic horridvs ille. Saturnio metro usi sunt Latini ueteres aurei s(aeculi) sub Saturno, unde nomen est uersus.
158. deflvxit autem mollitus est et iam cessauit ac desiit fluere.
158. et grave virvs, ac per hoc: cessit grauitas seueritasque deliciis.
160. vestigia rvris: rusticitatis.
161. servs enim graecis. Ratio cur Romanus non expoliuerit pristina rudimenta.
162. et post pvnica bella qvietvs. Vt supra: // Positis nugari Graecia bellis // Coepit. Quietus, id est securus a metu Punico, scilicet Carthagine iam deleta, temptauit imitari.
164. rem poema dicit.
164. vertere. Transferre in Latinum stilum.
165. et placvit sibi. Pro: se cognoscens probauit.
165. natvra svb. e. a. Ratio, cur sibi placuerit.
166. feliciter avdet. Quod adgreditur, conplet.
167. sed tvrpem. Sed stulte et erubescit et timet emendare, quod scripserit. Et haec causa est, cur ingenia bona Latinorum ad perfectum uenire non possint.
168. creditvr, ex medio. Creditur, inquit, quia comoedia communia sectatur, atque de medio, minus habere difficultatis. Ex hoc autem grauis, quod non nimis ignoscitur in mimico charactere peccantibus.
171. qvo pacto partis tvtetvr. Hoc est: quam indecenter, incongrue[n].
173. dosennvs ed. i. p.: sc(ilicet) grauis habetur ut Plautus.
175. gestit enim nvmmvm in locvlos. Magis enim lucrum quam laudem adipisci gestit.
175. gestit: cupit.
175. post hoc secvrvs. Non curans, quid postea fiat comoediae suae.
177. qvem tvlit ad scaenam. Postquam auari poetae uitia ostendit, nunc transit ad gloriosum poetam, qui, si non laudatur, et animum et artem abicit, laudari se uidens fit temerarius ac tumescit.
178. lentvs spectator. Quem dicta non permouent,
178. sedvlvs: qui amat et laudat.
179. sic leve, sic parvvm est, a. q. l. a. s. Id est: Leuis res est laus uel subtracta a spectantibus uel praebita.
180. valeat res lvdicra, si m. p. n. m., d. r. Hoc est: habeat sibi nihilque mihi cum ea sit, si propter palmae folia uel adflictus et macer sum, uel opimus et crassus.
180. res lvdicra. Comoedia a ludis dicta.
182. saepe etiam avdacem. A glorioso poeta ad audacem perseuerantemque digressus dicit, quas[i] iniurias patiatur, quibus ad postremum fugatur ex scaena. Fugatur autem seditione, qua saepe [quod inperitam multitudinem et locupletem] in perniciem doctorum uulgus poetam fabulamque contempnit in medio actu comoediae uel ferarum spectaculum uel pugilum poscens.
183. nvmero plvres, ac per hoc: plebei.
184. indocti stol. e. d. p. Miro characterismo inperitam multitudinem ostendit.
185. si discordet eqves. Si equester ordo, hoc est, honestiorum aliud quam plebes uelint.
185. media . . . vrsvm. Recte, quia adhuc amphitheatri usus non erat et in eadem cauea etiam ferarum gladiatorumque munera spectabantur.
187. vervm eqvitis qvoqve. Quia dixerat: // His gaudet plebecula addidit [per quaerellam] per ἐπιθιόρθωσιν etiam locupletes et honestos iam ut uulgares musicam spernere.
188. incertos ocvlos. Secundum Academicos, qui contendunt oculos nostros in multis falli, et ideo uisibus non esse credendum, cum sit in pluribus rebus certius, quod audiatur.
189. avlea. Per aulea[m] comoediam signif(icat). Tropos metonymia.
189. premvntvr: cessant, inpediuntur.
190. dvm fvgivnt eqvitvm. Queritur impediri fabulam, ne agatur, dum spectantur (!) inuidia, hoc est dum populo bellorum simulacrum monstratur, et ad postremum pompa ducitur triumphalis.
190. dvm fvgivnt. Hic pugna ostenditur.
191. mox trahitvr. Hic triumphus.
192. esseda s(unt) Gallorum uehicula, quibus tamquam uicti reges uehuntur;
192. pilenta, quibus regina capta;
192. petorrita, quibus familiae regum;
192. naves, quibus hi, qui nauali bello uicti.
193. captiva corinthos. Aut metonymicos Corinthus pro uasis Corinthiis, aut quia imagin[i]e[iu]s oppidorum fabricabantur, ut in pompa triumphali transire possent.
194. si foret in terris. Cum processissent in publicum, Democritus et Heraclitus diuersa faciebant. Democritus .. quod rideret. Nam quod stupere populum uidisset aspectu pantherocameli [siue elefas albus], non tam ludis scaenicis delectaretur, quam ipsius populi uanitate[m], in qua omni mimo et suauius et maius sibi spectaculum repperiret.
199. scriptores avtem. Magis, inquit, rideret Democritus, si a uultu populi uana mirantis oculos ad poetas [os] scaenicos uertisset pronuntiantis comoediam ante spectatores, quorum nullus adtendat, ut audiat.
199. narrare pvtaret. .. multa dixit [‘fabellam’] et [‘asello’] et [‘surd][o’], .., ut [Vincentem strepitus] de iambico tragico.
202. garganvm mvgire. Tantus populi fragor est in deposcendis uan[u]arum rerum spectaculis, ut Apuliae montis Gargani siluas mugire uel undas fremere putes Tusci maris, non auram uel suffragia spectatorum.
203. et artes divitiaeqve. Non igitur comoediae.
204. oblitvs. Id est undique perfusus, personatus.
205. laevae. Populus in ipsum prorumpit proscaenium, ut paene occurrente sibi dextra laeuaque populo histrioni locus auferatur.
206. dixit adhvc aliqvid? Bono stomacho, quasi dixit: huc enim processit, ut [si] diceret, non ut uideretur tantum.
206. nihil sane. Respondentis est, et iterum [quid] Horatius dicit.
207. lana tarentino. Non ergo, inquit, in scaenico ars sola, sed uestis placet.
208. ac ne forte pvtes. Ne putes aliis recte facientibus id, quod ego non faciam, laudem me uelle[s] detrahere, ego et miror et praefero poetam tragicum uel comicum, etsi haec poemata ipse non facio.
210. ille per extentvm. Mihi uidetur rem difficillimam facere. Et est ordo: poeta ille mihi uidetur ire posse per funem.
211. poeta mevm qvi pectvs. Qui potestate carminis moderatur adfectibus meis.
213. vt magvs. Recte [magus], quia faciunt poetae boni, quod mag[n]i promittunt, ut carmine conuertant sensus animosque cunctorum.
213. modo me thebis. In tragoedia.
213. modo ponit athenis. In comoedia.
214. vervm age et his. Transit ad poetas, ex quibus Horatius quoque est, qui non dramata [hoc est fabulas] scribunt, sed eius modi, quae legantur, et hortatur Augustum, ut diligentius aestimet poetas dignos bibliotheca, quam in templo Apollinis faciat.
218. vt stvdio maiore. Poetae scil(icet). Et est allegoria pro eo, quod est: ut studiose carmina scribant.
219. mvlta qvidem nobis. Accusato populo et auditoribus dicit non numquam in poetis culpam esse, propter quam carmina ipsorum patiantur iniuriam.
220. vt vineta egomet caedam mea. Hoc est: ut ipse me laedam, et ipse me detraham.
220. cvm t. librvm s. d. Incipit enumerare, quam multa mala faciant poetae.
229. sed tamen est operae pr[a]etivm cognoscere, qvales. Bene, postquam subtiliter tetigit Caesarem quasi neglegentem poetarum, proximis uersibus addidit, sed tamen non usque quaque poetis fauendum, sed sp[i]ectatis adsiduisque solis permittendum, ut res gestas Caesaris scribant.
230. aeditvos habeat. Enarratores atque indices; aeditui enim templorum ac numinum, quibus inseruiunt, sacra et originem aduenis et ignorantibus narrant. Alii aedituos pro clientibus ac familiaribus [a]dici putant, ac per hoc laudatores poetasque signif(icari).
231. virtvs indigno, hoc est: ingens atque praeclara. Signif(icat) autem Augusti res gestas.
232. gratvs alexandro. [Praeclara signif.] Sensus: quanto magis fauebit Caesar poeti[ci]s bonis, quando quidem Alexander Macedo Choeril[l]um magni fecit malum poetam.
233. incvltis qvi versibvs. Neque arte neque natura facientis orna[s]tis. Et deest ‘pro’, ut sit: pro incultis uersibus.
234. rettvlit acceptos philippos. Aureos. [Quid? Philippos.]
234. regale nomisma. ᾿Εφεξήγησις. [Aureos.] Et mire [rettulit acceptos], tamquam diceret: legitime uendidit. Acceperat autem pro singulis uersibus singulos Philippos.
235. sed velvti tractata n. Contacta. Et est sensus: Quem ad modum atramenta polluunt, quodcumque contigerint, ita mali poetae res splendidissimas obscurant sordibus ingenii sui.
235. notam labemqve. Conmaculant, quidquid attigerint.
237. idem rex ille poema q. t. r. et cetera. Ordo est: idem ille edicto uetuit. Dicit autem in poetis tantum modo errasse regem, cum in pictoribus et pla[u]stis diligentissimus fuerit.
238. tam ridicvlvm. Choerili scil(icet).
238. tam care: ut pote nummis aureis. Apelles pictor inclytus fuit, Lysippus aerarius signifex [in solos status admirabatur].
240. qvod si // ivdicivm svbtile videndis. Quod si, inquit, hunc regem, subtilis iudicii, ut ipsi uidebatur, ad examinanda poetarum carmina uocauisses, inuenisses hominem ita stultum, ut eum diceres in Boeotia natum esse, id est, crassos et hebetes faciente[s]. Hoc autem dicit ad Caesaris laudem, de cuius iudicio singulari circa recipiendos poetas statim dicturus sit.
245. at neqve dedecorant tva. Vt Choeril[l]us Alexandri. Et est sensus, non eius modi poetas esse Varium et Vergil(ium), et quod de illis bene iudicat Caesar, quod his largitur plurima, non stulte uidetur hoc facere.
248. nec magis expressi vvltvs. Nec magis uultus exprimuntur in statuis clarorum uirorum, quam in poemate, mores eorum atque animi.
250. nec sermones ego mallem. Nunc Horatius, tamquam sibi aliqui dixisset: ‘Cur igitur non res gestas Caesaris scribis? dicit se uoluisse, si posset; non enim malle[t] sermones, hoc est satyram, scribere, si heroo coturno par habuisset ingenium.
251. repentis per hvmvm, et per hoc: humiles.
251. qvam res componere g. Hoc est: conscribere poemata rerum sublime gestarum.
252. arces // montibvs impositas. Conditas a Caesare ciuitates dicit.
255. clavstraqve cvstod[i]em ianvm. Iani gemini templum ac portas belli pacato orbe terrarum solus clauserat Caesar Augustus. De qua re Vergil(ius): // Dirae ferro et c. a. C. b. p. et // Mos erat Hesp.
257. si qvantvm peterem. Dicit se iudicio magis quam ingenio paratum. Et hoc uetus esse dictum Aristarchi ferunt, qui cum multa reprehenderit et in Homero, aiebat neque se posse scribere quem ad modum uellet, neque uelle quem ad modum posset.
260. sedv[ti]litas avtem stvlte, qvem diligit, vr. Haec sententia generalis eos tenet, qui prauo obsequio laedunt, quos amant, ut si te amet medicus inperitus, et nolit tibi alterius inponi medicamina, nisi sua. Sed translatio ab his facta est, qui conplexu nimio quem amant praefocant, ut satius sit stulto minus diligi. [Vrguet] autem ‘premit’ signif(icat).
261. praecipve cvm se nvmeris c. Omnium quidem, inquit, aestuatio odiosa est, sed maxime poetarum malorum. Et subicit causam. Di[s]cit enim citius et maiore studio ridiculos uersus disci[t] et teneri, quam admirabiles. Ergo in aeternam memoriam foedatus est, quem tale carmen polluerit.
264. nihil moror officivm. Quantum ad me, inquit, pertinet, nolo mihi fieri obsequium, quo grauer, hoc est: in dedecus premar.
264. ac neqve ficto in peivs vvltv. Et nolo ab imperito de cera fieri turpior.
267. ne rvbeam pingvi. Ne erubescam muneris accepta foeditate. Et [pingui] ‘non subtili’ scilicet.
267. et vna // cvm scriptore meo. Ideo quia in eodem libro et scriptoris nomen inest et eius, de quo scribitur, ut Vergil(i) Aeneis, Homeri Odyssia.
268. capsa porrectvs. Bene [p][orre][c][tus], et in [capsa opert][a] , quasi mortuus in feretro.
269. deferar in vicvm: turarium pro charta s[c]ola.
273. amicitvr: inuoluitur.
epist. ii ii · flore, bono claroque fidelis amice neroni...
1. flore. Apparet hunc Florum comitem et familiarem Neronis, et efflagitasse ab Horatio carmina, et non mittentem increpuisse. Cui per allegoriam respondens hic significat, [i]tam illum iniuste irasci sibi, quem ab initio pigrum ad scribendum sciat, quam iniustam uenditori litem dat, qui fugitiuum seruum sciens emerit. Et tota fere haec epistula sub hac sententia est, carmina se Romae non fiducia ingenii, sed penuria rei familiaris scripsisse[, quae scripserit], praesertim cum in turba et multis occupationibus poemata componi non possint, quae ut bona sint cum magno scriptoris cruciatu sint emendanda. Ad postremum dicit philosophandum esse potius quam carmina facienda.
2. siqvis forte velit. Argumentum a comparatione minorum ad maiora, hoc est, seruorum ad amicos.
2. natvm tibvre vel gabiis. Bene [Tibure], ut se signif(icet).
3. sic agat. Sic loquatur.
3. hic et candidvs. Verba sunt uenditoris.
6. verna: domi natus.
8. argilla. Deest ‘quasi’, ut sit: quasi argilla.
8. [n]vda id est: mollis.
10. mvlta fidem promissa l. Hoc Horatius ex sua persona dicit ostendens, multa promittentibus omnino non haberi fidem, et maxime cum promittit, qui pr[a]etio et lucro studet, id est uenditor.
11. lavdat venalis. Deest: seruos.
12. res vrget me nvlla. Deest ‘sed’ aut quid tale, ut sit: sed me nulla res urget, ut tibi mea laudem.
12. meo svm pavper. Pauper quidem sum, inquit, sed tamen in meo aere non alieno sum constitutus, id est, nulli quicquam debeo.
13. nemo hoc mangonvm. Neque quisquam mango tibi haec faceret, id est, tam simpliciter loqueretur, nec a me ipso quiuis alius hoc auferret, id est, hoc audiret. Mango autem dicitur, quasi manciago, uel manuago.
14. semel hic cessavit. Iam haec uerba sunt, quibus mango utitur, ut confiteatur, cessatorem esse quem uendit, hoc est, fugitiuum. Et bene [s][em][el], quod leuius delictum est.
17. ille ferat pretivm. Opinor, inquit, qui emptori ante proposuerit et pretium acceperit, non subibit poenam, si fugierit uenditus.
18. prvdens emisti vitiosvm: [cum] non in fraudem inductus es[t].
18. dicta tibi est. Illa cum condicione emisti.
19. inseqveris tamen. Venditorem scil(icet). Ac per hunc se signif(icat).
20. dixi[t] me pigrvm p. t. Vt mango uenalem.
21. talibvs officiis p. m. Hoc est: ad scribendum debilem. Et bene [mancum], quod uitium manus est.
23. qvid tvm profeci? Quid profeci, inquit, praedicendo uitium meum? o iura mecum facientia, id est: pro me. Et est quasi exclamatio.
23. si tamen adtemptas? Si modo adhuc sollicitas, ut scribam tibi.
26. lvcvlli miles. Huius exempli narratione uult ostendere uementer stultum, quem res non doceat, quid sit utile.
26. lvcvlli miles. Hoc factum est bello, inquit, quod p(opulus) R(omanus) duce L. Lucullo cum Mithridate rege Pontico gessit. Et Luculli miles Valerianus et Seruilianus exercitus.
27. ad assem. Vsque ad assem, hoc est, tota uiatica.
28. vehemens lvpvs. Bene ‘lupus’ miles Romanus, quia in tutela[m] Martis est lupus.
28. sibi et hosti. Sibi quia potuit perdere, [hosti] quasi raptori.
30. praesidivm regale l. d., vt a. Ordo: praesidium regale deiecit loco summe munito.
31. et mvltarvm d. r. Hoc est: praesidium a Mithridate super thensauros eius positum.
32. donis ornatvr. A Lucullo imperatore.
34. forte svb h. t. Praetorem Lucullum significat. Ita enim olim duces imperatoresque dicti [et praefectus praetorio].
37. i, bone, qvo virtvs tva. Verba Luculli militem hortantis.
39. post haec ille catvs. Post haec ille doctus, inquit, exemplo, ut se significet stultum, si[b] iret, dicit: ibit eo, quo uis, qui perdendo zonam didicit, unde sit lucrum.
403307. eo: illuc.
39. catvs: expertus et doctus.
40. zonam. Sumptus et uiaticum, quod in zona[m] fere milites portant. His autem omnibus Horatius uult ostendere, primo dispendio rei familiaris se coactum, post inuitatum donis ac lucro ad scribenda carmina deuenisse.
41. romae nvtriri . . . achilles. Ex Iliade discitur, Achillis iracundia quantum offuerit Graecis omnibus. Et hic figurate saeuitiam Caesaris Augusti in aduersas partes uidetur ostendere.
43. adiecere bonae pavlo plvs a. Dicit[i] se[t] etiam Athenis philosopho operam dedisse.
44. cvrvo dinoscere rectvm. Id est: per ethicam partem philosophiae discernere, quid sit uitium, quid sit uirtus.
45. atqve inter silvas a. q. v. Bene [Acad]. s., [uel] quia contra omnem sectam Academici disputant, qui dicunt latere ueritatem, et ideo semper esse quaerendam.
47. civilisqve rvdem belli.
46. loco m. t. Excusatio, quod contra Augustum pro Bruto militauit. Et bene [aestus], non ‘uoluntas’.
48. non responsvra l.: inparia. Bruti autem arma signif(icat).
49. me di[i]misere philippi. Thessaliae campi, ubi uictus est Brutus.
50. decisis h. p. Saepe hac translatione utitur Horatius, ut: // Maiores pinnas nido[s]. Signif(icat) autem proscriptum fuisse.
51. pavpertas inp. avdax et cetera. Carmina, inquit, quae ex me expetis, Flore, numquam scriberem, nisi ex egestate conpulsus essem. Nunc itaque, postquam habeo, quod mihi satis sit, si non praepono somnum uersibus, insanio et nullo elleboro curari possum.
52. qvod non desit. Quod satis sit.
53. qvae potervnt v. s. e. Quod tandem, inquit, helleborum satis erit, ut expurget insaniam simque iam sanus? [Cicutam] autem pro elleboro posuit, [ni] pro: si non.
54. ni melivs dormire. Legunt: [ne] [melius]. Sed [u]ni] uer[s]um[q (!) 160] est.
55. singvla[e] de nobis a. p. e. a. Vergil(ius): // Omnia fert aetas, animum quoque. Et est alia causa excusationis in aetate, cur iam non scribat.
57. qvid faciam vis? d. Nunc deest: nisi ut non scribam poemata.
58. deniqve non omnes e. m. a. q. Alia causa non scribendi, quia, quid scribam potissimum, nescio, propterea quod non idem omnibus place[n]t.
60. ille bioneis s. Bion Aristofanis comici pater dicitur fuisse magnae dicacitatis, quam uult intellegi de nigro sale. An ‘nigrum’ malum intellegemus, ‘salsum’ autem facetum et iocularium?
63. renvis tv, qvod ivbe[a]t alter. Mire iam dramatico charactere tamquam ad ipsos conuiuas loquitur unum quemque eorum appellans id poscentem, quod ceteris displicet.
65. praeter cetera. Alia causa non scribendi, quod Romae in occupationibus nihil condignum memoria scribi potest.
66. inter tot cvras q. l.? Hoc est, quod dixit: [Romaene], id est: in qua urbe tot curae sunt, et tot labores.
67. sponsvm vocat. Hoc est: ut pro se spondeam.
68. cvbat: aegrotat.
70. intervalla vides h. c. ᾿Ιρωνία, per quam ostendit, quam ‘uehementer sint incommoda’ id est ‘non mediocriter magna’; nam antiqui pro magno commodum dicebant.
70. vervm p[l]vrae svnt. Interrogatiue pronuntiandum.
72. festinat calidvs. Festinat, inquit, properus redemptor et mulos agens et sarcinarium ad redam. [Gerulisque] redemptorem autem cursus publici signif(icat) et animalium praebendorum. Sal(lustius): // Et Perpennam forte cognoscit mulio redemptoris.
73. torqvet nvnc lapidem. [Torquet]: mouet, trahit, uel sustinet.
74. tristi[ti]a[m] robvstis. Hinc plaustrum, hinc funus uenit, et obuia utraque neutro transeunte luctantur. Funera autem dicit ipsam pompam et exsequias.
75. hac rabiosa fvgit c. Haec sunt, quibus ostendit puras plateas non esse, in quibus cogitans poeta uelut securus incedat.
76. i nvnc. Oportune, per epitropen ostendit fieri carmina Romae non posse.
77. scriptorvm c. o. a. Ad superius argumentum hoc pertinet, quo probat in frequentia urbis poetam scribere non posse.
78. rite cliens bacchi. Non mirum, inquit, si poetae amant, quod amat Liber musicus deus, in cuius tutela poetae omnes constituti sunt.
80. et contacta s. v. v. Legitur et [contracta]: caute inpressa, ut ea sequendo contigerit imitator.
81. ingenivm, sibi qvod vacvas d. a. Qui Athenis, inquit, multo tempore studuerunt, et mu[l]ti et ridiculi euadunt; nec enim, si Romae uelis, aliquid disceres, ubi nullum otium est.
81. vacvas athenas. Vtrum ‘otiosas’, an per ypallagen ‘ipse uacuus’, ut Sall(ustius) ait: // At Sertorius uacuus hieme copias augere?
82. insenvitqve l. Legitur et [insonuit]. Sed si [insenuit], ‘inpalluit et inmoratus est’ signif(icat), si [insonuit], ‘instrepuit atque exercuit uocem’ intellegitur.
83. cvrii[s] statvat t. [t]exit. Ingenium scil(icet). Curii autem statuam pro qualibet dixit. An ideo Curii, ut duplex sit plumbeus? Nam Curius ob seueritatem taciturnissimus fuit.
84. risv popvlvm q. Ac per hoc: inridetur.
86. digner: condignum arbitrer, id est, uelim.
87. frater erat romae. Hi[n]c fabulam ad hoc inducit, ut ostendat poetas se ipsos inuicem laudare non iudicio, sed mutua adsentatione. Fratres miras eleuationes honoris proferebant, cum alter iuris consultum Mucium Scaeuolam diceret, alter oratorem Tib(erium) Gracchum nominaret. Nam apud ueteres tam primus iuris consultus Mucius Scaeuola extitit, quam orator Tib(erius) Gracchus.
90. qvi minvs argvtos, id est: qua re minus insani poetae sunt, cum se quoque inuicem laud[ar]ent? [Argutos]: canoros.
91. hic elegos: ἐνέργια, id est: alter.
92. caelatvm: uariatum et quasi pictum.
92. novem mvsis. Omni genere metrorum. Nam genera metrorum principalia nouem sunt.
93. qvanto cvm fastv, q. m. c. et cetera: nobis placeamus incedentes.
93. circvm spectemvs. Vna pars orationis est diuisa in duos uersus Lucili more et antiquorum.
94. vacvam romanis. Poetis deditam Latinis, id est, uacantem. Significat autem aedem Musarum, in qua[m] poetae recitabant. Et hoc recte; nam Graeci poetae in Atheneo consueuerant. Et ideo additum [uacuam Romanis uatibus].
95. si forte vacas, seqvere. Bene additum [si forte uacas], tamquam et hoc ipsum facere superuacuum iudicandum sit.
96. qvid ferat et qvare. Quid de [s]se praeferat, uel quid tol[l]eret, uel quid adferat.
98. samnites. Tamquam Samnites, quorum pugna semper stataria est. Videtur autem haec metafora uel a Samniticis gladiatoribus, uel a bello acerrimo Samnitum aduersum Romanos esse translata.
98. ad lvm. p. Vsque ad lucernam, id est, ad uesperam.
98. lento dvello: bello diuturno.
99. discedo alcaevs pvncto illivs. Iudicio illius, inquit, Alcaeo lyrico comparor, et fio alter Alcaeus.
993362. pvncto: suffragio humili ac plebeio.
99. qvis? qvis. Singillatim pronuntianda sunt haec pronomina. Illum Callimachum uoco, ut me ille Alcaeum nominat.
100. si plvs adposcere visvs. Si hoc illi parum fuerit et plus a me exegerit laudis. Et hic ostendit non pro merito poetas, sed pro uoluntate laudari.
101. optivo. Adoptiuo et adscito. Alcaeus autem lyrici carminis, Callimachus elegiaci auctor est. Mimnermus duos libros αὐλητικοὺς scripsit.
102. mvlta fero. Multa, inquit, patior, ne mihi poetae irascantur, sed tam diu quam ipse scribens laudari me expecto.
102. inritabile. Iracundum ac litigiosum.
104. finitis stvdiis. Finitis, inquit, carminibus. Et bene [recepta mente], tamquam ex insania poeticae professionis ad me rediens.
105. obtvrem patvlas. Non solum non laudabo, sed etiam obcludam aures, nequem audiam recitantem.
106. ridentvr. Sensus: ridentur quidem, sed tamen delectantur uersibus suis. Ostendit autem, quam laboriosum sit emendatissime scribere.
107. et se venerantvr. Mirantur ac diuinos poetas se uocant.
108. lavdant qvidqvid dixere beati. Subdistingue [re] [dixere] et sic infer [beati]. ‘Stulti’ enim dicturus intulit, [beati], ad intellegentis et cum iudicio scribentis tormenta respiciens.
59. at qvi legitim. Bonus scil(icet) poeta.
111. avdebit, qvaecvmqve. Proprie dixit [audebit], ut ostendat magnam rem esse hoc facere. Vergil(ius): // Aude hospes contemnere opes.
113. movere loco. Tollere atque mutare.
113. invita recedant. Plerumque ita sunt uerba composita, quae prima posuerimus, ut etiam cum praua sint, tamen bene nobis posita uideantur.
114. est versentvr adhvc inter penetralia vestae. Id est: domi. Per quam metaforan ostendit, licet in animo nostro fixa uersentur, tamen excludenda esse, quod fit, etiam temere admissis hominibus. [Aliis] intellegunt: Cum adhuc populo placeant.
115. popvlo b. e. Antiqua et obsoleta senio in consuetudinem reuocabit. Et utrum ‘populo obscurata’, an ‘populo bonus’.
119. adsciscet n. Vtetur etiam nouis uerbis de usu nascentibus.
121. beabit d. tollet. Aut ‘amputabit’ aut ‘extollet[ur] et ornabit’.
124. lvdentis speciem dabit. I(d est), tale carmen efficiet, ut auditori lusisse, non laborasse uideatur, ita tamen torquebitur et fatigabitur, ut pantomimus, qui nunc totus Satyri, nunc Polyfemi Cyclopis conatur imitari personam.
126. praetvlerim scriptor. Mallem, inquit, stultus esse, ut meis carminibus malis delectarer, non legendo scrutandoque cruciarer.
128. fvit havt ignobilis argvs. Vetuste pro: Argiuus. Et facete simul adcommodatur exemplum, quo ostenditur, quam sit secura dementia.
129. qvi se credebat. Bene [credebat] ; non enim audiebat. Et pulchre additum [miros], ut non in eo tantum error esset, quod audire se credebat, sed etiam quod ‘miros’.
131. cetera qvi vitae servaret mvnia. Hoc dicit, in aliis rebus illum non fuisse dementem.
132. bonvs sane vicinvs. Commoda occasione percurrit officia boni patris familias.
134. et signo laeso. Satyrice tamquam hoc multi faciant.
135. posset qvi rvpem et pvtevm. Superius quasi sanum describebat, hic ergo quasi leuiter insanum.
137. expvlit elleboro . . . meraco. Multo et crasso, utpote contra tantam dementiam.
138. redit ad se. Sanus factus est.
138. pol me occidistis, amici, non servastis — ait. Adeo securius est insanire quam sapere.
139. qvod sic extorta volvptas. Mire non ‘morbus’, sed ‘uoluptas’.
140. mentis gratissimvs error. Ille scil(icet), quo malis suis homines non solum non dolent, sed etiam delectantur. Vnde illud Graecum est ᾿Αμαθία θράσος.
141. nimirvm sapere est ab. Commemoratis omnibus incommodis in arte poetica constitutis illud concludit, nihil esse melius studio sapientiae, id est philosophiae. Et est ordo: nimirum abiectis nugis utile est sapere et concedere pueris tempestiuum ludum, id est artem poeticam.
142. tempestivvm. Oportunum, congruum.
142. pveris. Puerili aetati.
143. ac non verba seqvi fid. Ac non eam partem musicae sequi, qua[e] cantilenae [uitae] modi numerique concordant; in his est enim altior quaedam scientia[e] musicae disciplinae.
146. si tibi nvlla sit. Haec uerba Horatii sunt secum loquentis quasi cum alio. Si tibi, inquit, grauior sitis bibendo fieret, referres ad medicos et indicares. Sic et alibi Crescit indulgens sibi dirus ydrops.
149. si vvlnvs tibi monstrata[m]. Siquis, inquit, tibi herbam aut radicem ostendisset tamquam utilem uulneri tuo, tuque semel expertus eam inutilem conperisses, non utereris. Cur igitur diuitias cupis, quas adquirendo didicisti nihil conferre ad sapienter beateque uiuendum, quando quidem diues factus nihilominus stultus es, quam antea fueras, cum pauper esses?
151. avdieras, cvi rem[e] di[a] donarent et cetera. Hoc dicit: si ideo diuitias adpetisti, quod audieras te stultitia cariturum cum diues esses, postquam diues ad sapientiam nihil promouisti, etiamne copias facultatesque sectaris et adhuc audies opulentiae laudatores, quibus iam semel credendo deceptus es[t]?
80. at si divitiae prvd. r. p. [Si a quoquam quaestu uincereris et auariore ullus esset.] Quippe praesertim et minus cupidos et minus timidos homines facient, si modo id uerum esset.
157. viveret in terris. Erubesceres, ait, si te quisquam esset auarior, et ideo sapientior, siquidem opes sapientiam daturae essent.
158. si proprivm est. Dicit nihil cui[c]quam proprium esse q(uam) q(uod) l(ibra) m(ercatus) e(t) a(ere) e(st), quasi posside[t]amus nihil praeter usum fructum, quem nos capere debemus nostrumque reri. Ita inter nos et nihil possidentes nihil distare, nisi quod illi sine cura aluntur.
158. si proprivm est, q. q. l. m. e. a. e., // qvaedam, si credis et reliqua. Deest ‘et’, ut sit ordo et sensus: si proprium quod quis [ordo] libra mercatus et aere est et quaedam mancipat usus (si modo credis iure consultis): qui te pascit ager tuus est.
158. libra et [h]aere. Verba sunt iuris, quibus [quibus] omnis emptio confirmatur, cum per libram expensa pecunia, per aes ipsum pretium demonstratur. Vnde et libripens huius modi testificationibus adhiberi solet.
159. mancipat vsvs. Hoc est: usus possessorem facit.
160. qvi te p. a., t. est, et vilicvs [qvis] o. Quamuis non tu, sed Orbius uideatur esse possessor.
162. das nvmmos. Vt ille, cuius ager est, pro toto dedit, ita tu pro eius partibus, id est fructu.
163. temeti. Vini, quod temptet mentem, unde temulenti dicuntur dicti prima syllaba producta.
164. pavlatim. Per minimas partes pretii.
164. fortasse trec. avt etiam. Commodius tu emis, quam illi emptus es[se]t, qui possidet. Nam ille semel pretium soluit trecenta m(ilia) uel quadringenta, tu minutatim et pro arbitrio tuo.
166. qvid refert, v. n. [Quid est] quid interest, inquit, utrum paulo ante an olim numeraueris pretium, dum uiuas eodem modo, quo ille, qui olim comparauit? Si emptio facit dominum, emisti: si usus, uteris: si tempus, nihil in iure distat, olim an nuper coemas, dum emendi potestas sit.
168. emptvm cenat h. Licet se putet inemptis holeribus et lignis possessor uti, emptis utitur, et falsum putat suum uocans usque ad limitem certum, quasi quicquam semper nostrum sit, quod multis dominis possessorem commutat.
170. qva popvlvs adsita. Vsque ad eam partem, qua populus arbor adsita, id est innata limitaris certaminis indicat fines certos, et uicinorum iurgia [u]ita ref(ugit). Sic Vergil(ius): // Vsque ad aquam et ueteris iam f. c. f. Et est ordo et sensus: usque ad eum locum, qua populus adsita certis limitibus i(urgia) u(icina) r(efugit).
172. pvncto qvod m. h. Id est: perfacile et cito.
173. nvnc prece, nvnc p. Colligit, quot modis dominia permutantur.
174. in altera ivra. In alterius potestatem.
175. si qvia perpetvvs et cetera. Videtur sententiae tenor iam dudum hic esse, et hoc signif(icari): si emptione uel usucapione adsequamur legitimam possessionem, neminem esse tam pauperem, qui non hoc iure omnem agrum suum esse possit credere. Si uero nullus perpetuus possit usus esse rebus quaesitis, sed temporalis uicissitudo seruetur inter homines, nihil prodesse uicis aut horreis aut saltibus plurimis dominum fieri hominem, siquidem moriturus sit diues eadem sorte qua pauper.
176. velvt vnda s. v. Vt fluctus super inuicem ueniunt, cum ex inmenso uoluitur mare.
177. calabris. Fructuosis. Est enim Calabria praeter ceteros reditus etiam pecuaria, et lanarum mollium ferax, item Lucania.
178. saltibvs. Latis fundis porrectis per plurimos montes. Si
178. metit orcvs. Anputat. Et est translatio a segete ac messoribus.
180. tyrrhena sigilla. Tusca. Nam apud Tuscos primo Italiae signa de marmore processerunt.
181. gaetvlo mvrice. Afro, ac per hoc: Mauro. Signif(icat) enim purpuram Girbitanam.
182. svnt qvi non habeant ac per hoc: desiderent. Nam et qui habere non cura[n]t, non habet. Sed prior ille inops uidetur, quem cupiditas torquet.
183. cvr alter frat. Ordo: cur alter fratrum cessare praeferat Herodis palmetis pinguibus, alter siluestrem flammis et ferro mitiget agrum, scit genius qui [natale] c(omes) natale astrum temperat et est naturae deus humanae. Hoc autem dicit: cur equidem diuersa sint homines uoluntate, non curo; scit enim hoc genius, qui sortis nostrae dominus habetur; uerum utar rebus partis nec me defraudabo, metuens quid de me heres sentiat, et utrum me mortuum uituperet necne. Et hic heredem captatorem signif(icat), non adgnatum.
183. alter fratrvm. Bene fratrum. Haec res enim facit, ut mirum sit dissimiles esse.
184. herodis palmetis. Herodes in Syria Phoenice rex Iudaeorum, per cuius palmeta magnas diuitias signif(icat).
185. inportvnvs. Sine portu ac requie, hoc est: auarus. Et ipse explicat, quid est ‘inportunus’, dicendo [ad umbram lucis ab ortu], hoc est: a mane usque ad uesperum.
186. silvestrem fl. et f. Officium est agricolae non quiescentis, et auara spe in futuros reditus extenti.
187. scit genivs natale c. Hoc secundum id, quod propter hoc putant homines εὐδαίμονας et κακοδαίμονας dici[t], quia daimon genius intellegitur.
189. vvltv mvtabil[l]is. Aut uultum nunc pro uoluntate posuit, aut deest ‘cum’, ut sit: cum uultu mutabil[l]is et tam dispar, quam sunt inter se hominum uultus.
189. albvs et ater. Prouerbialiter. Hoc est: bonus et malus. Et album ad liberalem et laetum reddidit, atrum ad sordidum et aerumnosum. Figura ἀπόδοσις prima.
190. et ex modico qvantvm res poscit. Caute adiectum [quantum res pos][c][it], ut mundum se, non prodigum fuisse demonstret.
190. et ex modico. Deest ‘quamuis’ et ‘tamen’, ut sit: quamuis ex modico, tamen tollam. ᾿Ανακόλουθον tertium.
191. heres. Hic heres non legitimus, sed heredipeta.
192. qvod non plvra datis invenerit : quod non plus consecutus fuerit ex me[d]is, quam in me inpendit. Et congrue Horatius de se loquitur, cui desit filius.
192. et tamen idem scire volam. Redit ad mediocritatem Peripateticorum, et dicit ita se usurum bonis, ut non obliuiscatur medium sequendum esse, cum intersit inter hilarem et nepotem, parcum et auarum, quamuis par[u]um considerantibus similes esse uideantur.
195. distat enim spargas. Ostendit, quid distet inter supra dictos.
197. ac potivs p. vt festis qvinqvatribvs olim. Quinquatres a quinque diebus, qui dies ad ferias Mineruae pertinent, propterea, quod [est] festa sollemnitas eius deae per hoc spatium temporis celebratur. Vt igitur pueri ludo intenti insatiabiliter utuntur his feriis, ita actutum, inquit, moriturus exiguo uitae tempore raptim uoluptatibus plurimis de[s]fruaris. [Olim] autem nunc pro: semper.
199. pavperies i. [Pauperies]: egestas. Nam paupertas etiam honestae parsimoniae nomen est, et usurpatur in fortuna[e] mediocri.
201. non agimvr tvmidis. Adhuc de mediocrium fortunarum bono loquitur. [Tumidis uelis Aquilone secundo]. Id est: nimia felicitate.
202. non tamen adversis. Infelicitate uehementi. Et bene in allegoria perseuerauit, quia supra nauem dixerat.
203. viribvs, ingenio, specie, virtvte, loco et cetera. Ingeniose descripsit, quid sit homo mediocris, dicens mediocrem esse, qui sit a summis minor, ab infimis maior.
205. non es avarvs. [Nomen est]. Vsurpatur in fortuna mediocri]. Facit per hypoforam respondentem more satyricorum, qui dicat: scimus te non esse auarum. Vade securus de hoc ipso. Sed quid prodest auarum te non esse, si in ceteris haeres uitiis ac teneris?
205. qvid? cetera iam simvl. Sic pronuntiandum est, ut intellegatur non fugisse alia uitia.
206. caret tibi p. i. a.: quae popularibus auris dedita est.
208. somnia, terrores magicos, miracvla, sagas, // noctvrnos l. Haec omnia ad superstitionem referuntur. [Miracula] [sagas]. Dicit sagas mulieres magicarum rerum et carminum scias, tamquam satisagas et multum agentes. Vt magos dicimus quasi magnos a magnis rebus, quas agunt.
209. noctvrnos[i] lemores. Vmbras uagantes hominum ante diem mortuorum, et ideo metuendas. Et putant [lemores] esse dictos quasi Remulos a Remo, cuius occisi umbras frater Romulus cum placare uellet, Lemuria instituit, id est Parentalia, quae mense Maio per triduum celebrari solent, ante additum anno mensem Februarium. Ob quam rem Maio mense religio est nubere, et item Martio, in quo de nuptiis habito certamine a Minerua Mars uictus est, et obtenta uirginitate Minerua Neriene est appellata.
209. portenta thessala. Thessal[i]orum promissiones incantatorum. De quibus ait Vergil(ius): // Haec se carminibus promittit soluere mentes // Quas uelit et cetera, et // His ego saepe lupum fieri et se conderes. // Moerim et quod sequitur.
209. rides: contemnis.
210. natales grate nvmeras, quod non faciunt nimium timidi senectutis et mortis, quam ex natalibus multis iam iamque proximam perhorrescunt.
212. qvid te exempta l. Allegoria. Quid prodest, inquit, uno e[g]o te carere uitio tam multis possessum?
213. vivere si recte nescis. Da locum, inquit, melioribus, qui uiuere sciunt, et patere succedi[t] tibi.
214. lvsisti satis. Hoc apud philosophos frequentatum est, de uita sapientem abire oportere aequo animo, ut e conuiuio pastum saturumque conuiuam. Et moraliter repetitum [satis], quod a[pu]dclamationis est.
215. tempvs abire tibi. Vtrum quia deus iam te uocat, an quia diu multumque uixisti? Et mire in fine operis de fine disputat uitae.
215. ne potvm largivs aeqvo. Ne iusto plus uiuentem, et ob hoc delirum senem uinosi ludificentur habeantque derisui. Et uide perseueratum esse in allegoria de conuiuio facta[m]. Nam non minus senes quam poti plerumque decipiuntur.
216. rideat et pvlset. Bene adiectum [pulset], id quod peius est.
216. lasciva decentivs aetas. Quam lasciuam esse magis deceat, quam te, qui es maturus senex.
Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe
GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII